Het onderzoeksprogramma van het Swedish National Heritage Board (zie eerder) is het grootste project dat in Zweden heeft plaatsgevonden ter voorbereiding op ratificatie van het Verdrag van FARO. Daarnaast hebben diverse overheidsinstellingen de taak gekregen om een meer alomvattende en strategische benadering te ontwikkelen voor hun activiteiten en het betrekken van de culturele omgeving en hun bijdrage aan de doelen van het nationaal cultureel-erfgoedbeleid110. Het initiatief Göra Sverige, dat als doel heeft om geïnteresseerden in erfgoed te faciliteren, lijkt inmiddels te zijn gestopt.111
Deelconclusie
Zweden bevindt zich in dezelfde fase als Nederland. De hoofdactiviteit in de voorbereiding van de
besluitvorming over ondertekening, is de uitvoering van een zeer uitgebreid onderzoek naar de mogelijke implicaties van invoering. Er zijn daarnaast geen concrete activiteiten.
7.2.2 België (Vlaanderen) Nationale context
Wat betreft staatsinrichting bestaat België uit de twee autonome regionale overheden Vlaanderen (Vlaamse Gemeenschap) en Wallonië verdeeld in drie taalgemeenschappen (Nederlands, Frans en Duits); De twee regionale overheden hebben elk bevoegdheden waarbinnen zij autonoom mogen beslissen (Vlaamse bevoegdheden, 2019112). Wij onderzoeken hier uitsluitend de Vlaamse omgang met het Verdrag van FARO, dat in 2014 door Vlaanderen is ‘bekrachtigd’ maar dat, vanwege de complexe staatsstructuur, wel is ondertekend maar niet is geratificeerd door de Belgische staat.
In Vlaanderen wordt een onderscheid gemaakt tussen roerend erfgoed, onroerend erfgoed en immaterieel erfgoed. De drie vormen van erfgoed vragen een eigen benadering, maar tegelijkertijd hangen ze samen en kunnen elkaar betekenis geven. Binnen de Vlaamse overheid zijn roerend en immaterieel erfgoed
samengebracht onder de het begrip cultureel erfgoed. Cultureel- en onroerend erfgoed hebben binnen de Vlaamse overheid elk een eigen minister, administratie, evenementen, decreten en subsidiekanalen. Dit onderscheid is als volgt vormgegeven:
Cultureel erfgoed is een zogenaamde gemeenschapsmaterie (i.e. heeft betrekking op mensen) en valt binnen het beleidsdomein en ministerie Cultuur, Jeugd, Sport en Media. Het heeft veel
110 Zie ook: Raad van Europa. (2019) Strategy 21 – Good practices. https://www.coe.int/en/web/culture-and-heritage/-/2030-vision-for-cultural-heritage-management-in-sweden. Geraadpleegd 30 juli 2019.
111 De contactpersonen in Zweden zijn niet meer bereikbaar en een internetsearch leidt tot het vermoeden dat de initiatieven zijn beëindigd.
112 Vlaamse bevoegdheden (2019) https://www.vlaanderen.be/vlaamse-bevoegdheden. Geraadpleegd 12 augustus 2019.
raakvlakken met andere culturele sectoren (bijv. kunst, sociaal-cultureel werk) en beleidsdomeinen (bijv. toerisme, onderwijs). Regelgeving in andere domeinen heeft effect op de omgang met cultureel erfgoed.
Onroerend erfgoed is een gewestmaterie (i.e. heeft betrekking op het grondgebied) en valt hiermee binnen het beleidsdomein Ruimtelijke Ordening, Wonen en Onroerend Erfgoed. Onder onroerend-erfgoed valt onder meer het beleid voor monumenten, landschappen en archeologische sites (Cultureel erfgoed, 2019113).
Het cultureel-erfgoedbeleid heeft als doel het ‘bevorderen van de zorg voor- en de omvang van cultuur erfgoed’ aan de hand van drie sporen:
1 Uitbouwen van een cultureel erfgoedveld.
2 Bevorderen van een kwalitatieve en duurzame cultureel-erfgoedwerking.
3 Vergroten van de maatschappelijke inbedding van cultureel erfgoed.
De verantwoordelijkheid voor de ‘maatschappelijke inbedding’ van cultureel erfgoed is vastgelegd in het nieuwe Cultureel-erfgoeddecreet.114 In het decreet is een aantal criteria opgenomen om de aanduiding van collectie beherende organisaties te bepalen. Een van deze criteria is de maatschappelijke en culturele inbedding en engagement:
“Organisaties, aangeduid als ’cultureel erfgoedinstelling’ nemen een bijzondere voorbeeldrol op in het cultureel erfgoedveld en spelen in op nieuwe ontwikkelingen en uitdagingen in de samenleving.
De organisatie is stevig ingebed in haar stad en regio, en behartigt de culturele en maatschappelijke verantwoordelijkheden die daarbij horen. De organisatie beschikt over een beleid rond
duurzaamheid en onderneemt ook concrete acties om de maatschappelijke en culturele diversiteit te verhogen op het vlak van bestuur, personeel, aanbod en publiek. De organisatie heeft een brede publieke erkenning in het maatschappelijke en culturele veld’’ (Vlaams Parlement, 2016: 43115).
Het decreet heeft als doel om de maatschappelijke inbedding van cultureel erfgoed te vergroten en doet dat door (Vlaams Parlement, 2016, p. 72-3):
organisaties en cultureel-erfgoedgemeenschappen te ondersteunen in het ‘kwaliteitsvol’ uitoefenen van cultureel-erfgoedwerking;
een verdere ontwikkeling en toepassing te stimuleren van verschillende cultureel erfgoedpraktijken;
samenwerking en afstemming te stimuleren met het oog op het versterken van een netwerk van cultureel-erfgoedorganisaties, cultureel-erfgoedgemeenschappen en beheerders van cultureel erfgoed dat expertise ontwikkelt, uitwisselt en ter beschikking stelt;
internationale samenwerking, uitwisseling en promotie te bevorderen;
113 Cultureel erfgoed (2019) http://www.kunstenenerfgoed.be/nl/beleid/cultureel-erfgoed. Geraadpleegd 30 juli 2019.
114 Cultureelerfgoeddecreet van 24 februari 2017.
https://codex.vlaanderen.be/PrintDocument.ashx?id=1028103&datum=&geannoteerd=true&print=false#H1081234. Geraadpleegd 24-08-2020.
115 Vlaams Parlement (2016) Ontwerp van decreet. Houdende de ondersteuning van cultuurerfgoedwerking in Vlaanderen. Website:
https://docs.vlaamsparlement.be/docs/stukken/2016-2017/g1014-1.pdf. Geraadpleegd op 12 augustus 2019.
de cultureel-erfgoedbeleving bij burgers en cultureel-erfgoedgemeenschappen te stimuleren en te vergroten;
duurzaamheid en maatschappelijke en culturele diversiteit te stimuleren;
steden en gemeenten en de Vlaamse Gemeenschapscommissie te betrekken.
Een belangrijk uitgangspunt in het cultureel-erfgoedbeleid is de complementariteit met verschillende bestuursniveaus. Steden en gemeenten spelen van oudsher naast de Vlaamse Gemeenschap een grote rol in de cultureel-erfgoedsector. Vanaf 1 januari 2018 is een nieuwe afsprakenregeling getroffen waarbij provincies hun culturele bevoegdheid overdragen en steden en gemeenten worden ingeschreven in het Cultureel-erfgoeddecreet van 24 februari 2017.116 De overheveling van regionaal en landelijk naar meer lokaal cultureel erfgoedbeleid is in lijn met de geest van FARO, waar FARO ten doel stelt om de kracht van het lokale te borgen.
FARO is het Vlaams steunpunt voor cultureel erfgoed en werd opgericht op 1 januari 2008:
https://FARO.be/. Het steunpunt FARO zorgt voor de ondersteuning van het cultureel-erfgoedveld. FARO vervult als dienstverlenende organisatie een intermediaire rol tussen het cultureel-erfgoedveld (dus alléén roerend en immaterieel, niet onroerend) en de overheid117. FARO vormt samen met Herita vzw
(netwerkvereniging onroerend erfgoed), het agentschap onroerend erfgoed en het departement waar cultureel erfgoed onder valt deel uit van een vierpartijen overleg dat de implementatie van het Verdrag van FARO begeleidt.
Kenmerken van cultureel erfgoed in Vlaanderen
Centraal in de cultureel-erfgoedsector staan de cultureel-erfgoedgemeenschappen: organisaties en personen die een bijzondere waarde hechten aan het cultureel erfgoed, en die dat cultureel erfgoed willen behouden en doorgeven aan toekomstige generaties.118 Onder het kopje ‘’juridische implicaties’’ hieronder wordt het begrip cultureel-erfgoedgemeenschappen nader toegelicht.
Onder de cultureel-erfgoedsector vallen verschillende disciplines in Vlaanderen – zoals reeds aangegeven vallen monumenten en archeologie onder een ander departement. De disciplines zijn respectievelijk:
Musea: hebben een maatschappelijke opdracht en publieke taak waarin onderwijs een belangrijke rol speelt. Musea trachten nieuw publiek te bereiken, o.a. door zich positioneren in diverse omgevingen en vrijetijdsnetwerken. Zij hebben een sterke focus op maatschappelijk kwetsbare groepen, met oog op diversiteit binnen de samenleving.
Archieven: ontwikkelen een publieksbeleid. Ze organiseren tentoonstellingen, lezingen en voorzien in een educatief aanbod en zetten zich in om ‘outreachend’ kwetsbare doelgroepen te bereiken.
116 Cultureelerfgoeddecreet van 24 februari 2017.
https://codex.vlaanderen.be/PrintDocument.ashx?id=1028103&datum=&geannoteerd=true&print=false#H1081234. Geraadpleegd 24-08-2020.
117 FARO. Vlaams Steunpunt voor Cultureel Erfgoed (2019) https://www.vlaanderen.be/organisaties/Faro-vlaams-steunpunt-voor-cultureel-erfgoed. Geraadpleegd op 30 juli 2019.
118 Cultureel-erfgoedsector (2019) https://Faro.be/sector-beleid/cultureel-erfgoedsector/cultureel-erfgoedsector. Geraadpleegd 30 juli 2019.
Erfgoedbibliotheken: publiek toegankelijke bibliotheken, vooral voor studenten, onderzoekers of andere professionele doelgroepen, maar ook voor alle geïnteresseerde gebruikers met een historische interesse. Erfgoedbibliotheken organiseren ook tentoonstellingen, lezingen en rondleidingen voor het brede publiek. Net als bij archieven wordt steeds meer ingezet op het bereiken van kwetsbare doelgroepen.
Cultureel-erfgoedorganisaties met een dienstverlenende rol op landelijk en regionaal niveau Indien een cultureel-erfgoedorganisatie een dienstverlenende rol op landelijk niveau bekleed, kan de organisatie een werkingssubsidie toegekend krijgen van de Vlaamse Regering. Een rol is “een dienstverlenende taak of een cluster van dienstverlenende taken die uitgevoerd wordt ter ondersteuning van, rechtstreeks of niet-rechtstreeks, de functies bij andere actoren of cultureel-erfgoedgemeenschappen”. Steden en gemeenten kunnen een dienstverlenende rol opnemen op regionaal niveau.
Erfgoedverenigingen
Er zijn talloze erfgoedverenigingen actief in Vlaanderen en Brussel. Het gaat hier onder meer over verenigingen van professionele en amateuronderzoekers (historici, archeologen, antropologen, heemkundigen, genealogen), erfgoedverzorgers en -bemiddelaars. Zij bewaren lokaal erfgoed in documentatiecentra of musea.
Immaterieel erfgoed
Erfgoed (niet tastbaar): feesten, verhalen, liederen, rituelen, ambachten, tradities, etc.119