Welke activiteiten zijn in Vlaanderen ondernomen in het kader van de ondertekening en ratificatie van het Verdrag?
Op 25 juni 2012 ondertekende België de FARO Conventie. De FARO Conventie is het sluitstuk van onderstaande erfgoedconventies:
• De Europese Culturele Conventie (1954)
• De Conventie voor de Bescherming van Architecturaal Erfgoed van Europa (1985)
• De Europese Conventie over de Bescherming van het Archeologisch Erfgoed (1992, herwerkt)
• De Europese Conventie over het Landschap (2000)
De Vlaamse overheid heeft het Verdrag van FARO bekrachtigd met het decreet van 14 februari 2014 en hiermee ingestemd met het Verdrag. Ook in de andere twee gemeenschappen worden
momenteel voorbereidingen getroffen voor invoering met het oog op de ratificatie door België120. In 2016 is de conventie ook vanuit het domein onroerend erfgoed gescreend door het agentschap en Herita, de Vlaamse organisatie voor onroerend erfgoed. Dat leidde in april 2017 tot
beleidsaanbevelingen over onroerend erfgoed; sinds november 2017 vindt afstemming plaats over
119 Vlaams Departement Cultuur, Jeugd en Media.
http://www.kunstenenerfgoed.be/nl/beleid/cultureel-erfgoed#:~:text=Cultureel%20en%20onroerend%20erfgoed%20hebben,%2C%20Jeugd%2C%20Sport%20en%20Media. Geraadpleegd 24-08-2020.
120 Kaderconventie over de waarde van cultureel erfgoed voor de samenleving (2019).
http://www.kunstenenerfgoed.be/nl/beleid/raad-van-europa/kaderconventie-over-de-waarde-van-cultureel-erfgoed-voor-de-samenleving. Geraadpleegd op 30 juli 2019.
de invoering van het Verdrag tussen de domeinen cultureel erfgoed en onroerend erfgoed (vierpartijenoverleg)121.
Juridische en/of beleidsimplicaties
Wat betreft cultureel erfgoedbeleid lijkt de ondertekening van het Verdrag van FARO al veel verandering teweeg te hebben gebracht in Vlaanderen:
In de beleidsnota Cultuur 2014-2019 is opgenomen dat publieksgerichte samenwerking tussen erfgoedgemeenschappen en –instellingen en het actief stimuleren van deelname aan erfgoed van belang is voor het vormen van onze gemeenschappelijke identiteiten. ‘’Erfgoed krijgt enkel betekenis in voortdurende dialoog met de betrokken erfgoedgemeenschappen. Ik wil daarom de band tussen die gemeenschappen en de professionele instellingen met behoud- en collectietaken versterken, zodat de betekenis van het cultureel erfgoed en het belang ervan voor de gemeenschappen actueel en dynamisch blijft. Het maatschappelijk draagvlak voor het cultureel erfgoed moet versterkt worden. Ik wil dat de instellingen inzetten op een brede publieksparticipatie, ook van moeilijker te bereiken doelgroepen’’ (Gatz, S. Beleidsnota Cultuur 2014-2019: 37122).
De Brusselse Hoofdstedelijke Regering is zich bewust dat het culturele erfgoed nog onvoldoende toegankelijk is voor een groot aantal burgers en uitsluitend door specialisten wordt beheerd. Op 21 april 2017 heeft zij daarom de ordonnantie houdende instemming met de kaderconventie van FARO goedgekeurd (Het internationaal kader, 2019123).
De bewustwording van erfgoed door de bevolking is een van de speerpunten van het erfgoedbeleid dat wordt uitgevoerd door de directie Cultureel Erfgoed van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. De directie sluit zich aan bij de bepalingen van de Raad van Europa en zal zich toeleggen op de goedkeuring van acties en programma’s die bijdragen aan de invoering van FARO. Daarbij legt de directie Cultureel Erfgoed ook een relatie met de European Heritage Strategy for the 21st Century van de Raad van Europa.124
Wat betreft juridische aanpassingen geldt het volgende:
Uitgangspunten uit het Verdrag van FARO zijn opgenomen in het Vlaams Cultureel-erfgoeddecreet.
Dit bevat regels op basis waarvan de Vlaamse Gemeenschap het cultureel-erfgoedveld in Vlaanderen ondersteunt en subsidieert125. De uitgangspunten uit het Verdrag van FARO zijn hierin leidend en het decreet is geïnspireerd op de modellen en visies uit het Verdrag van FARO 126.
121 Studiedag FARO Conventie lezing (2019). Website: https://www.slideshare.net/VIOE/20180116-studiedag-Faroconventie-lezing-presentatieafstemmingceoe. Geraadpleegd op 12 augustus 2019.
122 Gatz, S. Beleidsnota Cultuur 2014-2019: 37 Website: https://Faro.be/sites/default/files/bijlagen/pagina/beleidsnota2014-2019_cultuur.pdf.
123 Het internationaal kader (2019) http://erfgoed.brussels/over-ons/ons-kader/het-internationale-kader. Geraadpleegd op 30 juli 2019.
124 Council of Europe (2017). https://rm.coe.int/16806f6a03. Geraadpleegd 24-08-2020.
125 Cultureelerfgoeddecreet (2017). http://www.kunstenenerfgoed.be/beleid/wet-en-regelgeving/cultureel-erfgoeddecreet.
Geraadpleegd 24-08-2020.
126 FARO. Flemish interface centre for cultural heritage (2019) https://Faro.be/en/Faro-flemish-interface-centre-cultural-heritage.
Geraadpleegd op 30 juli 2019.
Het Verdrag van FARO dient dus als basis voor het Vlaamse decreet. De volgende uitgangspunten voor het decreet (2012) staan centraal:
• De integrale en geïntegreerde benadering van erfgoed: verzamelen, behoud & beheer, onderzoeken, openstellen voor publiek. Een geïntegreerde aanpak is belangrijk omdat erfgoed verschillende domeinen raakt.
• Het begrip erfgoedgemeenschap: zoals in de conventie wordt omschreven: het recht op erfgoed wordt gekoppeld aan de plicht het eigen erfgoed en dat van anderen te respecteren. De conventie benadrukt sterk de rol van erfgoed in conflictbeheersing, de behoefte aan dialoog en wederzijds respect voor de diversiteit van het erfgoed.
De vier ‘krachtlijnen’ in de strategische visienota van het Cultureel-erfgoeddecreet zijn:
1 het versterken van de collecties in Vlaanderen;
2 het verbinden van het roerend erfgoed en immaterieel erfgoed;
3 inzetten op meer samenwerking en afstemming gericht op meer slagkracht en minder versnippering in de Vlaamse cultureel-erfgoedsector;
4 meer brede participatie en diversiteit.
Door het inzetten van projectsubsidies wil de minister de dynamiek in de uitvoering van cultureel-erfgoedbeleid stimuleren. Projecten met de volgende inhoudelijke accenten krijgen hierbij voorrang:
waardering van cultureel erfgoed;
participatie;
samenwerken met andere beleidsdomeinen;
opstap naar een landelijke indeling of aanduiding als cultureel-erfgoedinstelling;
internationale (samen)werking (Cultureelerfgoeddecreet, 2019).
Projecten en programma’s in het kader van FARO
Het Europees Jaar van het Cultureel Erfgoed 2018 werd door Vlaanderen aangegrepen om de Verdrag van FARO verder bekendheid te geven en te vertalen naar beleid van de Vlaamse overheid. In het kader van het Europees Erfgoedjaar 2018 werd een aantal initiatieven ontwikkeld. Er werden 20 projecten financieel gesteund die het maatschappelijk draagvlak voor erfgoedzorg verhogen; deze projecten staan in het teken van het betrekken, activeren en laten participeren van publiek en erfgoedgemeenschap rondom een verscheidenheid van roerende, onroerende en immateriële erfgoederen127 - dus ook archeologisch en landschappelijk erfgoed. De Vlaamse erfgoedinstelling FARO beheert onder meer deze projectenbank, een initiatief van het Departement CJM, afdeling Cultureel Erfgoed in samenwerking met het steunpunt FARO. In deze databank staan talloze cultureel-erfgoedprojecten en publicatieprojecten, uitgevoerd sinds 2009 met steun van de Vlaamse overheid. Steunpunt FARO heeft de ‘Erfgoedkaart’ ontwikkeld waarop met een plattegrond het cultureel-erfgoedveld visueel inzichtelijk is gemaakt128. Daarnaast verzamelen het Departement CJM en FARO via het Cijferboek basisgegevens over de werking van de archieven,
127 Voor een overzicht, zie https://www.onroerenderfgoed.be/nieuws/europees-erfgoedjaar-ruim-475000-euro-voor-erfgoedprojecten. Geraadpleegd 27 november 2019.
128 Erfgoedkaart (2019) http://www.erfgoedkaart.be/. Geraadpleegd 30 juli 2019.
erfgoedbibliotheken, musea, de landelijke gesubsidieerde erfgoedorganisaties en de cultureel-erfgoedcellen. Zo wensen ze de ontwikkeling van de cultureel-erfgoedsector in Vlaanderen te
monitoren).129
Deelconclusie
In België heeft Vlaanderen het Verdrag van FARO geïntegreerd in het cultureel erfgoedbeleid (formeel via een decreet doorgevoerd). Daarbij wordt samengewerkt tussen beide eerdergenoemde Vlaamse
erfgoedorganisaties en beide departementen (cultuur en ruimtelijke ordening). Vlaanderen hanteert
‘erfgoedgemeenschap’ als gangbaar begrip (In België was al sprake van taalgemeenschappen) en streeft naar het vergroten van de maatschappelijke inbedding van erfgoed en het vergroten van de dynamiek in de uitvoering van het beleid en het functioneren van de sector. Het decreet is een specificering van het Verdrag waarin – behalve algemene FARO-kenmerken – ook beleid ten aanzien van het Vlaamse
erfgoedveld terugkomt. Zo spreekt het decreet over duurzaamheid, brede participatie en diversiteit en de noodzaak om versnippering terug te dringen en verbinding te bevorderen - ook bínnen het erfgoedveld.
Uitvloeisel van het decreet is de decentralisatie van erfgoedbeleid naar de gemeenten.
7.2.3 Zwitserland
Nationale context
Op nationaal (‘Bundes’)niveau heeft het Bundesamt für Kultur (BAK), dat valt onder het Ministerie van Binnenlandse Zaken als taak het cultureel erfgoed van Zwitserland te beschermen en te behouden, erover te informeren en toegang tot te verschaffen. Alle vormen van (im)materieel cultureel erfgoed en culturele uitingen vallen hieronder (bijv. archeologie, bibliotheken, hedendaagse dans, film, etc.), met uitzondering van landschap. Zie ook organogram130.
Erfgoedbeleid wordt voornamelijk uitgevoerd op het niveau van de (26) kantons. Per domein en/of thema bestaan regionale organisaties die op verschillende manieren ondersteuning bieden aan de uitvoering van beleid.131 Dit zijn vaak verenigingen met speciale (wettelijke) status en bevoegdheden.
Op het gebied van de vijf domeinen van cultureel erfgoed kunnen we de volgende kenmerken onderscheiden:
Archeologie: De ledenvereniging Archäologie Schweiz heeft onder Zwitserse wetgeving het recht om te interveniëren bij bouwprojecten. Deze zet zich daarnaast in om archeologie en onderzoek naar archeologie te promoten onder de Zwitserse bevolking.132
Centrale verantwoordelijkheid voor archeologische zaken ligt, zoals het geval is bij al het cultureel erfgoed, bij het BAK. ‘Kantonbureaus’ implementeren het beleid op regionaal niveau.
129 FARO BE. https://issuu.com/Faronet/docs/jaarverslag2016_issuu, p. 7. Geraadpleegd 24-08-2020.
130 BAK. (2019) https://www.bak.admin.ch/bak/de/home/das-bak/organisation.html. Geraadpleegd 31 juli 2019.
131 Bijvoorbeeld: Kanton Aargau, Fachstelle Archäologie.
https://www.ag.ch/de/bks/kultur/archaeologie_denkmalpflege/archaeologie/archaeologie.jsp. Geraadpleegd 31 juli 2019.
132 Archäologie Schweiz. (2019) http://www.archaeologie-schweiz.ch/ABOUT-US.5.0.html. Geraadpleegd 31 juli 2019.
Collecties en musea:133 Zwitserland definieert een museum volgens de definitie van het ICOM.
Ongeveer 30% van de musea in Zwitserland wordt publiek beheerd en 70% is privaatrechtelijk.
Musea worden financieel gesteund door de Zwitserse overheid.134
Landschap en leefomgeving: Het Bundesamt für Umwelt BAFU135 is verantwoordelijk voor beheer van Zwitsers landschap, nationale parken en natuurmonumenten. Hieronder valt ook landschap in de leefomgeving, waarbij onder meer “Ortsbindung” een rol speelt: het landschap geeft een gevoel van identiteit en verbondenheid136. Verantwoordelijkheid van bescherming van het beeld van het landschap (“Ortbildschutz”) ligt in de eerste plaats bij de kantons.
Monumenten: Bescherming van monumenten is vastgelegd in de Zwitserse wetgeving en ligt in de eerste plaats bij het Kantonbestuur137, ondersteund door de landelijke overheid. Daarnaast zijn er diverse verenigingen actief in de ontwikkeling en implementatie van beleid.138
Immaterieel erfgoed en taal: Zwitserland heeft in 2008 het UNESCO-verdrag voor immaterieel erfgoed geratificeerd en zich daarmee verplicht een inventaris van immaterieel cultureel erfgoed bij te houden. Deze wordt bijgehouden op een publiekswebsite.139 Dit erfgoed kenmerkt zich doordat het ‘hier en nu’ in Zwitserland wordt uitgeoefend, deel is van de Zwitserse verscheidenheid en identiteit en dat het ‘verandert en zich opnieuw uitvindt’.
Zwitserland was bovendien host van de Davos-verklaring, waarin in 2018 de centrale rol van cultuur in de bebouwde omgeving werd benadrukt. Het centrale element hierin is Baukultur: ‘elke menselijke activiteit die de gebouwde omgeving verandert’ – waaronder monumenten, planning, ontwerp en constructie van hedendaagse bouwprojecten, infrastructuur, steden, openbare ruimten en landschappen, et cetera.140 Zwitserland heeft zich hierbij de volgende doelen gesteld:
1 Dat de maatschappij aandacht besteedt aan het vraagstuk van kwaliteit in de gebouwde omgeving.
2 Om normatieve standaarden te hebben, georiënteerd richting een leefomgeving van hoge kwaliteit.
3 Dat bouwprojecten en de planning daarvan van hoge kwaliteit zijn, evenals het doel en de locatie ervan.
4 Dat professionals Baukultur-gerelateerde vaardigheden hebben.
5 Het bewerkstelligen van Baukultur-onderzoek.
133Bundesamt für Statistik: https://www.bfs.admin.ch/bfs/de/home/statistiken/kultur-medien-informationsgesellschaft-sport/kultur/museen.html. Geraadpleegd 12 augustus 2019.
134Federaal Bureau voor statistieken (2017). https://www.bfs.admin.ch/bfsstatic/dam/assets/2262605/master, h. 4.
Geraadpleegd 24-08-2020.
135 Bundesamt für Umwelt BAFU. (2019) https://www.bafu.admin.ch/bafu/de/home/themen/landschaft.html. Geraadpleegd 12 augustus 2019.
136 Bundesamt für Umelt BAFU. (2019) https://www.bafu.admin.ch/bafu/de/home/themen/thema-landschaft/landschaft--daten--
indikatoren-und-karten/landschaft--indikatoren/indikator-landschaft.pt.html/aHR0cHM6Ly93d3cuaW5kaWthdG9yZW4uYWRtaW4uY2gvUHVibG/ljL0FlbURldGFpbD9pbmQ9TEEwMzImbG5nPW RlJlN1Ymo9Tg%3d%3d.html. Geraadpleegd 12 augustus 2019.
137 Zie: Natur- und Heimatschutzgesetz (2017) https://www.admin.ch/opc/de/classified-compilation/19660144/index.html en 101 Bundesverfassung der Schweizerischen Eidgenossenschaft vom 18. April 1999, Art. 78 Natur- und Heimatschutz
https://www.admin.ch/opc/de/classified-compilation/19995395/index.html#a78. Geraadpleegd 12 augustus 2019.
138 Bijvoorbeeld: KSD (2019) https://www.denkmalpflege.ch/ksd.html.
139 Lebendige Traditionen (2019) http://www.lebendige-traditionen.ch/. Voor culinair cultureel erfgoed:
https://www.patrimoineculinaire.ch/. Geraadpleegd 12 augustus 2019.
140 Verklaring van Davos (2018). https://www.architect.be/files/download/2018-davos-declaration-nl.pdf. Geraadpleegd 27 november 2019.
6 Dat de Confederatie zich vormt tot een rolmodel van Baukultur.
7 Dat de Confederatie netwerken en samenwerking in het veld van Baukultur promoot.