“Eigenlijk ging ik steeds meer voelen voor een maatschappij van vrije burgers. Natuurlijk zou ook daar de ware vrijheid naar de wetten moeten luisteren, maar niet per se naar socialistische blauwdrukken. Hoorde ik nog wel thuis bij de PvdA?”4
“Omdat alles zo z’n voorgeschiedenis heeft en het in Den Haag algauw over geld gaat, is 1959 een mooi beginpunt. Om twee redenen: vanwege een onthullende studie op financieel gebied, die toen is verschenen. En omdat in dat jaar bij Slochteren in Groningen een grote gasbel is gevonden.
M M
1 Parlementair Documentatiecentrum Universiteit Leiden, www.parlement.com, en opgave dhr. Pais.
2 In: Arie Pais, Omkijken. Een logboek (Amsterdam 2016).
3 Citaat uit een interview in Elsevier, februari 2016.
4 Arie Pais, Omkijken. Een logboek (Amsterdam 2016) 118.
117
POR
TRET
ARIE P
AIS (VVD 1977-1981)
Arie Pais geschilderd door Kik Zeiler, 1982, olieverf op doek.
118
De omvang van die bel raamde men aanvankelijk nogal voorzichtig in, zodat bij elke volgende raming de grootte ervan telkens met tientallen miljarden kubieke meters toenam. Het kon niet op: hoofdprijzen aan de lopende band in een loterij zonder nieten. (...) Een paar kabinetten verder was gas de bijna onuitputtelijke bron voor Den Uyl en de zijnen om royale wetgeving met tot dusverre ongehoord grote overdrachtsuitga-ven op touw te zetten. Het leek wel – schreef de econoom Arnold Heertje in de eerste helft van de jaren zeventig – alsof men bedwelmd door aardgas de realiteit niet meer goed kon zien. (...) In dat sinterklaasklimaat is dr. Willem Drees junior – die toen de PvdA de rug had toegekeerd – tot de memorabele uitspraak gekomen dat wie van honden houdt, honden fokt. En dat wie, zoals de PvdA, van armen houdt, armen fokt. En die vragen om zorg. En dat schept natuurlijk weer administratie en veldwerk. En zo ontstaan groeien-de bedrijfstakken van groeien-de verkeergroeien-de soort.”5
“We waren het er al gauw over eens dat de mogelijkheden van Cals’ Mammoetwet nog lang niet waren uitgeput: daar zouden we bij ons beleid van uitgaan. Een beperkt aantal experi-menten in het onderwijs – ook van een school – zou mogelijk blijven, maar de midden-school als enige vorm van voortgezet onderwijs was van tafel. De Jong6 heeft zich strikt aan onze afspraak gehouden. Bij de PvdA heeft hij verder dan ook geen goed meer kunnen doen. Toen we later met een eigen ontwikkelingsplan voor het voortgezet onderwijs kwamen waren de persoon-lijke aanvallen uit die hoek dermate rabiaat, dat hij me tijdens het Kamerdebat toefluisterde er
onpasselijk van te worden. En dat alles omdat we hadden afgerekend met het plan het hele voort- gezet onderwijs in het keurslijf van een midden-school te persen.”7
“Toen ik de eerste werkdag op het onderwijs-departement aankwam, werd ik – samen met de helaas veel te vroeg overleden collega Rinus Peijnenburg – (de minister voor wetenschaps-beleid) voorgesteld aan de hogere top van het ministerie: een man of veertig. Inderdaad: alleen mannen. De enige vrouw in de zaal was de koffiejuffrouw. Nu was het aantal vrouwelijke medewerkers van niveau – ook aan de mij bekende Universiteit van Amsterdam – uiterst bescheiden, maar daar waren er tenminste enkelen. Hier – in Den Haag – was niet alleen bij Onderwijs, maar ook bij alle andere ministeries, een hoge ambtenares kennelijk een onbekende mensensoort. Wat een vreemde toestand! Ik heb dan ook al meteen duidelijk gemaakt dat het zo niet langer kon, dat het anders moest. Als er meerdere gegadigden van gelijke geschiktheid voor een post waren, pikten we de vrouw er uit. Zodat we aan het eind van de rit een (overig nog steeds bescheiden) aantal vrouwelijke medewer-kers in de voor hen passende rang van directeur in ons departement hebben kunnen aantrekken. Zelfs zijn we halverwege de vier jaar als eerste depar- tement er in geslaagd aan de top mevrouw inge-nieur Ten Zeldam te kunnen aantrekken. Zij is tot plaatsvervangend secretaris-generaal benoemd, de hoogste rang in heel Den Haag. Mettertijd hebben gelukkig ook andere departementen die weg gevolgd. Het is het onderwijs ten goede gekomen.
5 Pais, Omkijken 234-236.
6 Klaas de Jong Ozn. (ARP/CDA), staatssecretaris van O&W, 1977-1981.
119
Werk
1. Samenvoeging van kleuter- en lager onderwijs tot basisonderwijs, met vroeger begin van de schoolleeftijd.
2. Hoger beroepsonderwijs krijgt een eigen wettelijke status.
3. Het profiel van de tweefasestructuur in het wetenschappenlijk onderwijs is in 1981 door de koningin ondertekend en tot wet verheven. 4. Vrouwenemancipatie binnen de
departemen-ten en het onderwijsbestel.
5. Medezeggenschap in het gehele onderwijs-bestel.”8
Tijdsbeeld
De Portugees-Israëlitische en liberale Pais wordt met een achtergrond als Amsterdams hoogleraar economie de opvolger van de rooms-katholieke sociaaldemocraat Van Kemenade. De periode van het kabinet-Den Uyl (“Verbeelding aan de macht”) is aan z’n eind gekomen. Ook de algemene middenschool zal het niet halen. Pais geeft als een van de eerste mannelijke ministers veel aandacht aan vrouwenemancipatie.
8 Door dhr. Pais geautoriseerde weergave van een gesprek met de auteur en met Pieter Slaman op 6 februari 2017.
POR
TRET
ARIE P