Het omroepvraagstuk heeft bij tijd en wijle ons volk in beroering gebracht. Over de oplossing van dit vraagstuk wordt verschillend gedacht. (…) Het wetsvoorstel dat nu voor de Kamer ligt, is een poging tot synthese van deze tegenstrijdige opvattingen. Gisteren is gesteld dat het compromis-soir is. De Kamer zal weten uit andere betogen die ik hier weleens heb gehouden dat ik misschien vanuit mijn achtergrond als chemica liever het woord synthese gebruik. Ik meen namelijk dat dit ontwerp reeel tracht te zoeken naar een synthese tussen de verschillende opvattingen in ons volk.38
Aldus verdedigde KVP-minister Marga Klompé op 16 januari 1967 op de haar bekende eloquente wijze de eerste wettelijke regeling van de omroep (‘Omroepwet’) in de Tweede Kamer. In de jaren zestig waren er talrijke pogingen gedaan om commerciële omroep te realiseren, terwijl de bestaande omroeporganisaties zich met hand en tand verzetten tegenover het bedrijfsleven dat zich meester wilde maken van het medium televisie, “dat wellicht het machtigste publiciteitsmiddel van onze eeuw zal worden”.39 Na door de Kamer verworpen voorstellen voor een commerciële televisiezender naar Engels model, en zelfs de val van het kabinet-Marijnen over de omroepkwestie, kwam in 1965 een politiek compromis tot stand, waarin alle partijen (de voorstanders van zowel verzuilde, commerciële als nationale omroep) hun gelijk moesten delen. Het was de basis voor de Omroepwet die in 1969 van kracht werd.
37 Handelingen Tweede Kamer, 1960-1961. 6270, nr. 1-2. Nota inzake Reclametelevisie 8.
38 J.L.H. Bardoel, ‘De Omroepwet is dood, leve de omroepwet’ in: J.L.H. Bardoel en R. H. van Bergen, In alle openheid. Acht
vraaggesprekken en twee inleidingen over 10 jaar Omroepwet en 10 jaar NOS
(Hilversum 1979) 4-23.
39 VARA, Commerciële televisie in Nederland
– ja of nee? Rapport van de VARA-commis-sie inzake commerciële televiVARA-commis-sie (Hilversum 1957) 132.
89
Afb. 4
De politie maakt een einde aan illegale commerciële televisie-uitzendingen vanaf het REM-eiland in de Noordzee, 17 december 1964. Hugo van Gelderen, Anefo
3
‘TER VERSPREIDING V
AN DE W
AARHEID WORDE GEEN MIDDEL VERW
AARLOOSD’
90
De hoofdlijnen van deze – in de woorden van Klompé – synthese waren als volgt:
● Commerciële omroep kwam er niet, maar het bedrijfsleven kreeg wel royale advertentiemoge-lijkheden op radio en televisie middels een afzonderlijke, los van de programma’s opererende zendgemachtigde, de Stichting Ether Reclame (STER). Of geformuleerd in de woorden van die dagen: geen reclametelevisie maar televisierecla-me. De nieuwe inkomstenbron was ook welkom om de snel toenemende televisiezendtijd op inmiddels twee netten te bekostigen. ● De oude, verzuilde omroepen behielden hun
positie, maar het bestel ging ook open voor nieuwe zendgemachtigden die konden aantonen een ‘stroming’ in de samenleving te vertegen-woordigen en over voldoende ledenaanhang te beschikken. De zendtijd werd voortaan verdeeld volgens een bepaalde systematiek (A-, B-, C- en adspirant-status) op basis van ledenaantallen (meestal tevens gidsabonnees). De eerste omroep die aldus via een overgangsregeling het bestel binnenkwam, was de legale opvolger van de commerciële zeezender ‘TV-Noordzee’: TROS (1966). Later volgden ook de EO (1970) en Veronica (1975).
● Ook de samenwerking in Hilversum werd versterkt. NRU en NTS fuseerden tot NOS, die meer zendtijd en bevoegdheden kreeg. Voor het eerst werden ook bestuursleden van buiten de omroep in de samenwerkingsorganen benoemd. “Bij de installatie van het NOS-bestuur heb ik gezegd”, zo meldde Klompé mij later, “dat het mij speet dat er N.O.S. gezegd moest worden en niet NOS, omdat dit laatste in het Latijn betekent: wij, wij samen. Maar ik zei dat, omdat ik wist dat die
mensen er eigenlijk helemaal geen zin in hadden.”40
De Omroepwet, die bedoeld was om rust te brengen in het bestel, bracht echter een geheel nieuwe dynamiek teweeg. De koppeling van ledenaantallen en zendtijd veroorzaakte een grote concurrentie tussen omroeporganisaties onderling. Vooral de gestage opmars van de TROS, die los van ideële overwegingen televisie en radio als amusement-smedia inzette en bovendien een goedkoop programmablad op de markt bracht, ging ten koste van de positie van andere omroepen. Toen de traditionele omroepen met dezelfde wapens gingen terugvechten, ontstond de term ‘vertrossing’. Minister Van Doorn (PPR) probeerde met allerlei maatregelen het tij te keren en de pluriformiteit te bevorderen, maar met beperkt resultaat. De Media- nota van Van Doorn vormde intussen wel het begin van een meer ambitieus mediabeleid, op basis van pluriformiteit als beleidsbeginsel:
“De massamedia vormen op grond van hun informatieve, commentariërende en kritiserende functies en als middelen voor cultuurvorming niet alleen een construerend deel van de democratie, zij zijn het hart van de openbaarheid zonder welke onze maatschappij niet volgens de geldende regels en doelstellingen kan functioneren. Daarom dient aan het functioneren van de media de eis te worden gesteld dat zij de maatschappelijke pluriformiteit weerspiegelen”.41
In de jaren tachtig werd duidelijk dat er opnieuw grote veranderingen op handen waren. Nu kwam het niet door binnenlandse, maar door buitenlandse
40 Bardoel en Van Bergen, In alle openheid 38; ook G. Mosterd, Marga Klompé,
1912-1986. Een biografie (Amsterdam 2011) 395.
41 Handelingen Tweede Kamer 1974-1975, 13353, nr. 2. Nota over het massamedia- beleid 9-10.
91
concurrentie voor het bestel. Nieuwe technologie, tot uiting komend in de aanleg van kabelnetten en de komst van televisiesatellieten, zorgde ervoor dat vooral de televisie zich van een puur nationaal verschijnsel ontwikkelde tot een grensoverschrij-dend fenomeen.42Daarmee kregen commerciële belangen nieuwe kansen aangereikt om het publieke monopolie te doorbreken. Een eerste poging, eind 1979, van het Luxemburgse, commer-ciële RTL, om door koppeling met Belgische kabelnetten tot de Nederlandse huiskamers door te dringen, mislukte door noodwetgeving van de Tweede Kamer. Tien jaar later, in 1989, lukte het RTL alsnog met een beroep op nieuwe Europese regelgeving. In de tussenliggende jaren tachtig probeerde de Nederlandse overheid amechtig het omroepbeleid aan te passen aan de nieuwe omstan-digheden, en ruimte te bieden voor commerciële televisie-initiatieven van eigen bodem. Vooral door verzet van christen- en sociaal-democraten lukte dit niet. In het beleid ten opzichte van de omroep verschoof in deze periode het accent van de politieke, naar de culturele functie, van ‘pluriformi-teit’ naar ‘kwali‘pluriformi-teit’. Want, zo stelde de WRR in zijn advies ‘Samenhangend Mediabeleid’ uit 1982: “Hierbij is te bedenken dat de overheid, omdat het gaat om een grondrecht, minder vrijheidsgraden heeft bij het mediabeleid – vooral ten aanzien van de zorg voor een pluriform mediabestand – dan bij het cultuurbeleid.”.43 “Wellicht schuilt hierin de verklaring voor het feit”, zo constateerden Wim Knulst en ondergetekende eerder,44 “dat het cultuurbeleid van de jaren tachtig (met ‘kwaliteit’ en ‘Nederlandse culturele identiteit’ als trefwoorden) tot meer concrete maatregelen op omroepgebied heeft geleid dan het mediabeleid (met parolen als
plurifor-miteit en democratische meningsvorming) van het decennium ervoor.”
Ondanks vele commerciële initiatieven bleef de regering in de Mediawet van 1988 onveranderd vasthouden aan een niet-commercieel omroep- bestel. Betrekkelijk onaangetast bleef ook de positie van de omroeporganisaties. In het kader van de nieuwe nadruk op cultuurbeleid tegenover de commerciële bedreiging van buitenaf, werd wel het ‘volledig programmavoorschrift’ aangescherpt.45
Ook moest voortaan minstens de helft van het programma-aanbod uit eigen of in opdracht gemaakte programma’s bestaan. Sponsoring voor culturele programma’s werd toegestaan, en er kwam een ‘Stimuleringsfonds Nederlandse Culturele Omroepproducties’. Ook wist Hilversum in 1988 op de valreep nog een derde televisienet, met de nadruk op culturele programmering, in de wacht te slepen.
De grootste veranderingen betroffen echter het samenwerkingsorgaan NOS, dat werd gesplitst in een omroepinstelling en een productiebedrijf. Het technisch-facilitair bedrijf van de NOS werd geprivatiseerd tot het Nederlands Omroepproduc-tiebedrijf (NOB), een operatie die paste bij het beleid van verzakelijking in de jaren tachtig. Het NOB zou zich voortaan moeten bewijzen op de commerciële markt, terwijl de omroepen hun productiebudget voortaan meer naar eigen inzicht mochten besteden. Gevolg was een enorme opmars van de markt voor onafhankelijke producenten, die ons land op dit terrein ook internationaal een vooraanstaande positie zou bezorgen (denk aan Endemol van Joop van den Ende en John de Mol). Nieuw in de Mediawet was ook het Commissariaat voor de Media. Dit nieuwe orgaan moest onder het
42 NOS, De omroep in het satelliettijdperk (Hilversum 1980).
43 Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid, Samenhangend
mediabeleid (’s-Gravenhage 1982) 17.
44 J. Bardoel en W. Knulst, ‘‘Een beetje klasse kan geen kwaad.’ Beschouwingen bij tien jaar touwtrekken om de culturele taken van de omroep’ in: F. van Raaij e.a. (red.),
Communicatie en informatie, een stand van zaken (Houten 1994) 236 – 265, aldaar 239.
45 Bardoel en Knulst, ‘Een beetje klasse’; A.J. Boot en M. Vochteloo, ‘Van pluriformiteit tot kwaliteit: doelstellingen van 25 jaar mediabeleid in Nederland (1)’ in: Informatie & Informatiebeleid 20 (2002) (2), 10-20.
3
‘TER VERSPREIDING V
AN DE W
AARHEID WORDE GEEN MIDDEL VERW
AARLOOSD’
92
toen geldende adagium ‘overheid op afstand’ een aantal toezichthoudende taken overnemen van het ministerie en het voordien bestaande regerings-commissariaat voor de omroep. Ook de zendtijd- toewijzing voor regionale en lokale omroep, die voor het eerst een eigen wettelijke regeling kregen, gebeurde voortaan door het Commissariaat.