Emigrant van 3 April 1860, aangehaal deur
A. J H van der Walt, in Koers, Deel VI, Wo 3, Desember 1938.
2. DIE STAATKUNDIGE ASPEK.
In die eerste helfte van 1916 kom die Ierse vraagstuk in die Britse parlement te berde. Lloyd George stel op
28 Julie voor dat daar aan die einde van die oorlog 'n
8) Ibid., 23/9/15.
9) M.P.A. Malan: Die Nasionale Party van Suid-Afrika, Elsies-
imperiale konferensie gehou word „met die doel om die oorsese geweste in nouere samewerking met die regering van die Ryk te "bring." ' Hierdie gedagte vind ook weerklank "by regerings-
politioi in Suid-Afrika en op 6 September spreek min.
F.S. Malan die gedagte uit dat 'n sentrale parlement die mag moet he om oor die vraag van oorlog te "besluit. Later in die jaar is daar selfs 'n uitnodiging aan die „selfregerende gewestes" gerig om verteenwoordigers na die oorlogskabinet te stuur.
Hierdie uitlatings is deur die politici van die Nasio- nale Party vertolk as 'n terugwaartse stap in die konstitusio- nele ontwikkeling, en die kongres laat dan ook die waarskuwing hoor dat so 'n stap aanleiding sal gee tot „het verbreken van
13) alle bestaande banden tussen Groot-Brittanje en Zuid-Afrika".
Die gedagtes is verder in beroering gebring deur uit latings van Geallieerde staatsmanne dat geen vrede moontlik is sonder herstel van geskonde regte en erkenning van die begin- sel van nasionaliteite en die onafhanklike bestaan van klein state nie. Gedurende Januarie 1917 net die Geallieerdes in 'n nota hul oorlogsoogmerke opgesom en een daarvan uitdruklik soos volg geformuleer: „The liberation of Italians, Slavs, Rumanians and Slovaks from foreign domination." ^' Dit gee
duidelik te kenne dat die Geallieerdes nie net oor die onaf- hanklikheid van state maar ook oor die selfbeskikkingsreg van volke as sodanig begaan is. Adv. Tielman Roos en sy mede-
leiers van die Nasionale Party in Transvaal net dadelik hier die uitspraak van toepassing op die gewese Republieke gemaak en ' n verklaring in die gees aan die Goewerneur-generaal oor-
1 5)
handig vir deursending aan die Britse regering.
Die Engelse pers het op die verklaring summier met uit- roepe van sedisie en hoogverraad gereageer. Uit die verweer van nasionale kant kom egter duidelik aan die lig watter diep- gaande verskil daar nog tussen die noordelike provinsies en
10) Die Burger, 19/10/16. 11) Ibid., 6/9/16.
12) TbTd., 20/12/16. 13) TbTd., 13/10/16.
1-4-) 7Ph"e~Star, 12/1/17; vgl. I.E. Neame; General Hertzog.
Prime Minister of the Union of South Africa since 1924 , London, s.j., bl. 189.
-—' a 4 4 P H 4 f j B 4 4 4 H- P i 4 0 CQ P P P p "ri c f CQ P H- H- 4 4 o H- 4 0 CD P c+ H- H j B 4 H P P i P 0 4 0 P P P i at)_ H- P p CQ P- P- 0 H 4 p . ■^ u < H 4 H N P a ' 0 CQ P P (K3 d - Z PT P d - P i ~ at) P p 0 P- — CQ <! O P< j K. CQ at) 0 * <i O ft 0 P P PJ P P i 0 p: 0 0 H pr W • d - CQ P H- H- 0 4 O > P; tfSlfiH H- o H- Cft) *o «! CO P i O (K3 0 P H- p ' H 4 H- pr p: d - P CQ H- 0 0 P- P 0 0 K. U H- |_i . H ' • P- H P pr 0 ^ 4 H c+ =<! - J PT p P 0 CQ O O P- P 0 P d - 4 H- P CD • PT C+ B H- P i 4 ^ PJ P- 0 (K3 - ^ 0 H- P i d - u P P H- O U 0 P H- 0 0 W CQ \# H £ P PT H- H- P i 0 0 0 0 P P H- *« W CQ S H- P P 0 P r H- P o H- pr H
H 4 bd<< H- P CQ P PT 0 P c+ M (K3 ens P at) at) H- d - 0 0
£
H P- O 0 H- P p P P bd H- m p 4 • 0*3 H - 4 ^ P C+ CQ 4 H- Cft) 4 • CQ 0 P c f H cy 0 B d - 0 0£
0 d - 0 P P 4 pn
pr m p 4 • 0*3 H - 4 \ CD 0 P CQ 0 c+ 4 P 0 cy 4 at) P H P CQ P s: 4 P O H j p i 0>n
0 CD c + 0 no CQ 4 P — Cft) PT C+ (K3 P C+ P 4 0 0 0 at) P CQ p; P ^-~, 0 CQ H> P tSJ N£
0 0 N at) CQ 4 CQ CD \ <<! CD P so P P P P N H- 0 : P 0 4 H 0 <! H-P
<i 0 PT£
p i H- 0£
P 0 • o (D P J H P- P" 0 H- u c+ O PJ 4 4 at) cy p; P 4 P iP
O 0£
0 O H P c+ 4 O CQ - J tf C_l. H- s: CQ Pj P e CQ (K3 0 0 P H- B H' H- 0 H- H p H- P 4 P' H jP
s: H- o 1-3 <! • 4 P 0 0 0 s: CQ s ; < c+ 0 CQ P p ' 0 0 d - pr C_l. H PT pr CQ P- pr 03 CQP
0 CQ P- 4 P ' H P CD 4 4 H 0 PJ C+ • O — > A P i f d CQ 0 P i d - o H- 0 CO f d H- H pr CQ d - H- 0 s « P ( D P P CD: CD 3 Pi* H j CD P PJ 4 P CQ 0 d - H- P N P^ V • 0 0«g
H- 0 H P pr d - P»?<B
0 H CQ P i 0 w B s: PT P i o H- P P 0 0 • H5 «g
pr H- p: P P^ P — H-»?<B
H Cft) CQ H- cy Q 4 "« cy p H- d - H- P H- p^ H H j5
PJ P- H- p i 0 P Pf P- 0 ft 0 p 0 0 PT P 0 s: CQ £: H CQ p 0 0> 0> PJ p H j "ri <! 0 s: 0 d - H- H- P i O H- (5 C p CD H P PJ H CQ • £ OQ t O f d O p CQ 4 0 p H- s: ^ at) P- 0 0 03
<<; P 0 H 0 PT ^ cy 0 P C+ — "ri <! <! M 4 <! O 4 d - o H o d - P" p • pf 4 ^3
O P P i H- H- H- s: o H CQ 4 P 0 P 4 P P 0 P 0 H j P <! ^ H j ^ d - H 0 d - 0 CQ P H j < j H H- Pi* P i p p: 03 c+ 4 P P P 4 PT 4 CQ & P H- 0 H- CT>H- 0 W H d - PO Pi CD C+ 0 CQ - P CQ <i H j CQ PT d - d - CQ P 0 P i P CQ p: P B p- •^pi 4 4 at)
c + O 0 O s: , - 1 P 0> o O c+ c f P i P i tsi =<! PT P 4 H- CQ 0 H- P H- cy o P' 2 CQ P 4 ^ P c+ 0 p P i p O o . o 4 P <<; H- H- o PT H- PT P; at) H- P d - PJ P 0 p 0 <J 0 s: d - 00 CD ft <j CQ P CQ H- p 0 4 B P p? 0 0 at) H CQ 0 H at) H- pr H- d " H- d - 0 SH VJl P O »d O ' • C+ p , K s 0 c+ P O > H- p 0 *« cy 0 4 P pr • Q P O CD P H j 0 <<! o M p" H
ff
< ^ CQ CQ 0 P o s: H j Z pr P 4 H d - 0 O N P CD a H PT H- O O 0 H j 0 ^ 0ff
p ^ p: 0 d - P pr o 4 P d - at) P- H- Pg
H- H- p < a P i ^ C+ 0 4 P 4 P P p <<! H- d - 4 H- CQ 0 CO H- CQ P- Pg
0 O P CD CD P 0 0 M P- 0 s: s: P P P i P' P i CQ CQ p P i pr v ' •d 0 O 0 CQ P' CQ P 4 P 0 0 H- 0 p c+ PJ P H- P H- CQ 0 0 d - O .p* P P d - p: — PJ O P 1 © 0 P <i 4 B H- H 0 4 p P CQ 0 P (K3 c f H- H P "^ P H- P 0 0 P "ri P H- p i P H o H CD P i CD CQ 0 4 CQ P- c+ (K3 0 p P i H- P cy P 03
p d - 4 0 s: P^ P< H- H j p CQ 4 CD c+ < P- P- H- H- 4 CQ 0 p CQ PT P i 0 CQ cy 43
0 O d - 4 0 0 H- 0 CQ P - ^ H CD P H- H- O 0 H- 0 c+ H (K3 c+ d - 0 "ri H 0 «<j P i <! 0 — 0 4 P cy 0 d - d - H } c<j H- B 4 CQ 0 0 P c+ CQ 0 0 0s
4 £ P H H- o P i p < K. 0 d - P i & 2 P' C_,CQ pr CD CQ »d P 4 O 4 0 4s
3 H P P H j at) 0 H 0 P CQ H , P; H- 0 P H- P P O H- CD W c+ 0 O W H 0 E f H PT P H- p s: 0 d - at) cy 0 pr CQ P % H j CO at) P H- P P" P P P POt) p P P W P 4 0 W P <! C+ OtJ p i 0 H- 4 0 P <! o d - % 0 CQ 0 H-P
P P POt) p P P c+ P i H- £ P i 0 K PJ c+ H- 0 s: H- CQ H 0 o B P p H- P 0 p i 0 c+ p i at)P
a cc 4 P i 0 0 C+ 0 c^ P- 0 0 0 TO & 4 P PT PT • 4 P P H- H> P- P 0 P 0 P^ H- a r o a 4 CQ P H H <i H- 0 0 CQ CQ H- H p- CQ d - 0 0 0 N 0s
CD • < j <! O Cft) CQ 0 H- O C+ o P- 4 H P PT M H- 0 <<; pr at) ^ o cf 0 0 H- p CQ P CD B 0 Pi" CQ PT CQ PJ 0 0 CQ H- O P i CQ PT 0 0 4 prS
0 cy CQ p ^ P H P i 0 a* p H & 3 0 <J c+ 0 C+ p H s: "ri 0 Oq B P; H- 4 CQ H- pS
B 0 0 P H j H- a 4 ^ P p H- H P H- c+ P £ H Oq P- CQ <J(g
d - P i p i P i ^ P <! H H> £ >d P> H- P- 4 Pi P C+ p P- P P P t PJ c+ tf H i p P o(g
N <! 0 0 H- PJ P 0 H } Pf H- P 0 P P 03 Otj H - 4 pr Cft) c+ CQ PJ > 0 H CQ p d - CD H CQ O P p at) 0 pr CQ CQ P 0 CQ P 03- £
P i Z£
0 H- H j C+ p H- c+ B H- PT 4 at) P W p 0 H- d - d - P 1 <! P P 03- £
P H- P P 0£
H 4 0 PT P H- P CQ 0 4 H P- s: H- P pr P- o H- P 03 H CD CD 0 C+ P P CQ CQ H- p c+ P P z P d - <! at) CQ ^ H- CQ o at) P H p: 4 0 UD <j c+ c+ p< c+ c+ P^ H- P P i p H 0 0 B d - <j d - 4 H- P i H- CQ B VJ1 p • > ** OtJ H- P P^ 0 ■ • H- H- CQ CQ H- 4 o H- CQ o 4 P-(g
H- pr P* co a K. 0 0*3 P P .» p CQ 0*3 • <<; PT 1 •d C_l. 0 o 0(g
at) i P^ 0 C/3 *« 4 p P 0 c+ 0 B 1 P 4 3 i 0 H O H- 1 0 H CQ 1 4 1 0 1 0 d - 0 ODat daar egter wel verskil kon "bestaan en inderdaad ook "bestaan het oor die vraag of 'n repu"blikeinse staatsvorm "bloot 'n formele aangeleentheid was, moet toegegee word.
Genl. Hertzog self het later "by meer as een geleentheid erken dat dit van praktiese "betekenis geword het. As "bindende
element tot "bevordering van volkseenheid, veral in die sin van assimilasie van vreemdes deur die Afrikanervolk, was dit ' n noodsaaklikheid - 'n "belangrike argument wat dr. H.F. Verwoerd later ook in sy republikeinse optrede gehruik.
Dr. D.P. Malan het dit nodig gevind om op
29 September 1917 in 'n telegram aan genl. Hertzog te protes- teer teen mnr. Tielman Roos se repu"blikeinse voorstelle waar- mee "beoog word dat die kongresse op onafhanklikheid moet aan- dring. Hy maak gewag van ' n moontlikheid dat die party as gevolg daarvan mag skeur en noem die voorstelle in „lynregte stryd" met die grond"beginsels van die party. '
Die sluise van die republikeinse harte het egter reeds oopgegaan. Op 5 Fehruarie 1917 skryf Die Burger, onder op- skrif MEen Zelfstandig Zuid-Afrika", dat konstitusionele ver-
andering onvermydelik geword het - agteruit of vooruit. Hy noem 'n aantal punte as grondslag vir so 'n selfstandigheid wat onder and ere „volmaakte" vryheid ten opsigte van "binne-
landse aangeleenthede met verkiesing van die G-oewerneur-
generaal insluit. Ten opsigte van "buitelandse aangeleenthede moet Suid-Afrika self op handelsgehied masjinerie in werking stel om sy "belange te "bevorder „al moet het dan ook door mid- del van de Britse konsulaire dienst geschieden".
Sterker en sterker het die "beweging onder die volk ge word sodat genl. Botha in Junie genoodsaak voel om te klas
„Er is geen nationaal "blad, geen vergadering in de Transvaal, 20)
of men vindt er praatjes over een repu"bliek." ' Die Nasio-
nale Party verklaar in Julie dat elkeen die reg het om 'n repu"blikeinse regeringsvorm te "bespreek, maar "beskou die tyd
21")
ongelee om dit aktief te propageer. ' Genl. Hertzog, "by wxe
die nadruk ook meer op die nasionale as die formeel-staatkun- dige onafhanklikheid geval het, verklaar selfs in die Parle- ment na aanleiding van 'n mosie van die heer J.X. Merriman, 19) Van den Heever, a.w., "bl. 4O6.
wat die republikeinse beweging afkeur: „Ik zal ijveren voor het republikanisine, de beste vorm van volksregering", hoewel hy byvoegs „Tans is het de tijd niet een republiek te
stichten."22^
Hierdie woorde bewys ook hoe sterk genl. Hertzog die republikeinse strewe as 'n bloot formele ideaal beskou het. Hoewel hy toegee dat dit die beste is, is die republiek maar
'n „vorm" van volksregering. Vir die nasionale denker was so 'n republikanisme inderdaad voorlopig van minder belang aange- sien die stryd nog gewoed het om die Afrikanervolk se agter- stand teenoor die Engelse bevolkingsdeel op binnestaatlike terrein in te haal. Voorbarige stigting van 'n republiek kon selfs 'n gevaarlike selftevredenheid by 'n groot deel van die Afrikanervolk laat intree het. G-enl. Hertzog het egter eer- der die vrees gekoester dat dit die Engelssprekendes sou ver- vreem.
'n Mens kry egter die indruk dat die volksmassa nie hierdie fyn onderskeiding gemaak het nie, maar die drang na 'n republiek vereenselwig het met die drang na nasionale selfstan- digheid, die strewe na 'n eie volkstaat. Dit blyk duidelik uit 'n skrywe van Chris E. Kezar van Potgietersrus na ver- kryging van soewereine onafhanklikheid aan Ons Vaderland in
1927s „Vroeger het ons nog altyd gehoop dat sodra ons ons uit- eindelike doel, soos in art. 4 omskryf, bereik het, dan kan ons al wat na Britse heerskappy lyk of ons daaraan herinner, uit ons midde of uit ons land wegdoen. Ik meen natuurlik nie
elke Engelsman nie maar hul vlag, hul oorheersing in en op taalgebied, die Engelse magistrate, van wie ons geen simpatie
—
kry nie " ' Op die Transvaalse kongres van die Nasio
nale Party moes Tielman Roos waarskus „Er is geen vraag van het stichten van een Hollandssprekend republiek, en de mensen
24) die van zo iets dromen, gaan op een verkeerde koers."
Die volk het in hierdie tyd van hartstog gedreig om sy eie koers te kies en die partypolitieke weg te verlaat. Die
onnatuurlike skeiding tussen Afrikaners wat eenders voel oor volksake wanneer hulle nie dink in terme van die politieke
22) Die Burger, 20/6/17-
23) TbTd-Tr9/12/27.
24) THd., 5/10/17.
programme van hul onderskeie partye nie, moet hulle in hierdie 25)
tyd baie sterk aangevoel het. Op 2 Junie 1917 word 'n „nie-politieke" vergadering van alle partye op Philippolis ge- hou en „de wenslikheid besproken van een beweging op touw te zetten met het doel een reusachtige poging aan te wenden om langs een weg van vrede de onafhanklikheid van die Unie van Zuid-Afrika te verkrijgen". Dit word berig dat „volmaakte harmonie" geheers het. Daar is eenparig 'n kommissie nuit de verschillende politieke partyen tegenwoordig", onder andere drie lede van die Suid-Afrikaanse Party, gekies. Daar is ' n kongres vir 8 Augustus te Bloemfontein beplan en met nadruk gese dat dit ' n „volks-beweging" en geen „party-beweging" is nie. Die volk het intuitief sy krag uit sy organiese eenheid geput en daardeur in botsing gekom met die politieke partye wat uit die meganies-individualistiese grondslag van die
Britse staatsopvatting gespruit en dus ook na steun buite die eie volk gesoek het.
Op 3 Julie rig genl. Hertzog as leier van die Masio- nale Party 'n boodskap aan „alle Afrikaners" om nie hul oor- tuigings te propageer nie „op een tijdstip waarop zij voor onze Engelse mede-Afrikaners kwetsend, so niet verontrustend, mogen zijn". Hy versoek „met overtuiging dat.een kongres, als bedoeld door onze vrienden uit Philippolis, tans geen goed kan doen, zij zullen afsien van de poging door hen daartoe aan-
26) gewend". '
Hierdie oproep het die gewenste uitwerking gehad. Dog ses maande later wend twee sprekers van Johannesburg, Ralph Tatham en ' n sekere Du Plessis, uit Transvaal op 19 Januarie
1n soortgelyke poging te Heilbron aan. Op die vergadering,
gehou met die doel om ' n„Zuid-Afrikaanse Republikeinse Ver- eeniging" te stig, word die nasionale gedagte sterk beklemtoon. Tatham argumenteer „dat nationaliteit een zaak van geboorte was", en soek die hulp en samewerking van almal wat hulle in-
sigte deel. Met meerderheid van stemme is egter met die oog op genl. Hertzog se waarskuwing besluit dat dit Mvoor het
tegenwoordige niet wenslik is een republikeinse vereniging in dit distrikt te stiohten". '
25) I b i d . , 2 3 / 6 / 1 7 .
26) I b i d . , 3 / 7 A 7 .
27) I b i d . , 2 1 / 1 / 1 8 .
Dit is egter opmerklik dat die politieke party stap vir stap deur die volksgevoel gedwing is in die rigting van republikeinse onafhanklikheid. So se Die Burger op 25 Junie nog dat die nverbreking van de konnektie tussen Suid-Afrika en net Britse Ryk" nie deur horn as volgende stap aahbeveel word nie9 maar op 16 Julie reik die Federale Raad van die Nasionale
Party 'n verklaring oor die onafhanklikheid uit wat die republi keinse gevoel „als een feit konstateert en onder "bestaande om- standighede als verklaarbaar en geoorlooft acht". As rig- snoer word neergele dat die verandering van status langs kon- stitusionele weg moet geskiedj op die „vaste fondament van die volkswil" moet berus; die Unie as ondeelbaar "beskou moet word; die verandering van status moet nie in "belang van enige "bepaal- de seksie nagestreef word nie, ,,maar enkel en alleen as een zaak die geoordeeld wordt in Zuid-Afrika' s "belang te zijn". Vanwee die gemoedsonrus as gevolg van die oorlog ag die raad
„voor het tegenwoordige" enige stappe in die rigting van „een aktiewe republikeinse propaganda waardoor aanstoot of maat- schappelike verhittering kan veroorzaakt worden of waardoor enige verkeerde indruk kan worden teweeg gehracht" onwenslik. Die verskeurdheid in die politieke gemoed is hier duidelik waarneembaar: aan die een kant leun dit op die werklikheid van die volksgevoel maar aan die ander kant moet dit as gevolg van sy individualistiese grondslag ook "besorgd na die Engelse
kiesers kyk. Op grond van die "beginsel wat die Geallieerdes neergele het, sluit die Federale Raad met 'n losstaande gedag- te en in passiewe afwagting' „Mocht het gelukken "by de vredes- konferentie de erkenning van dit grondheginsel te verkrygen dan wil de raad er verder op aandringen, dat met het oog op heersende toestanden en vooral met het oog op de geschiedenis Zuid-Afrika van de praktiese toepassing hiervan niet uitge- sloten zal zijn."
Die Transvaalse kongres het gevolglik "besluit om geen aanstootlike propaganda te maak nie en geweier om die program van "beginsels so te verander dat die party „zou trachten langs konstitusionele weg de imperiale regering te "bewegen Zuid-
29)
Afrika haar onafhanklikheid te geven". Die Vrystaatse kon gres aanvaar die Federale Raad se verklaring en genl. Hertzog
28) Ihid., 20/7/17 = 29) Ibid., 5/10/17.
spreek as sy oortuiging uit dat 'n republiek sal kom, maar 30)
„ons ontsien nou die Engelse se gevoeligheid". '
Op 13 April 1918 te Paarl verdedig genl. Hertzog egter die republikeinse beweging en verklaar dat die oortuiging by hom toeneem „dat er bij ons in Zuid-Afrika nooit gerekend zal kunnen worden op 'n gezond nationaal eenheidsgevoel tussen de < twee seksies van onze bevolking, zolang de tegenwoordige staat van onderhorigheid of vermeende onderhorigheid aan Groot Brit- tanje voortduurt". Hy verwys na pres. Wilson se voorstelle, veral punt 14, wat gelyke waarborge eis vir die territoriale
onskendbaarheid van alle groot en klein state. Hy se: „Door. het verheffen van dat idee door pres. Wilson en andere staats- mannen tot een wereldpolitiek wordt het aan diegenen onder ons die het met hen eens zijn als een plicht opgelegd om, met ter sijde schuiwing van elk beswaar daartegen, alle krachten in te spannen tot het verwesenlijken van de onafhanklikheid voor
31)
Zuid-Afrika."^ ' Hier word dus nie meer gewaarsku teen aan- stootlike propaganda nie. Dit word reeds as 'n plig beskou om kragdadig op te tree. Die uitlatings van Geallieerde staatsmanne het ongetwyfeld die politieke party groter vry- moedigheid gegee om die Engelse kiesers met dieselfde slag- kreet in die oe te kyk.
In dieselfde toespraak het genl. Hertzog ook sy vroeere standpunt dat die Unie reeds onafhanklik genoeg is, laat vaar. Na aanleiding van genl. Botha se teregwysing in die Parlement dat die agitasie vir 'n republiek sedisie is, noem hy selfregering 'n „kolossaal stuk staatsbedrog". Die vryheidsbeweging het ook vanuit die buiteland deur die selfbe-
32)
skikkingseise van Ierland en Kanada ■ ' aanmoediging ontvang. Dit het dermate in krag toegeneem dat selfs die leiers van die Suid-Afrikaanse Party daarvoor moes swig. So moes genl.
Botha, wat 'n paar maande tevore dit nog as sedisie veroordeel het, in Mei voor sy partykongres in Pretoria toegee dat van sy
eie volgelinge aandring „dat de S.A. party de republikeinse propaganda zou opnemen in haar program van beginselen". Hy het nou geen beginselbeswaar daarteen in te bring nie, maar
stel op praktiese gronde vir die stigting van 'n republiek die
30) Ibid., 5/10/17. 31 IbTd., 15/4/18.
voorwaarde dat „de Engelssprekenden overeenkwamen over de 33)
zaak". Genl. Lemmer spreek dit onomwonde as sy mening op die kongres uit dat „elk Afrikaner verlangt naar een republiek langs grondwettige weg met behoud van het vriendsohap van net
34-)
Britse Ryk". ' Dit was veertig jaar later inderdaad die
standpunt van die Nasionale PartyI '
Die leiers van die Suid-Afrikaanse Party het in Trans vaal dit ook moeilik gevind om die partybeleid ten opsigte van die imperiale konneksie te handhaaf. Op Delmas verduidelik genl. Schalk Burger dat twee dinge in die pad van ' n republiek staan, naamlik „ons onderlinge onenigheid en 'n nakende kaffer- gevaar". Hy vervolgs „Maar hoewel ons ronduit verklaar dat ons altyd republikeins was en hoop om 't ook altoos te bly, bly ons ook daarby dat geweld alleen ons die verlore Republiek kan terugbesorg, en dat ons vandaag nog nie aan geweld kan dink nie." Ten slotte le hy 'n eienaardige stelling neer wat tien jaar later weer deur nasionale politici gebruik sou word om die republikeinse propaganda in eie geledere teen te gaan;
36) i,Wij zijn vandaag vryer dan wij ooit waren als Republikeinen." Die Vokstem - lyforgaan van die Suid-Afrikaanse Party - het hierop heftig gereageers „Vryer as geen woord wat ons in ons mond kan neem in aanzijn van die dinge wat agter ons le. Dit
is histories nie juis nie." In vurige taal word 'n aantal voorbeelde van onderhorigheid genoem om daarna teen die ver- wagting in die besware deur genl. Burger genoem, te onder- skryf 37)
In die toespraak van Burger voel 'n mens hoe die Iransvaler sy oortuiging moes wegsteek agter die deursigtige vyeblaar van „onenigheid" en „kaffergevaar" ter wille van die
samewerking op partypolitieke gebied met die anti-republikeinse en onafrikaanse staatsburgery. 'n Mens vind 'n uitnemende voorbeeld van die onnatuurlike verbreking van die Afrikaanse volkseenheid deur die partypolitiek in hierdie jare toe die hele Afrikaanse volk in beweging gekom het oor die groot vraagstuk van onafhanklikheid en by tye byna deur die party- walle gebreek het. Op 2 September 1918 moes Die Burger met
33) Die Burger, 16/5/18. 34) Ibid., 17/5/18;
35) D.W. Kruger, South African Parties and Policies, Kaapstad, I960, bl. 236.
36) Die Volkstem, 5/8/18.
verwysing na die eenparige aanname van republikeinse mosies op Malmesbury en Porterville erken dat „die onafhanklikheids-
ideaal geen provinsiale ideaal is nie, maar 'n volksideaal; dat dit nie net 'n soort opstandige gevoel Toy die ou Republi- keine is nie, maar 'n gevoel wat die Afrikanervolk as ' n ge- heel deurdring". Ons Land, die Suid-Afrikaanse Partyorgaan van die Suide, se omstreeks hierdie tyd; nWi;j zijn op de weg
om een volk, zelfstandig, welvarend en gelukkig te worden en
■7.Q ) uiteindelijk onafhanklijk."^ '
Dit is merkwaardig dat „Knop" van Die Volkstem aller- eerste die Geallieerde verklaring van 10 Januarie 1917 op Suid- Afrika toegepas en met die vryheidsideaal van die Afrikaner volk in verband gebring net. Hy het op 13 Januarie geskryf dat, indien die Geallieerdes veg vir „de teruggawe van provin- sies en landen welke vroeger door geweld of tegen de wensen van de inwoners zijn afgescheurd", die Afrikaners ook geregtig is op dit waarvoor hulle in belang van ander veg. Die vry- heidsgevoel het ook in Kaapland sterker geword. Die Burger
se na aanleiding van die vordering van die Nasionale Party in 39)
twee tussenverkiesings te Ladismith en Riversdals ' „De uit- slagen brengen de genade-slag aan de bewering dat de Afrikaners van de Kaapprovinsie niet onder de republikeinsgezinden kunnen gerekend worden. By de verkiezing was de onafhanklijkheids- kwestie het hoofgeschilpunt." ' So sterk het hierdie "be-
weging die volk heetgepak dat toe die Nasionale Party 'n kort