In de discussie over huiselijk geweld is er een ander perspectief waarin factoren als armoede, alcoholisme, gebrek aan opleiding, een gewelddadige geschiedenis en machismo geschetst worden als factoren die bijdragen aan een situatie waarin geweld kan voorkomen maar niet als oorzaken aangemerkt worden, dit is visie vanuit het patriarchale systeem. Hierin wordt alles ingedeeld en geïnterpreteerd op basis van de verschillende genders.
We leven in een patriarchale samenleving waarin mannen aan de macht zijn, en de belangrijke posities innemen binnen de politiek en de economie. De ongelijke machtsverhouding tussen mannen en vrouwen werkt door van bovenaf tot in de relatie tussen man en vrouw. Volgens Finkler hanteren feministen deze theorie, omdat hierin huiselijk geweld naar voren komt als metafoor voor de mannelijke overheersing. “Feminists advance the notion that marital violence exemplifies in microcosm
broader societal relations between the sexes and is embedded in male supremacy” (Finkler
1997:1150).
Geweld is een middel om de machtsverhouding tussen de twee genders te reproduceren en te beschermen. Iedere bedreiging van de machtspositie van de man moet worden onderdrukt, desnoods met geweld en hij wordt daarin beschermd door de wetgevende en rechterlijke macht die gecontroleerd wordt door mannen. Kleinman (2000) zegt over de relatie tussen macht en geweld:
Wheresoever power orients practices – and that is everywhere – there is violence. ... Hierarchy and inequality, which are so fundamental to social structures, normalize violence. Violence is what lends culture its authoritativeness.” (Kleinman 2000:238)
Geweld en de dreiging van geweld zorgt ervoor dat deze verhouding, die in culturele ideeën en overtuigingen wordt onderbouwd en gelegitimeerd, ook wordt geaccepteerd door de vrouwen die overheerst worden door de mannen. In hoofdstuk 2 zagen we een aantal opvattingen over de verschillende genders die bijdragen aan een scheve machtsverdeling en een duidelijk onderscheid tussen de rollen voor mannen en vrouwen.
Binnen de vrouwenbeweging in Nicaragua is dit de gangbare visie op huiselijk geweld. In een voorlichtingsboekje voor vrouwen wordt huiselijk geweld als volgt verklaard:
La violencia se expresa en el dominio del hombre sobre la mujer, enmarcado dentro de la ideología patriarcal que nos hace ver como seres inferiores y que se transmite por medio de la
Hoofdstuk 8 Geweld ter discussie
94
familia, la iglesia, la escuela, etc. Esa ideología se justifica que el hombre descargue sus frustraciones – producto en algunos casos de la crisis económica – contra la mujer. (Zúniga, 1995:59-60)
Het geweld vindt zijn uiting in het gezag van de man over de vrouw, binnen de patriarchale ideologie die ons onszelf doet zien als minderwaardige mensen en wat doorgegeven wordt via de familie, de kerk, de school, etc. Deze ideologie rechtvaardigt dat de man zijn frustraties ontlaadt – het product in sommige gevallen van de economische crisis – tegen de vrouw.
Garda (2001) is het hiermee eens en beargumenteert dat de machtspositie die mannen innemen binnen de patriarchale cultuur als keerzijde heeft dat mannen hun emoties niet kunnen en mogen uiten. Barker (1997) komt daarom tot de conclusie dat geweld van jonge mannen tegen hun partner uit de lage klasse van Rio de Janeiro een uiting is van emoties die niet geuit mogen worden. “They may
show their frustration or anger through violence – which is often seen as a legitimate form of male expression.” (Barker 1997:171)
Dit komt overeen met de verklaring die de AHCV geeft voor het geweld van mannen tegen hun partner. Een man leert niet om te praten over zijn emoties en raakt daardoor gefrustreerd, de enige manier van het uiten van zijn gevoel die hij geleerd heeft is de gewelddadige reactie. Bij de vrouwenbeweging Xochitl in Managua kreeg ik dezelfde verklaring voor het geweld van mannen in Nicaragua, het was allemaal terug te voeren op het patriarchale systeem.
Voor een verklaring van het geweld van mannen tegen hun partner vind ik de patriarchale visie niet bruikbaar, om twee redenen. Ten eerste schuilt hierin wederom het gevaar van het verschuiven van de focus als het gaat om wie of wat de oorzaak is van het geweld en waar de verantwoordelijkheid ligt, mannen blijven buiten schot. Dat blijkt ook bijvoorbeeld uit een citaat van Micheal Kaufman die samen met andere mannen de eerste mannengroep tegen geweld heeft opgericht in Canada, the White Ribbon Campaign.
In any act of violence, whether sexual harassment or rape, whether a school-yard tussle, a violent display of temper or a vicious assault, individual men are acting out relations of sexual and social power ... The violent man must be held responsible, but he alone is not to blame, for these actions are a ritualized acting-out of our social relations of power. (Kaufman 1998:656)
Ten tweede is deze visie eerder onderdeel van een ander perspectief op geweld dan dat het op zichzelf een bevredigend antwoord kan geven op de vraag wat de oorzaak is van huiselijk geweld. De machtsverhouding tussen de genders is namelijk wel degelijk van belang, vooral vanwege het feit dat huiselijk geweld tot op zekere hoogte getolereerd wordt binnen de samenleving. Maar de tekortkoming van deze visie ligt volgens mij in het feit dat een man niet bewust bezig is met de machtsverhouding tussen hem en zijn vrouw, maar dat hij veel meer bezorgd is over zijn eigen mannelijkheid.
8.3 Mannelijkheid
Tijdens het onderzoek, in de gesprekjes met mannen, door de observaties in workshops en op straat, kwam ik steeds weer op mannelijkheid uit, als het thema van waaruit ik inzicht kreeg in het gedrag en de verhalen van mannen. Toen ik eenmaal voor dit perspectief gekozen had zag ik natuurlijk overal tekenen van mannelijkheid en in iedere uitspraak of actie een presentatie van het man-zijn van de desbetreffende man. Maar na het verwerken van mijn materiaal en mijn verdieping in het wetenschappelijk debat rondom het onderwerp geweld kom ik toch weer terug bij dit perspectief, huiselijk geweld heeft als functie dat een man hiermee zijn mannelijkheid versterkt of beschermt.
In de voorgaande hoofdstukken heb ik dit perspectief opgebouwd door aan te tonen wat het belang is voor een man om niet in de categorie niet-man geplaatst te worden (hoofdstuk 3, de niet- man). Als niet-man wordt een man niet serieus genomen door andere mannen, is het lastiger om werk te vinden, ook omdat een baan meestal via vrienden gevonden wordt, en bovendien willen de meeste vrouwen een echte man als partner en niet een mietje of homo. Daarna heb ik laten zien in hoofdstuk
Hoofdstuk 8 Geweld ter discussie
95
4 hoe een man kan zorgen dat hij juist wel als man gezien wordt door zijn vrienden, familie en omgeving. Welke kenmerken typisch mannelijk zijn en hoe de bevestiging van zijn man-zijn door de omgeving zijn mannelijke identiteit vormgeeft.
Kenmerken man-zijn
Chant komt deze mannelijke kenmerken ook tegen in haar onderzoek naar mannelijkheid, werk en familie in Costa Rica. “The three things most commonly stressed … as having made men ‘feel like men’, were getting a job, having their first sexual relation, and experiencing their first taste of ‘güaro’.” (Chant 2000:206) In deze drie activiteiten en door het uiten van agressie in verbale of fysieke vorm voldoen mannen aan de verwachtingen die hun omgeving van hen heeft en hierdoor voelen ze zichzelf een echte man.
Ronaldo, als pandillero in Reparto Schick, vertelt dat ze meisjes vooral zagen als seksueel object, met een meisje kon je je seksuele verlangens en fantasieën uitleven en bovendien werd je als jongen die veel meisjes had gehad gezien als más hombre (meer man). Maar het belangrijkste binnen de
pandilla was het gebruik van geweld tegen een vijand. Door agressie te tonen, kracht en het lef of de
durf om verder te gaan dan andere jongens in het verwonden van de ander verwierf Ronaldo faam als echte man en als gevaarlijk (dañino). Voor drank en drugs gold hetzelfde binnen de pandilla, wanneer je meedronk of meerookte dan vonden de andere jongens je een echte man en werd je niet voor mietje uitgemaakt.
Het gebruik van alcohol en drugs wordt door mannen zelf en door onderzoekers vaak genoemd als een stimulans of een directe aanleiding voor huiselijk geweld en wordt in verband gebracht met armoede. (Campbell 1992) Voor René was alcohol een manier om te ontsnappen aan zijn frustraties over het verlies van de Sandinisten en een manier om in deze nieuwe situatie zijn mannelijkheid te tonen onder zijn drinkende vrienden. Maar toen hij alcoholist was geworden en zijn winkel failliet ging raakte hij die vrienden weer kwijt, omdat hij door de verslaving de controle verloren had en daarin werd juist zijn niet-mannelijkheid getoond.
Het hebben van een baan is het belangrijkste kenmerk van man-zijn, omdat het onafhankelijkheid en macht impliceert. Zeker in de relatie met een pareja is het erg belangrijk om een inkomen te hebben, zoals ook blijkt uit de verhalen van Oscar en Mariano. Zij hebben er allebei problemen mee dat ze niet hun eigen gezin kunnen onderhouden. Mariano schuift dit af op de armoede, maar ondanks die verklaring valt zijn tekortkoming als echtgenoot en de afhankelijkheid van zijn schoonfamilie hem zwaar. Vroeger werkte zijn vader hard en zorgde zo voor al zijn 16 kinderen, hij had wel de mogelijkheid om zijn verantwoordelijkheid als man te nemen. In het verhaal van Oscar is het zijn pareja die werk heeft, hij wacht en hoopt op werk, maar hij beschrijft zijn situatie als uitzichtloos.
Armoede en dynamische patriarchale structuur
Armoede komt steeds terug in het verhaal van Mariano en ook vaak in algemene verklaringen van geweld in arme landen. De relatie tussen armoede en geweld wordt door Desjarlais en Kleinman wel op een interessante en bruikbare manier weergeven in hun beschrijving van geweld en welzijn.
The breakdown in economic, social, and political systems and the weakening of a society’s moral fabric often coexist with domestic, civil, or ganglike conflicts. (Desjarlais & Kleinman 1997:1143)
Armoede stimuleert de onderlinge afhankelijkheid binnen families en in de samenleving. De sociale verbanden zijn essentieel voor het overleven van de armste mensen binnen de gemeenschap. Door de economische afhankelijkheid worden de machtsverschillen tussen de genders en sociale klassen vergroot.
Hiermee komen we weer bij de benadering uit de vorige paragraaf, die van het patriarchale systeem, waarin deze machtsverhoudingen besloten liggen. Maar deze verhoudingen zijn niet statisch.
Hoofdstuk 8 Geweld ter discussie
96
The structures of domination are the product of an incessant labour of reproduction, to which singular agents (including men, with weapons such as physical violence and symbolic violence) and institutions – families, the church, the educational system, the state – contribute. (Bourdieu 2004:339)
Bourdieu gaat hiermee in tegen de opvatting dat etnografie een manier is om de structuren van mannelijke dominantie te vereeuwigen, als onveranderlijk. Wat bijdraagt aan deze misvatting over etnografie is dat het systeem van mannelijke overheersing meestal gepresenteerd wordt als een statische structuur, zeker binnen de feministische beschouwingen van gender. Terwijl dit systeem wel degelijk aan verandering onderhevig is omdat het steeds weer anders gereproduceerd wordt. Daarvan is mijn etnografie van de ervaringen van mannen met geweld een goed voorbeeld, omdat het laat zien hoe verschillende mannen andere opvattingen hebben over de machtsverhouding tussen mannen en vrouwen en hoe ze deze hebben aangepast, met hulp van de AHCV of door een anders workshop.
Zo weet René dat hij eigenlijk zijn vrouw destijds niet had mogen slaan. Dat klinkt misschien nogal flauw om dat achteraf te zeggen, maar het gaat hierom de achterliggende motivatie. Volgens René had hij haar niet mogen slaan, omdat je je vrouw nu eenmaal niet mag slaan. Oscar heeft hiervoor een ander argument, hij wil zijn vriendin niet slaan, omdat hij zich dan rot voelt, dan is hun relatie verstoord voor een tijdje en bovendien is hij bang dat hij daarmee zijn zoontje kwijtraakt. Hij is meer bezorgd om zijn zoontje dan om zijn vriendin, want hij wil ook niet dat hun zoontje het geweld ziet, dat zou hem kunnen schaden. Bij Ronaldo is er veel veranderd, hij sloeg zijn vriendin eerst zonder dat het hem interesseerde of zij huilde of gewond achterbleef. Nu respecteert hij haar en wil hij alles voor haar doen en voorkomen dat hij agressief wordt bij haar.
Bij ieder van deze mannen ligt deze machtsverhouding anders en daarom kan de mannelijke dominantie in de samenleving ook niet worden aangewezen als de enige oorzaak van het geweld. Net als armoede, alcohol en het hebben van meerdere vrouwen is het een factor die van invloed is op het voorkomen van geweld. Vanuit de etnografie van de mannen is het bewijzen van de eigen mannelijkheid het thema van waaruit dit geweld verklaard kan worden. In de verschillende contexten waarbinnen de man zich bevindt worden bepaalde kenmerken meer gewaardeerd dan andere. Zo is het voor de pareja vooral van belang dat de man een baan heeft en zijn gezin kan verzorgen. Onder vrienden is het praten over vrouwen en het drinken van alcohol belangrijker.
Mannelijke verantwoordelijkheden die botsen
Deze verschillende belangen tussen de vriendengroep en het gezin zorgen volgens Fuller (1998, 2001) voor een conflictsituatie die de man alleen met geweld kan oplossen. “Manliness requires
responsibility towards the family, achievement in the outside space, and the recognition by one’s spouse and peer group.” (Fuller 1998:96) Een man kan vaak niet voldoen aan al deze verwachtingen,
zeker niet wanneer hij geen werk heeft of wanneer hij veel in huis meehelpt met de opvoeding van de kinderen. Hij zal dan proberen om zijn mannelijkheid op andere punten te versterken. Zo richtte René zich op het drinken met vrienden na het verlies van zijn publieke functie, en heeft Ronaldo werk gevonden waarmee hij zijn terugtrekking uit de gevechten van de pandilla kan compenseren. Het is een soort spel waarin de man op verschillende punten mannelijkheid kan verdienen en daarin dus ook een keuze kan maken. Alleen leiden sommige keuzes tot een conflict met zijn partner, wanneer hij niet voldoet aan zijn verantwoordelijkheid.
It [a violent reaction] would happen precisely when they have no arguments to impose their authority and when their partners do not accept that they may fail to strictly comply with their marital obligations, as this is in opposition with the principle of male primacy. (Fuller 2001:27)
Fuller beschrijft hier de gewelddadige reactie van de man als de enige manier om zijn vrouw te corrigeren voor haar gedrag, wanneer ze hem aanspreekt op zijn falen als echtgenoot. De man moet voldoen aan tegenstrijdige belangen; geld uitgeven aan zijn vrienden en zijn inkomen besteden aan zijn gezin. En dit interne conflict van de man kan hij alleen oplossen door haar het zwijgen op te leggen, of door die interne spanning in fysieke agressie te ontladen. Maar toch ligt het net anders,
Hoofdstuk 8 Geweld ter discussie
97
want in de ruzies tussen mannen en vrouwen gaat het niet alleen over geld of over zijn verantwoordelijkheden, het draait altijd om de aantasting van zijn mannelijkheid.
Bewijzen mannelijkheid bij vijf mannen
Bij Oscar komt bijvoorbeeld naar voren hoe hij ruzie krijgt met zijn pareja, Anielka, wanneer zij jaloers is. Ten eerste probeert Anielka hem te commanderen, of voor hem te beslissen wat hij wel en niet kan doen. Tegenover zijn vrienden wordt Oscar hierdoor een mietje, een niet-man, omdat zijn vrouw de baas is, terwijl hij als echte man toch de baas zou moeten zijn in huis. En ten tweede probeert zij Oscar hierdoor te beperken in zijn rokkenjagerij, een activiteit waar hij ook mannelijkheid aan ontleent. Zijn gewelddadige reactie is erop gericht om haar het zwijgen op te leggen, zij wordt gecorrigeerd omdat ze als vrouw niet de bevoegdheid heeft om te beslissen, en Oscar kan hierdoor blijven doen wat hij wil. Hij stelt zijn mannelijke activiteiten veilig en bovendien is het geweld op zich als actie een demonstratie van zijn mannelijkheid, van zijn kracht.
René had een andere motivatie om zijn vriendin in elkaar te slaan. Zij had tijdens zijn afwezigheid seks gehad met een andere man en daar was René boos over. In dronken toestand heeft René haar geslagen, de alcohol verergerde of versterkte zijn reactie tegen haar. Misschien dat hij haar in nuchtere toestand niet geslagen had, maar het doel van zijn reactie zou hetzelfde geweest zijn. Door haar overspel werd de seksuele competentie van René in twijfel getrokken en daarmee zijn mannelijkheid, omdat dit een van de belangrijkste kenmerken van een echte man is. Bovendien had hij haar seksualiteit niet onder controle, terwijl een man toch de trouw van zijn vrouw moet kunnen opeisen. Het geweld van René was erop gericht om haar ervan te weerhouden om opnieuw met andere mannen te gaan, wat René verder zou aantasten in zijn man-zijn, en net als bij Oscar toont René met zijn klappen zijn kracht en herstelt hij zijn beschadigde mannelijkheid.
In de beschrijving van Ronaldo komt geweld als demonstratie van mannelijkheid het duidelijkste naar voren. “En ese momento de golpearla me sentía fuerte, el sólido, el macho” (Op dat moment dat ik haar sloeg voelde ik me sterk, de stevige, het mannetje). Het zijn juist de kenmerken van zijn mannelijkheid die conflicten veroorzaken binnen een relatie, zoals zijn rokkenjagerij en het drinken met vrienden. Het in stand houden van de relatie is van belang omdat de relatie op zich ook een bewijs is van man-zijn, omdat het de man gelukt is een vrouw te versieren en haar vervolgens te onderhouden en seksueel tevreden te houden. Daarop volgend is het vaderschap het ultieme bewijs voor de potentie van een man, verstevigt het de relatie met zijn pareja, omdat zij hierdoor meer van hem afhankelijk wordt en kan hij zich presenteren als een verantwoordelijk vader.
Aan deze laatste eigenschap ontleent Mario vooral zijn mannelijkheid, het zijn van een goede en rechtvaardige vader voor zijn kinderen en stiefkinderen. De ruzies met zijn vrouw Paula gaan dan ook meestal over de opvoeding van de kinderen. Hierin trekt ze zijn kennis en kunde in twijfel wat betreft de opvoeding van de kinderen. Mario’s mannelijke identiteit wordt aangetast en hij reageert met geweld, zodat ze zwijgt en hij de autoriteit blijft in huis, en tegelijkertijd toont hij zijn kracht en mannelijkheid.
Geweld als strategie
Geweld is een strategie voor mannen om zichzelf te handhaven in de categorie man. Het is de vraag of geweld als strategie een bewuste actie is om zijn wil op te leggen. Mariano spreekt van het verlies van controle als hij zijn vrouw slaat, terwijl het bij Ronaldo het een bewuste actie lijkt om te genieten van zijn macht. Door de ervaringen met geweld als kind is geweld voor mannen een geïncorporeerde