In deze paragraaf resteert de beantwoording van de vraag waar we Brazilië moeten plaatsen binnen het theoretisch kader. Ook kijken we naar de belangrijkste verklarende
omstandigheden zijn voor deze ontwikkelingen, om zo inzicht te geven voor het laatste hoofdstuk hoe andere landen zich kunnen ontwikkelen en zo tezamen de mores van de internationale energiemarkt bepalen.
Hieronder is schematisch in de horizontale kwadrant van Hoogeveen en Perlot weergegeven hoe Brazilië zich ontwikkeld heeft in de twee respectievelijke
presidentsperiodes. Met daarbij invulling van het schema zoals aan het begin van dit hoofdstuk uiteengezet is:
Multilateraal
Politiek/ Economisch/
Staatsgedreven Marktgedreven
Bilateraal
Periode Cardoso Periode Lula
Verklaring voor de ontwikkelingen in de presidentsperiodes van zowel Cardoso als Lula kan gevonden worden op verschillende levels of analysis; De internationale omgeving, de positie van de Braziliaanse staat en tot slot de dynamiek binnen de staat, namelijk de
Ontwikkeling Brazilië in 1995-2009
Binnenland Buitenland Ideologie/drijfveren
1. Nationalistische gevoelens rondom energiesector nog steeds sterk, maar wisselend aanwezig en gebruikt door politiek
2. Petrobras van SOE naar semi-SOE
3. Gedeeltelijk energie-inkomsten overgedragen van publieke naar private sector met gedeeltelijke privatisering en liberalisering energiemarkt
4. Succesvolle reorganisatie onder Cardoso, lichte
werkgelegenheidseisen onder Lula
5. Prijzen nog steeds onder controle ministerie van Financiën, subsidies sterk verlaagt
6. Pogingen verweving tussen industrie en overheid te verminderen
7. Stappen van controle naar regulering. Regulator ANP grotendeels neutraal. Nieuw staatsgedreven regulatie in de toekomst?
1. Monopolie afgeschaft, heffingen beperken nog steeds importerende partijen. Nieuwe diepzee activiteiten wel grotendeels afgeschermd voor
buitenlandse partijen
2. Toenadering OPEC, groeiende status als energiegrootmacht
3. Geen direct politiek gebruik van energiebronnen
4. Sterke overheidsinmenging in buitenlandse activiteiten van
Braziliaanse energiebedrijven regionaal.
Tegengaan inefficiëntie
Aantrekken buitenlands kapitaal om achterstallige investeringen in sector te compenseren
Tegengaan van groepsbelangen
Stabilisering fiscaal beleid
Internationale status verkrijgen door energiepositie
Multilateraal
Politiek/ Economisch/
Staatsgedreven Marktgedreven
drijfveren van belangengroepen, partijen en individuen die invloed hebben binnen de overheid en de energiesector.
Internationaal zijn de twee belangrijke invloeden: allereerst de olieprijs. Afhankelijk van de positie van Brazilië, importerend of exporterend, heeft de energieprijs invloed op het budget van de Braziliaanse overheid en kan deze dwingen bepaalde keuzes te maken, zoals het privatiseren en liberaliseren van de markt om kapitaal aan te trekken, of juist
mogelijkheden geven, zoals het realiseren van sociale doelstellingen via de energiesector. Op dit niveau is dus een verklaring te vinden van de ontwikkeling van Brazilië op de staat-markt kwadrant. Ook bepaalt de internationale prijs of de relatief duurdere diepzeewinning van olie economisch rendabel is en daarmee de wens om te investeren bij nationale en internationale partijen en hoe groot de rol van Braziliaanse energiereserves internationaal kunnen spelen.
Tweede internationale factor is het heersende economische paradigma bij ontwikkelende landen, zoals het geloof in de Westerse Washington-consensus steun bood voor privatisering en liberalisering, zo was de ommekeer in het vertrouwen in dit systeem te zien in de periode dat Lula President van Brazilië was, met name aan het einde van zijn tweede termijn.
Dan wat betreft de invloeden op het niveau van de Braziliaanse staat: Het feit of Brazilië een exporterend of importerend land is, is medebepalend op de houding die het inneemt internationaal. Daarnaast is de mate van afhankelijkheid van andere staten in de regio een belangrijke drijfveer voor staatinmenging in de energiesector.
Intern is verder te zien hoe publieke opinie, verschillende coalities in het congres en verschillende presidenten hun invloed gebruikten op de Braziliaanse koers binnen de
internationale energie markt. Ook zijn er een aantal belangengroepen binnen Brazilië te zien, met niet op de laatste plaats de bedrijven zelf, die door hun economische gewicht en
verwevenheid tussen overheids- en bedrijfsbewindvoerders aanzienlijke invloed hebben op de gedragingen van de Braziliaanse staat.
Al deze factoren tezamen vormen de het gedrag van Brazilië op de internationale energiemarkt. Uit deze Braziliaanse casus zoals hij in voorgaande hoofdstuk is beschreven, wordt ook de dynamiek duidelijk hoe deze verschillende factoren op verschillende niveaus elkaar beïnvloeden. Zo was de financiële krapte van de overheid en het gebrek aan middelen om te investeren in de energiesector een doorslaggevende factor om zowel de publieke opinie als het Congres en de President op een lijn te krijgen voor een meer marktgedreven systeem en werden de gevoeligheden door energienationalisme getemperd. Verbetering van deze financiële positie, economische en technische successen van de energiesector en een veranderende coalitie in het congres en President, zorgde voor een gematigde koers terug
richting meer staatgedreven. Aan het einde van Lula‟s tweede termijn is duidelijk dat Brazilië weer op een kruispunt staat welke richting het inslaat met de nieuw gevonden
energiemogelijkheden, wat zeker is dat energienationalisme en het belang van de sector bij de vele partijen een belang van de eerste orde blijft. Of zoals Ian Bremmer internationaal
signaleert, Brazilië hiermee onderdeel is van de globale trend richting staatskapitalisme kan wat betreft de energiesector gematigd positief worden beantwoord.
8. Conclusie
In dit hoofdstuk hebben we de ontwikkeling van Brazilië kunnen zien van een zeer
staatsgedreven richting een marktgedreven speler en een lichte terugkeer op dit pad naar het einde van de periode toe. Hiervoor is er gekeken naar de binnenlandse en buitenlandse gedragingen en de achterliggende ideologie. Hier vinden op verschillende niveaus
verklaringen voor de wijze waarop Brazilië zich ontwikkeld heeft. De Braziliaanse casus geeft inzicht in de interactie tussen de vele verschillende factoren die de oriëntatie van een land sturen. De aanhoudende nationalistische symbool functie van Petrobras en de wensen voor meer sociaal gebruik van de industrie in het land en de eigen PT partij, waren de aanleiding voor een meer staatsgedreven strategie aan het einde van Lula‟s presidentschap. De
mogelijkheid om dit te doen werd gegeven gemaakt door de sterkere economische en energiepositie van Brazilië.