"Todos somos seres humanos" - we zijn allemaal maar mensen: verhalen van mannen over het eigen fysieke geweld tegen hun partner in Managua, Nicaragua

(1)

“Todos somos seres humanos”

(We zijn allemaal maar mensen)

Verhalen van mannen over het eigen fysieke geweld

tegen hun partner in Managua, Nicaragua

Menno Vroon

Juni 2005

(2)

(3)

“Todos somos seres humanos” - We zijn allemaal maar mensen

Verhalen van mannen over het eigen geweld tegen hun partner in

Managua, Nicaragua

Juni 2005 Menno Vroon Studentnr: 9941010 Universiteit van Amsterdam

Faculteit Maatschappij- en Gedragswetenschappen Vakgroep Culturele Antropologie en Niet-Westerse Sociologie

Begeleider: Dr. Els van Dongen

(4)

(5)

Voorwoord

i

Voorwoord

Terug uit Nicaragua was de cultureshock groter dan op de heenweg. Geheel in de traditie van het altijd maar bezig zijn met dingen of ‘projectjes’ kon ik aan de mensen die ik hier in Nederland weer tegenkwam vertellen wat ik de afgelopen zeven maanden had gedaan. Ze vroegen me dan of het niet heftig geweest was om onderzoek te doen bij mannen die hun vrouw in elkaar slaan. Ik antwoordde dan altijd dat het wel meeviel, dat ik niet zomaar een willekeurige kroeg inliep om over huiselijk geweld te gaan praten. Maar nu na het schrijven van deze scriptie en het luisteren en lezen van de interviews over geweld buiten de context van Nicaragua zijn deze verhalen inderdaad best wel heftig, of grijpt het me hier in Nederland meer aan dan ‘daar’ in Nicaragua.

Mijn veldwerk in Nicaragua was een hele leuke en bijzondere tijd. Geweld is niet het meest vrolijke onderwerp om over te praten, zeker niet voor mensen (lees: vrouwen) die hiervan het slachtoffer zijn geweest. Maar de energie of motivatie van veel vrouwen en ook van veel mannen om te strijden voor een betere en vreedzamere samenleving hebben me erg geïnspireerd in mijn onderzoek en maakten het dagelijks leven in Managua vaak tot een verrassende en vreugdevolle tijd.

Het onderzoek doen in Nicaragua was absoluut het leukste deel van mijn afstuderen, de scriptie schrijven was een ander verhaal, zeker leerzaam, maar het stilzitten alleen achter mijn laptop was toch regelmatig wel een opgave. Maar het is gelukt, de conclusies zijn getrokken, het verhaal is klaar en natuurlijk heb ik dat niet helemaal alleen gedaan, dus nu mag ik dan eindelijk het dankwoord schrijven.

Als eerste wil ik Els graag bedanken voor haar enthousiasme waarmee ze mij tijdens ‘kritische medische antropologie’ heeft weten te inspireren en de antropologie tot haar recht heeft laten komen. En natuurlijk voor haar vertrouwen als begeleider in de goede afloop van mijn afstuderen, de suggesties tijdens het onderzoek en haar commentaar tijdens het schrijven.

In Nicaragua zijn er veel mensen die me hebben geholpen en gesteund tijdens en na mijn onderzoek. Dank gaat uit naar de mannen van de AHCV, in het bijzonder Xavier, Edgar, Lenin, Julio en Marvin, die mij zo gastvrij hebben ontvangen binnen de organisatie en binnen hun families en vriendschappen. Ook ben ik erg dankbaar voor de openheid en bereidheid van alle mannen en vrouwen met wie ik tijdens mijn onderzoek gesproken heb.

Rimke wil ik bedanken, omdat ze mij enthousiast heeft gemaakt voor Nicaragua, voor momenten van herkenning tijdens het veldwerk en voor de lol en ontspanning op de berg. Alle vrienden in Nicaragua, met name Francisco en Mariela, ben ik dankbaar voor hun geduld, interesse en gelijkwaardigheid. In het bijzonder wil ik Jackie bedanken omdat ze mij opnam in haar Nica-leven en familie, en voor de mooie tijd, de oprechtheid en het plezier.

In Nederland waren het mijn vrienden Lette, Jorie, Anne en Barbara die me tijdens mijn veldwerk op de hoogte hielden van het Nederlandse en Zambiaanse leven en die me gedurende het schrijven steeds voorzichtig vroegen hoe het stond met mijn scriptie en me zo nu en dan even uit het scriptie isolement wisten te halen, dank jullie wel.

Mijn familie was onmisbaar en voor mij erg waardevol tijdens mijn veldwerk en schrijven. Ik wil mijn ouders heel erg bedanken voor hun vertrouwen en liefde, voor hun oprechte belangstelling tijdens mijn veldwerk en voor het monitoren van mijn scriptievorderingen. Een dankwoord voor Esther, Martijn en Olivier vanwege hun interesse, het contact en de leuke foto’s van het leven daar in Gorinchem. En tot slot wil ik graag Ronald en Rike heel erg bedanken voor hun open huis, de onmisbare hulp in de allerlaatste fase, zodat het er nu mooi uitziet, en voor de relativerende woorden “een scriptie is maar een scriptie”, maar ja, het blijft toch een scriptie.

Veel leesplezier!

Menno Karel Vroon Amsterdam, 13 juni 2005

(6)

(7)

Inhoudsopgave iii

Inhoudsopgave

Inleiding ...1 1 De machista ...5

1.1 Dronken en willen vechten... 6

1.2 Slaan, schoppen en een strijkijzer ... 7

1.3 Van vader op zoon... 9

1.4 Indruk maken met onverantwoord scheuren ... 10

2 AHCV en gender ...13

2.1 Kantoor AHVC ... 14

2.2 Workshop in El Sauce... 15

2.3 Visie AHCV op geweld... 19

2.4 Definitie geweld en reikwijdte onderzoek... 20

2.5 Gender en mannelijkheid ... 20

2.6 Machismo en de machista ... 22

2.7 Van man naar niet-man ... 23

3 De niet-man...25

3.1 Homoseksualiteit en opvoeding... 26

3.2 Álvaro en Marlon... 26

3.3 Anibal ... 27

3.4 Drie homoseksuelen of niet-mannen ... 29

3.5 El Tabu... 30

3.6 Homoseksuelen en mannen die seks hebben met mannen... 32

3.7 Macht in seksualiteit en gender ... 33

3.8 Maatschappelijk taboe homoseksualiteit en AIDS... 33

3.9 Vorming mannelijke identiteit en cochón als wapen in de strijd ... 34

4 Reparto Schick... 37

4.1 Huize Xavier... 38

4.2 Reparto Schick... 41

4.3 Manieren om man-zijn te bewijzen ... 43

4.3.1 Grappen ... 46

4.3.2 Sterke verhalen... 47

4.3.3 Retos (uitdagingen): drinken - vrouw versieren - vechten ... 48

4.3.4 Kracht mannelijk lichaam ... 48

5 Mannen over geweld...51

5.1 Oscar - jaloezie ... 52

5.1.1 Verklaring geweld algemeen... 56

5.1.2 Verklaring eigen geweld... 56

5.1.3 Mannelijkheid ... 57

5.2 Mariano - armoede... 57

5.3 René - alcohol... 62

(8)

Inhoudsopgave

iv

5.4 Van mannen naar vrouwen ... 68

6 Twee vrouwen ... 69

6.1 Mariela - goede vrouw willen zijn ... 70

6.2 Virginia - “se sufre siempre” (men lijdt altijd)... 72

7 Geweld en genot ... 79

7.1 Mario - slachtoffer... 80

7.2 Ronaldo - genot en macht van de macho ... 85

8 Geweld ter discussie ... 91

8.1 Algemene wetenschappelijke en populaire verklaringen... 92

8.2 Machtsverhouding in patriarchale samenleving... 93

8.3 Mannelijkheid ... 94

8.4 Eigen verklaringen mannen ... 98

Samenvatting... 101

Bibliografie ... 103

Bijlage A Geschiedenis Nicaragua ... 107

Bijlage B Kaarten Nicaragua ... 109

Bijlage C Foto’s Veldwerk... 111

(9)

(10)

Inleiding 2

No solamente somos las victimas de la violencia, pero tambien somos nosostras que tenemos que cambiar esta situación.

We zijn niet alleen slachtoffer van het geweld, maar er wordt ook verwacht dat wij degene zijn die de situatie gaan veranderen (Nicaraguaanse vrouw tijdens debat: “Geweld tegen vrouwen in Nicaragua” op 31 oktober 2003)

Bovenstaande uitspraak werd gedaan door een Nicaraguaanse vrouw op een debat in Amsterdam over huiselijk geweld in Nicaragua en dit bracht me op het idee om onderzoek te gaan doen naar de mannen die het geweld plegen. Normaal gesproken zijn de campagnes van NGO’s en de overheid gericht op vrouwen die het slachtoffer zijn van huiselijk geweld om deze vrouwen te stimuleren en mondig te maken om zelf de gewelddadige situatie te veranderen waarin ze verkeren.

Maar in Nicaragua ontstaat in 1995 een mannengroep tegen geweld die zich juist richt op de plegers van het huiselijk geweld, de mannen. Dit in reactie op een onderzoek wat eerder dat jaar werd gehouden naar huiselijk geweld in León, de tweede stad van Nicaragua. Hieruit bleek dat 52% van de vrouwen tenminste een keer in hun leven fysiek mishandeld zijn door hun partner, 25% van de ondervraagde vrouwen was het afgelopen jaar minstens een keer geslagen door hun echtgenoot. (Ellsberg et al. 1996) Ter vergelijking; In Nederland ligt dit iets lager, hier is 40% van de mannen en vrouwen ooit slachtoffer geweest van fysiek huiselijk geweld en hierbij is 80 procent van de daders man. (Website van “Netwerk Huiselijk Geweld”) Samen met verschillende vrouwenorganisaties heeft de mannengroep sindsdien campagne gevoerd, met als succes het wettelijke verbod op huiselijk geweld in 1996.

De Asociación de Hombres Contra la Violencia (Vereniging van mannen tegen geweld, AHCV) organiseert sindsdien workshops, voorlichtingen en mediacampagnes om mannen bewust te maken van de effecten en oorzaken van hun eigen geweld tegen hun vrouw. Er wordt gestreefd naar een gelijkwaardige verhouding tussen mannen en vrouwen, die bereikt kan worden door een verandering van gedrag door de mannen zelf en een aanpassing van overheidsbeleid en wetgeving.

Bij de mannen die deelnamen aan deze workshops heb ik mijn onderzoek gedaan. Ik wilde weten welke oorzaken dit geweld heeft en hoe dit destructieve gedrag binnen de relatie met hun vrouw past. Mijn onderzoeksvraag was:

Welke verklaringen geven mannen voor het eigen fysieke geweld tegen hun partner?

In het maatschappelijke debat en de wetenschappelijke literatuur over huiselijk geweld gaat de aandacht meestal uit naar de slachtoffers van geweld, de vrouwen. (Sen 1999; Westlund 1999) Vanuit dat perspectief worden er verschillende verklaringen gegeven voor deze vorm van mishandeling. De meest algemene benadering is om geweld te wijten aan de armoede of de gewelddadige geschiedenis van een land of regio.

De sociaal-economische en politieke situatie van de samenleving vormt de context waarbinnen huiselijk geweld voorkomt. In Nicaragua leefde 70 procent van de bevolking in 1998 onder de armoedegrens en 50 procent van de bevolking was toen werkeloos. (Sternberg 2000) Het is dan erg verleidelijk om geweld te verklaren als een direct gevolg van armoede. “Aggression and violence can

be explained as a response to psychological frustration, ‘emotional illiteracy’, individual stress, social stress, or economic and political deprivation” (Hearn 1998:27).

Andere onderzoekers zien een verband tussen armoede en het gebruik van alcohol wat een stimulans kan zijn voor het uitvoeren van huiselijk geweld. (Campbell 1992) Armoede is niet de oorzaak van geweld, maar er is wel een verband volgens Desjarlais en Kleinman tussen armoede, de afbraak van bestaande structuren in een gemeenschap en de aanwezigheid van geweld. “The

breakdown in economic, social, and political systems and the weakening of a society’s moral fabric often coexist with domestic, civil, or ganglike conflicts.” (Desjarlais & Kleinman 1997:1143)

In de artikelen van vrouwenorganisaties wordt mannelijk geweld meestal toegeschreven aan de mannelijke overheersing in de samenleving. De patriarchale structuur bevoordeelt mannen en zorgt voor bescherming in de onderdrukking van vrouwen. “Violence against women is a tool of social and institutional patriarchy”(Garda 2001:104-105).

(11)

Inleiding

3

En als het gaat om huiselijk geweld in Midden of Zuid-Amerika wordt vaak de link gelegd met het machismo. Zo ook in het onderzoek wat in 1995 in Nicaragua werd gedaan naar huiselijk geweld.

Machismo as an ideology exaggerates the differences between men and women, emphasising male moral, economic and social superiority over women. It is a cult to virility, in which male aggressiveness and sexual prowess are supremely valued. (Ellsberg et al. 2000:1606)

Een perspectief wat gericht is op het individu beschouwt de ervaringen met geweld tijdens de opvoeding, zowel binnen als buiten het gezin, als van belang voor de eigen waardering van geweld. Voor Hearn (1998) is dat dan ook het meest bepalend voor het gebruik van geweld op latere leeftijd. Mensen die vroeger zelf slachtoffer of getuige zijn geweest van geweld in hun familie of omgeving zullen eerder geneigd zijn om dit te reproduceren. Nicaragua heeft met haar revolutionaire verleden een hele bevolking die ooit ervaring heeft gehad met fysiek geweld tijdens de revolutie en de daarop volgende contraoorlog.

Een laatste visie op huiselijk geweld wordt gegeven in het genderperspectief. (Lancaster 1992; Finkler 1997) Daarin worden de culturele opvattingen over mannen en vrouwen en het rollenpatroon geduid als de basis voor het geweld tussen mannen en vrouwen. Van een man wordt verwacht dat hij de baas is in huis en als hij wordt tegengesproken slaat hij zijn vrouw om haar te corrigeren en zijn positie te beschermen.

Motivatie voor perspectief mannen

Doordat al deze verklaringen voor huiselijk geweld gegeven worden vanuit het perspectief van de slachtoffers, de vrouwen, ontstaan er stereotypen van gewelddadige mannen en passieve vrouwen.

A stereotyped image has been constructed presenting men as individuals who are always willing to impose themselves and to resort to violence toward their female partners while portraying women as passive victims or accomplices ... These stereotypes, however, far from helping us to understand the reasons why men resort to violence, contribute to hide them or make them invisible behind clichés. (Fuller 2001:25)

Mijn onderzoek richt zich daarom niet op vrouwen, maar op de daders van het huiselijk geweld, de mannen. Hierbij wil ik opmerken dat de plegers van huiselijk geweld natuurlijk niet altijd mannen zijn, er zijn ook vrouwen die hun eigen man mishandelen, echtparen die elkaar bevechten of ouders die mishandeld worden door hun kinderen, maar in meer dan 80% van de gevallen is het wel de mannelijke partner die de vrouw fysiek mishandelt. (Ellsberg et al. 1996) De verhalen van mannen over hun eigen gewelddadige gedrag vormen het materiaal van waaruit ik een verklaring zoek voor huiselijk geweld. En omdat het over mannen gaat heb ik gekozen om net als Fuller (1998, 2001), Bird (1996) en Chant (2000) vanuit mannelijkheid en de mannelijke identiteit te kijken naar huiselijk geweld.

Met deze scriptie hoop ik huiselijk geweld vanuit het perspectief van de mannen inzichtelijker te maken, zodat er op maatschappelijk vlak ook campagnes en beleid gericht zal worden op de daders. Bovendien tracht ik een andere visie op gendergeweld te presenteren in het wetenschappelijk debat zodat dit verder onderzoek naar mannen stimuleert en bijdraagt in de discussie over geweld, welzijn en social suffering. (Kleinman 2000)

Nicaragua

Mijn keuze voor Nicaragua werd me ingegeven door de ontdekking van een mannengroep tegen geweld (AHCV) in Managua. Bovendien had ik interessante verhalen gehoord van vrienden over Nicaragua en vond ik al snel een contactpersoon die mij kon introduceren bij de mannengroep in Managua. Het onderzoek heeft vijf en een halve maand in beslag genomen en in die tijd heb ik deelgenomen aan 12 workshops over geweld en gender in Managua en op het platteland. Met 14 mannen, die ik leerde kennen in deze workshops, heb ik een formeel interview gehouden. Twee maanden heb ik in de buurt (Reparto Schick) gewoond waar de meeste van mijn informanten ook woonden. En ik heb continu een dagboek bijgehouden van de ontmoetingen, gesprekjes en

(12)

Inleiding 4

observaties op straat, buiten de context van de mannengroep. (zie bijlage D Methoden en Technieken)

In de eerste bijlage (A) zal ik een korte beschrijving geven van de geschiedenis van Nicaragua, zodat de lezer zich enigszins kan verplaatsten in de huidige situatie van het land. Een aantal geografische kaarten van Nicaragua zijn afgebeeld in bijlage B (Kaarten Nicaragua). Voor een visuele indruk van mijn veldwerk verwijs ik u naar bijlage C, waar ik een aantal foto’s van de verschillende onderzoekslocaties en –situaties te zien zijn. Tevens zijn hierop een aantal van mijn informanten te zien, waardoor hun verhalen wellicht tastbaarder worden.

Opbouw scriptie

Mijn scriptie is opgebouwd volgens het verloop van mijn onderzoek. Toen ik net aankwam in Nicaragua zag ik overal om me heen het stereotype macho man zoals ik me die vanuit uit Nederland had voorgesteld en waarvan ik dacht dat die zijn vrouw zou mishandelen. In hoofdstuk 1 “De

machista” zal ik een aantal kenmerken van deze man en tevens mijn vooroordelen over een mogelijk

gewelddadige man bespreken.

Vervolgens maakte ik kennis met de mannengroep tegen geweld (AHCV) en nam ik deel aan de eerste workshops. Hierdoor kreeg ik een indruk van de opvattingen van deze mannen over huiselijk geweld, de verhoudingen tussen mannen en vrouwen en het ideaalbeeld van de Nicaraguaanse man. Dit kunt u lezen in hoofdstuk 2 “AHCV en gender”.

Het derde hoofdstuk (“De niet-man”) behandelt de gender niet-man of homoseksueel als tegenovergestelde gendercategorie van de echte man. De verschillen tussen beide categorieën worden toegelicht en het belang om tot de categorie man te behoren wordt duidelijk gemaakt. De drang om niet als homoseksueel geclassificeerd te worden ligt ten grondslag aan het zoeken en bewijzen van de eigen mannelijkheid.

Hoofdstuk 4 “Reparto Schick” geeft inzicht in deze constructie van de mannelijke identiteit binnen de context van Reparto Schick, een arme buurt van Managua. Aan de hand van observaties en ontmoetingen op straat in Reparto Schick wordt getoond op welke manieren mannen hun man-zijn kunnen bewijzen en ook hoe ze hun mannelijkheid weer kunnen verliezen. Dit spel of strijd om als man gezien te worden door zichzelf en de omgeving kan ook aanleiding geven tot geweld.

In de hoofdstukken 5 (“Mannen over geweld”) en 7 (“Geweld en genot”) komen vijf mannen aan het woord die allemaal ervaring hebben met huiselijk geweld als pleger. Alle vijf geven ze een andere verklaring voor hun gewelddadig gedrag en relateren dit aan hun persoonlijke geschiedenis en huidige situatie. Daarna zal ik deze verhalen toelichten vanuit het perspectief van mannelijkheid.

Tussen deze twee hoofdstukken komt hoofdstuk 6 (“Twee vrouwen”) waarin twee vrouwen hun ervaringen als slachtoffer van huiselijk geweld met ons delen. In een onderzoek naar de verhalen van mannen acht ik het noodzakelijk om ook kennis te nemen van de gevolgen van dit geweld zoals dat ervaren wordt door de ontvangers van deze mishandeling. Hierdoor verliezen we niet de ernst van het onderwerp uit het oog en zien we hoe de verhalen van beider seksen zich tot elkaar verhouden.

“Geweld ter discussie” (hoofdstuk 8) is het afsluitende hoofdstuk van deze scriptie waarin ik de verschillende theorieën over huiselijk geweld zal toetsen aan het gepresenteerde onderzoeksmateriaal. Uiteindelijk zal blijken dat we met het perspectief van mannelijkheid de meeste zinvolle verklaring kunnen geven van fysiek huiselijk geweld van mannen tegen hun partner in Nicaragua.

(13)

De machista

“Nee, ik ben geen machista en ik ken er ook geen, maar ze zijn er wel!” (Taxichauffeur in Managua, 13 juni 2004)

Tijdens mijn onderzoek heb ik een aantal mannen ontmoet die voor mij bij uitstek de machista man symboliseerden. De situaties en het gedrag voldeden helemaal aan mijn verwachtingen die ik had als buitenstaander van het stereotype machista. Dit eerste hoofdstuk wil ik weiden aan de machista, omdat deze ten eerste heel herkenbaar is en deze situaties wel degelijk voorkomen. En ten tweede weerspiegelt de verdere ontwikkeling en nuancering van mijn scriptie mijn eigen ontwikkeling van inzicht in het onderwerp van gender, mannelijkheid, macht en geweld. In het begin had ik vooral oog voor het soort extremen als de stereotype machista.

(14)

Hoofdstuk 1 De machista

6

1.1 Dronken en willen vechten

Met Semana Santa (Pasen) ga ik naar Matagalpa om deze feestdagen bij Rimke door te brengen. Tijdens deze feestdag gaan de mensen die het kunnen betalen het liefste naar de zee of naar een andere plaats met water. In de buurt van Matagalpa schijnt een zwembad te zijn in de heuvels, Rimke en ik gaan op pad. We wandelen twee uur door de heuvels over zandweggetjes en smalle paadjes, komen langs een paar huisjes en een aantal kleine boerderijen waar wat kippen rondlopen. Als we in de buurt komen van het zwembad kunnen we het gegil en geschreeuw al horen van de badgasten. We steken schuin omhoog een weiland over en komen aan op het terrein van een boer die op deze plek een betonnen bak heeft neergezet van 6 bij 3 meter. Er stroomt continu water uit een slang het zwembad in en aan de andere kant loopt dit water over de rand het weiland in.

Het is erg druk in en rond het zwembad. Er staan wat auto’s geparkeerd en zo nu en dan komt er weer een taxi het modderpad afgegleden om nieuwe badgasten af te zetten en al afgekoelde mensen weer mee terug te nemen. Om het zwembad zitten veel mensen (ongeveer 80 personen) op kleedjes met eten en drinken, of men zit op de paar bankjes die naast het zwembad zijn neergezet. Er wordt gezwommen, gegeten en vooral veel gedronken. Onder een afdakje staan twee vigilantes (bewakers), ingehuurd door de boer, die alles in de gaten moeten houden. Naast hen gaat een dronken jongen over zijn nek, er wordt gelachen door de andere jongens die naast hem staan en één jongen brengt hem wat water.

De meeste mannen en vrouwen zwemmen met al hun kleren aan, inclusief schoenen en sommige zelfs met pet en zonnebril. Heel veel gezwommen wordt er niet, daarvoor is het bad niet groot genoeg. Er wordt vooral in het water gesprongen en gedoken, met water gespat en getrappeld. Rimke aarzelt even of ze wel zal gaan zwemmen tussen al die mannen, maar uiteindelijk gaat ze toch met nog een T-shirt over haar badpak aan. Ik blijf aan de kant om op onze spullen te letten. Na een tijdje komt er een jongen naast me zitten en we praten over het zwembad, waar ik vandaan kom en wat hij doet. Hij is net begonnen bij een nieuw restaurant net buiten Matagalpa en hij geeft me het visitekaartje.

Rimke komt weer terug uit het zwembad. Ondanks haar onaantrekkelijke T-shirt waren er toch genoeg mannenhanden die haar armen, benen of billen wisten te vinden. De jongen hoort dit aan en wil zich eigenlijk verontschuldigen, hij vertelt dat iedereen hier veel gedronken heeft en dat mannen dan handtastelijk worden. Hij zelf heeft maar één biertje gedronken, hij houdt er niet van om veel te drinken. Bovendien heeft hij een vrouw en twee kinderen die we een eindje verderop zien zitten. Met zijn nieuwe baan hoopt hij goed voor hen te kunnen zorgen.

Dan is het tijd dat ik ook een stukje ga zwemmen. Ik ga gewoon in mijn zwembroek en duik het water in. Er is geen hand die mij aanraakt, maar ik voel me wel erg bekeken, zowel door mannen als door vrouwen. Na een paar minuten ben ik uitgezwommen en lekker afgekoeld en ga weer naar Rimke toe, die nog steeds met de jongen zit te kletsen.

Als ik me net heb afgedroogd ontstaat er een opstootje aan de andere kant van het zwembad. Twee mannen hebben ruzie en willen met elkaar op de vuist gaan, maar ze worden tegengehouden door hun vrienden. Een van de twee mannen is duidelijk dronken en daagt de ander steeds uit. Hij duikt in het zwembad, roept iets naar de andere man, komt weer uit het water na zijn reactie, wordt tegengehouden door zijn vrienden, roept weer iets beledigends naar de andere man, enzovoorts. Iedereen kijkt en veel mannen gaan er omheen staan. De man die niet zo dronken is wil de dronken man te lijf gaan, maar hij wordt tegengehouden door zijn vrouw. Ze duwt en trekt aan hem, probeert hem te kalmeren, terwijl ze zelf ook behoorlijk in paniek lijkt te zijn. Hij wil de uitdaging van de dronken man niet onbeantwoord laten, maar zijn vrouw wil hm in de auto duwen zodat ze weg kunnen gaan. De reden voor de ruzie is mij niet duidelijk.

Na een paar minuten komen de twee vigilantes polshoogte nemen. Ze hebben allebei een stok in de hand en één van hen vraagt aan de niet dronken man wat er gaande is. De andere

vigilante kijkt toe van een afstandje. Ze durven niks te doen tegenover al deze mannen die er

(15)

7

en zijn duiken in het zwembad. De vigilante die met de uitgedaagde man sprak loopt samen met de andere vigilante weer terug naar hun afdakje, zij gaan dit niet oplossen. Het is dan wel hun werk, maar ze willen zelf ook geen risico lopen.

Ondertussen passeert er ook een pick-up van de politie met 6 agenten. De auto stopt even, de agenten kijken toe en rijden vervolgens weer weg. Rimke en ik zijn met stomheid geslagen, waarom wordt er niet ingegrepen? Vooral door de politie niet? Is iedereen bang, of is dit heel onschuldig en normaal?

Uiteindelijk lukt het de vrouw om haar man in de auto te krijgen, maar voordat ze weg zijn probeert de dronken man hem weer uit de auto te lokken. We besluiten om de afloop van deze ruzie niet af te wachten, omdat het voor ons gevoel ook wel eens helemaal uit de hand zou kunnen lopen met al deze dronken mannen bij elkaar. We lopen de heuvel af door het weiland, in alle rust terug naar Matagalpa. (Dagboek, 11 april 2005)

Dit was voor mij de eerste confrontatie met een heuse machista in het veld. Hij heeft veel van wat ik me had voorgesteld bij een machista. Deze man is agressief, praat hard, trekt de aandacht van iedereen, daagt een andere man uit om te gaan vechten en hij luistert niet naar wat anderen tegen hem zeggen. Bovendien leek het erop dat hij behoorlijk wat gedronken had door de manier waarop hij liep en bewoog.

De aanleiding voor de ruzie is onduidelijk en eigenlijk ook niet belangrijk. De dronken man heeft gewoon zin om een andere man uit te dagen en zichzelf te bewijzen als een echte man. Waarom hij deze man heeft uitgekozen is mij ook niet duidelijk, misschien kennen ze elkaar al langer of hebben ze eerder op de dag al een aanvaring gehad. Of de dronken man heeft willekeurig iemand uitgekozen, een man die er zielig of juist heel stoer en stevig uitzag.

Het verloop van de ruzie doet me sterk denken aan een spel. Het gaat er voor de dronken man om de andere man zo ver te provoceren dat deze reageert en er een fysiek gevecht ontstaat. Dit doet hij door dingen te roepen, door hem te beschuldigen en hem uit te schelden. Hij zou natuurlijk ook zelf een eerste klap kunnen geven, maar hij heeft een aanleiding nodig om hem fysiek aan te vallen, dat is een regel van het spel. De provocatie vindt plaats door dichtbij te komen, de man aan te kijken, iets te zeggen en weer in het water te springen. Vanuit het water roept hij weer wat en komt weer het droge op. Steeds dichtbij komen en weer afstand nemen en daarmee net zo lang doorgaan totdat de ander toehapt.

Maar in dit geval is het de vrouw van de uitgedaagde man die zich ermee bemoeit. Zij probeert haar man te kalmeren en hem uit deze gespannen situatie weg te halen. Tegelijkertijd is zij een van de personen tegenover wie de uitgedaagde man zich wil bewijzen. De dronken man wil zich bewijzen voor alle aanwezigen en uiteindelijk lijkt hij ook de winnaar te zijn, omdat de andere man op aandringen van zijn vrouw het terrein in een auto verlaat. Voor de dronken man is dat het bewijs dat hij gewonnen heeft, dat hij meer man is dan de utgedaagde die het gevecht niet aandurfde.

1.2 Slaan, schoppen en een strijkijzer

In mijn eerste huis in Managua, hebben de bewoners, van wie ik een kamer huur, een inwonende

empleada (huishoudster) in huis, Iza. Ze komt uit La Concha, 50 kilometer ten zuiden van Managua,

en is naar Managua gekomen om hier geld te kunnen verdienen. Als ik ´s middags thuis kom zit Iza voor de televisie te kijken naar Laura, een Latino versie van Oprah Winfrey, uit de VS. Ik ga bij haar zitten en vandaag gaat het programma over huiselijk geweld. Er zijn vrouwen in de studio die bij hun man weg willen omdat hij hen mishandelt. Dan komt de man erbij en wordt er geslagen en geschopt tussen het echtpaar. De beveiligingsmensen halen de echtelieden uit elkaar en Laura voelt de man aan de tand. Uiteindelijk overtuigt ze de vrouw om echt bij hem weg te gaan en een aanklacht tegen haar man in te dienen.

Ik praat met Iza over het programma en vraag haar hoe dat hier in Nicaragua gaat. Ze vertelt over haar ouders en hoe haar vader vaak dronken thuiskwam en dan altijd ruzie zocht. Hij zwaaide

(16)

8

dan met zijn machete1_{en dreigde iedereen te verwonden of te vermoorden, waarna iedereen het}

huis uitvluchtte. Behalve Iza, zij was de enige die haar vader kon kalmeren en tot rust kon brengen. Ze zegt “mijn vader houdt van mij en mijn moeder houdt van mijn andere broers en zussen, maar niet van mij”.

Op haar veertiende werkt ze bij een vrouw in een comedor (eethuisje) in de keuken waar ze verkracht wordt door diens zoon van 28. Ze raakt zwanger en krijgt haar eerste kind. Haar moeder wil dat ze met die jongen trouwt, omdat hij geld heeft en goed voor haar is en bovendien is hij de vader van haar kind. Maar Iza wil niet trouwen, ze is niet verliefd op deze jongen, hij heeft nog nooit iets aardigs tegen haar gezegd en bovendien heeft hij haar verkracht. Hij kreeg drie maanden cel voor deze daad, maar na een dag stond hij weer buiten, omdat zijn moeder het geld had om hem uit te kopen. Iza’s zoon groeit op bij zijn vader en opa en oma. Dat wilde Iza’s moeder, omdat die familie meer geld heeft om het kind op te kunnen voeden, maar Iza wilde haar kind houden.

Op haar 20e_{komt Iza haar man tegen, ze trouwen en krijgen twee kinderen. En zoals ik al van}

veel vrouwen gehoord heb verandert hij vanaf de dag dat ze getrouwd zijn. Hij gaat veel uit met zijn vrienden, hij drinkt veel en versiert andere vrouwen. Na een paar maanden krijgt hij een andere vriendin. Hij verkoopt alle bouwmaterialen, die ze hadden gekocht en gespaard om hun eigen huis te bouwen, en geeft dit geld uit aan zijn vriendin en aan drank voor hem en zijn vrienden.

Zijn kinderen heeft hij nooit geslagen, maar haar vaak genoeg, zegt Iza. Als ze ruzie hadden gingen ze meestal naar de andere kamer waar de kinderen hen niet konden zien, maar wel konden horen. Zij sprak hem aan op zijn vele drinken en vroeg hem een verklaring voor de verhalen die ze had gehoord over haar man en andere vrouwen. Dat wilde hij niet horen en zo ontstond dan een ruzie. Hij sloeg of schopte haar, hij heeft haar gestoken met een mes en een fles op haar hoofd kapot geslagen, maar altijd verdedigde ze zichzelf door terug te slaan, te schoppen of met iets te gooien.

Ze vertelt dat hij haar in haar been heeft gestoken, een keer een vuistslag op haar mond heeft gegeven, waardoor haar gouden omlijsting van een tand eruit viel en verdwenen is. Toen ze zwanger was heeft hij haar in haar rug geschopt, waardoor ze in het ziekenhuis terechtkwam en veel bloed verloren heeft. In het ziekenhuis heeft ze de medici niet verteld wat er gebeurd was, want de arts is een vriendin van haar moeder en die zou haar verhaal doorvertellen. Haar moeder heeft een zwakke gezondheid en Iza was bang dat dit verhaal haar zou “vermoorden”.

Met een glimlach vertelt ze hoe ze hem ook heeft teruggeslagen. Zo heeft ze hem een keer met de hak van haar schoen een bloedende wenkbrauw geslagen. En in een ander gevecht heeft ze hem een klap gegeven met het strijkijzer, waarna haar schoonmoeder aan haar vroeg of ze hem probeerde te vermoorden. Ze zal altijd iets terugdoen zegt ze, ze laat het niet zomaar over haar heenkomen. En uiteindelijk is Iza van hem gescheiden.

Nu wonen haar kinderen bij haar schoonmoeder (dus de moeder van haar ex-man) terwijl zij hier in Managua geld verdient, hoe weinig dat ook is als empleada. Haar ex-man wil haar weer terug, maar zij absoluut niet, zegt ze. Hij zegt dat hij is veranderd en belooft dat hij haar nooit meer zal slaan, dat het over is met zijn andere vriendin. Maar zij gelooft hem niet en weet inmiddels wel beter. Hij beschuldigt haar ervan dat ze een geliefde heeft hier in Managua, waardoor ze hem niet terug wil.

Voor Iza zijn haar kinderen nu het belangrijkste, ook al zeggen haar moeder en andere mensen dat ze een man moet vinden of weer moet trouwen met haar ex-man. Ze is nu geld en spullen aan het sparen om straks haar eigen huis te kunnen bouwen. (Dagboek 13 mei 2004)

In dit verhaal van Iza komen andere kenmerken van de machista naar voren, zijn geweld en vreemdgaan met andere vrouwen. Bovendien is hij ook een jaloerse man nadat ze gescheiden zijn. In dit verhaal wordt het gedrag van haar vader als machista beïnvloed door de alcohol. Deze man draaide door als hij ’s avonds laat dronken thuis kwam, hij was niet voor rede vatbaar en dreigde

1 _{Een machete is een groot kapmes wat in Nicaragua bijna overal voor gebruikt wordt. Vooral in de landbouw, maar}

ook in het huishouden is een machete onmisbaar. Bovendien wordt het vaak als wapen gebruikt om jezelf te verdedigen tegen mogelijke inbrekers of door straatbendes in gevechten op straat.

(17)

9

iedereen te verwonden of vermoorden met een machete. Een echte machista is de baas in huis, hij beslist wat er gebeurt en iedereen dient naar hem te luisteren. Zo nodig zet hij zijn wil, hoe belachelijk ook, kracht bij door het gebruik of de dreiging van geweld. De andere gezinsleden zijn vaak bang voor zo’n vader of man, totdat ze oud genoeg zijn om zelf iets terug te doen.

De volgende machista in haar verhaal is de jongen die haar verkracht heeft. Hij misbruikt zijn macht en fysieke kracht als oudere persoon en hij kan doen en laten wat hij wil. Als man hoeft hij geen verantwoordelijk te nemen voor zijn gedrag. Hij krijgt drie maanden cel, maar kan zich na een dag al vrijkopen. Zijn kind wordt door zijn moeder opgevoed en hem treft verder geen enkele blaam. Iza daarentegen zal in haar gemeenschap altijd gezien worden als de vrouw die een man verleid heeft en vervolgens niet voor haar eigen kind wilde zorgen. Een slechte moeder die nu in Managua wie weet hoeveel mannen heeft.

De derde en laatste machista is haar ex-man in haar verhaal. Dit vanwege het feit dat hij er andere vrouwen op nahoudt en al hun geld uitgeeft aan drank en cadeautjes voor zijn vriendinnen. En het feit dat hij haar slaat wanneer zij hem hier op aanspreekt. Iza zelf noemt hem ook een machista, omdat hij haar zo vaak sloeg en zo jaloers was. Wat in veel verhalen van vrouwen over hun huwelijk terugkomt is dat zodra ze getrouwd zijn of wanneer het eerste kind geboren wordt de man het huis meer ontvlucht. Hij zoekt vaker zijn vrienden buitenshuis op en zal eerder een andere vrouw nemen als amante (geliefde).

1.3 Van vader op zoon

Deze zondag ben ik te gast in een Evangelische kerk in Laureles Sur, een arme buitenwijk van Managua. Via een Nederlandse jongen die lid is van deze kerk was ik uitgenodigd om een keer langs te komen in de ochtenddienst. De predikant, Manuel Morales, is een Cubaan die al 30 jaar als predikant in Nicaragua woont en werkt, waarvan de laatste 7 jaar in deze buurt. Hier wonen veel mensen die tijdens de revolutie en contra revolutie uit het Noorden (Matagalpa en Jinotega) hierheen zijn gevlucht.

Na de dienst ga ik met Mario en zijn blinde vrouw Tania naar hun huis, ze hebben me uitgenodigd om na de dienst bij hen te blijven eten. De winter lijkt hier begonnen en dat betekent dat hun binnenplaats veranderd is in een modderbad, wat vooral de eenden geweldig vinden. Mijn eerste indruk van deze buurt is er een van ongemak en onveiligheid en weer snel weg willen, maar na twee en half uur voel ik me er al aardig thuis.

We praten over de universiteit, over de kerk, over Nica’s die in Costa Rica werken en wonen, zoals zijn moeder. Hij vindt Costa Rica maar niks, hoe iedereen daar zo materialistisch is, hoe iedereen in de mode moet lopen, volgens hem is de sociale druk daar veel groter om aan allerlei verwachtingen te voldoen. Bovendien wordt de Nica-werknemer door de Tico-baas behoorlijk uitgemolken en misbruikt. Een Nica verdient een tiende van wat een Tico2_{met dezelfde baan}

verdient, volgens Mario. Bovendien is Costa Rica een schoothondje van de VS. Nee, hij heeft geen goed woord over voor het buurland.

In de namiddag neem ik afscheid en ga ik met de bus naar huis. Vader zit achter het stuur, zoonlief van acht int de twee en halve córdoba per passagier. Vader en zoon. Zoon doet het goed, de briefjes gaan naar pa, die stopt ze in het laatje, de munten beheert hij zelf. Als we Mercado

Oriental3_{passeren stapt er een jonge waterverkoper}4_{in. Na zijn rondje door de bus wil hij er weer}

2 _{Tico is de benaming voor iemand uit Costa Rica.}

3 _{De Mercado Oriental is de grootste markt van Nicaragua midden in Managua. Hier wordt alles verkocht voor de}

laagste prijs, zegt men; eten, kleding, bouwmaterialen, huishoudelijke spullen, elektronica en auto-onderdelen Bovendien staat deze markt bekend als een plek waar veel mensen beroofd worden en soms zelfs ontdaan worden van bijna al hun kleren.

4 _{In de bussen en op straat bij de stoplichten zijn altijd verkopers te vinden met water, etenswaar, kranten en andere}

spullen. Zeker bij een markt of een centraal punt stappen er verschillende verkopers in die door de bus lopen en hun koopwaar aanprijzen. Na een rondje door de bus stappen ze weer uit en gaan de volgende bus in.

(18)

10

uit. Maar de buschauffeur, vader, wil hem er niet uitlaten. Hij maakt een grapje en zegt dat de verkoper hem een zakje water moet betalen voor het ritje naar de volgende bushalte. De jonge verkoper kijkt de man vragend aan en maakt aanstalten om hem een zakje water te geven. Nee, zegt de buschauffeur, hij gaat de deur echt niet opendoen voor deze jongen, waarna hij cynisch vraagt bij welke halte hij er eigenlijk uit wil. Ik vind het voor de verkoper best een bedreigende situatie, omdat hij niet weet wat de chauffeur gaat doen en hij zegt dan ook niks. De jongen probeert nog een keer om een zakje water te geven aan de chauffeur als vader de deur opendoet en de verkoper uitstapt. Vader lacht hard en kijkt naar zijn zoon, die heeft de grap begrepen en lacht mee met vader. We rijden verder. (Dagboek, 16 mei 2004)

Een machista ‘speelt’ altijd voor een publiek, dit kunnen zijn vrienden zijn of vrouw, de mensen op straat, maar het kan ook zijn eigen kind zijn. Zijn zoon moet leren om een machista te zijn, daarmee krijgt de vader ook meer aanzien als goede vader of echte man. De buschauffeur geeft zijn zoontje een les, een stukje opvoeding. Hij laat zien hoe je je macht kunt gebruiken tegenover een ‘zwakkere’ man. In dit geval heeft de waterverkoper geen schijn van kans. Hij is bijna net zo oud als de zoon van de buschauffeur, tien jaar, en is fysiek sowieso de mindere. Bovendien bevindt hij zich op het terrein van de vader, namelijk in zijn bus en daar beslist de chauffeur. De vader neemt de beslissingen voor de verkoper, hij heeft hem onder controle, hij bepaalt wanneer hij weer kan uitstappen.

Nu is dat met zo’n jonge waterverkoper erg makkelijk, maar wanneer de verkoper 15 jaar is zal hij de chauffeur wel degelijk een antwoord geven en kan de situatie uitlopen op een vechtpartij. Nu is de buschauffeur daar altijd op bedacht, zeker in Managua waar ook het gevaar bestaat van overvallers en daarom heeft de chauffeur meestal een machete of stalen pijp naast zich liggen, waarmee hij mensen de bus uit kan slaan of zichzelf kan verdedigen.

De vader lacht, hij lacht de jonge verkoper uit, en hierbij kijkt hij zijn zoontje aan. Deze begint ook te lachen omdat hij nu begrijpt dat het een grapje was. Het is grappig om de ander bang te maken, om hem machteloos te laten voelen, en om dat te zien. Bovendien kan de verkoper hem nergens van beschuldigen, want het was maar een grapje. Er wordt echter niet alleen om de grap gelachen, ook wordt de jonge verkoper uitgelachen, omdat hij zo’n watje is en niks terug probeert te doen. Hij gaat niet in de aanval, zelfs niet in de verdediging, hij laat zich misbruiken. Een wijze les voor de zoon, laat nooit over je heen lopen, maar neem anderen in de zeik en zorg dat jij in controle blijft.

1.4 Indruk maken met onverantwoord scheuren

Het is eind mei en ik woon in Reparto Schick bij Xavier, Lenin en hun familie in huis. Zij hebben twee auto’s die dienst doen als taxi’s en vandaag ga ik op stap met Lenin en Moises om één van deze auto’s op te halen bij een autowerkplaats in de buurt. We lopen naar de taller (werkplaats) door een ander deel van Reparto Schick, la segunda etapa (het tweede deel), en passeren een parkje waar laatst een pandillero (bendelid) vermoord is. Sommige mensen kennen Lenin en Moises, maar veel jongeren staren ons aan. Ik merk dat Lenin hier niet helemaal op zijn gemak is zo buiten zijn eigen buurt, we betreden een ander territorium. Uiteindelijk komen we toch veilig aan bij de taller, waar drie broertjes bezig zijn met technische dingen. We wachten anderhalf uur totdat de auto klaar is.

De werkplaats is eigenlijk het stuk grond voor een huis waar ook een schuurtje staat. De grond is vooral modder en voor het schuurtje staat een tafel vol met auto-onderdelen en gereedschap. Ik verbaas me erover dat de monteur in deze bende precies weet wat van welke auto is en wat bij elkaar hoort. De monteur is een jongen van 18 die geholpen wordt door zijn twee broertjes van 16 en 14. De hele werkplaats wordt aan de straat afgesloten met een hoge schutting van golfplaat. De taxi staat buiten op het modderige straatje.

We hangen met z’n drieën bij de monteur en zijn twee hulpjes terwijl hij een onderdeel schoonmaakt en weer in elkaar zet. Moises kletst met hem en ze maken grapjes over de auto en over de afgesproken prijs die straks betaald moet worden. Er wordt in de grapjes nog steeds

(19)

11

onderhandeld over de prijs voor het werk wat hij nu aan het doen is. Lenin praat ook mee en maakt af en toe ook een grap. De twee broertjes voeren opdrachten uit van de monteur en vooral het ventje van 16 probeert soms ook een grap te maken. Het broertje van 14 wordt steeds door iedereen gordo (dikzak) genoemd, hij is inderdaad dikker dan de rest, maar Moises en Lenin weten zijn echte naam ook niet.

Dan is het tijd om het onderdeel terug in de auto te zetten. De middelste broer mag dit doen van de monteur. Hij commandeert zijn kleine broertje, gordo, om dingen voor hem te halen. Lenin en ik gaan op het gras aan de rand van de straat zitten wachten, we hebben niet meer zo’n zin in al die grappen. Er komen twee vrouwen langslopen, het lijken moeder en dochter te zijn. De monteur sist naar de dochter en gelijk daarna zegt hij tegen Moises dat ze een lekker kontje heeft, precies hard genoeg zodat het meisje het kan horen. Bij het volgende meisje wat voorbij loopt vraagt de monteur aan haar of ze niet mee gaat een ritje maken in de taxi. Ze reageert niet en loopt de straat uit.

Het onderdeel zit in de auto en nu wordt de motor getest. De monteur gaat achter het stuur zitten en probeert de auto te starten. Zoals wel vaker moeten we de auto even aanduwen en dan start hij. De monteur zegt dat we even een rondje gaan rijden om de motor goed te testen. We stappen allemaal in behalve het dikke broertje omdat hij er niet meer bij past. De monteur blaft hem af en zegt dat hij gewoon moet instappen, maar hij blijft toch buiten de auto staan.

We rijden weg, eerst een stukje door de buurt en dan rijden we langs het tankstation om wat benzine te tanken. Lenin betaalt en we rijden over de pista naar het zuiden de stad uit. We komen door een gedeelte van Reparto Schick waar ik nog nooit geweest ben. De monteur rijdt erg hard, hij snijdt de bochten af, remt op het laatste moment en roept regelmatig wat naar voetgangers of andere automobilisten. Hij wijst naar passerende meisjes en fluit ze na, of roept iets zoals “he schatje”, “heb je een lift nodig?”. Andere automobilisten of bekenden op straat scheldt hij uit voor

cochón (homo) of perra (teefje, een vrouwtjeshond).

Na een tiental blokken rijden we opeens over een landweggetje buiten de stad, hier voert hij de snelheid nog wat op en moeten we steeds hard remmen voor een volgende verkeersdrempel die hier overal neergelegd zijn tegen te hard rijden. Deze verkeersdrempels heten una policía

acostada in de volksmond, een liggende politieagent. Het wordt donker en de lichten van de taxi

zijn veel te zwak om de voetgangers en fietsers goed te kunnen zien die we passeren. Alleen het hoognodige wordt gerepareerd, zodat de auto rijdt, de veiligheid is minder belangrijk.

Het lijkt alsof we in de greep zitten van de automonteur. Ik vind het gevaarlijk en onverantwoord om zo hard en haast zonder licht over deze weg te scheuren met al het andere verkeer, en Lenin en Moises voelen zich nu ook niet zo op hun gemak. Uiteindelijk weet Lenin heel voorzichtig de monteur over te halen om te keren en terug te rijden naar Reparto Schick, onder andere omdat we het koelwater zo moeten bijvullen, want ook dat is nog niet gerepareerd.

De monteur keert de auto en we rijden weer met dezelfde rotgang terug naar de werkplaats zonder iemand aan te rijden, maar wel vliegen we een keer in volle vaart over een verkeersdrempel heen. Bij de werkplaats aangekomen betaalt Lenin de monteur en worden er weer grappen gemaakt over ons tochtje en de auto. Hierna stappen Moises, Lenin en ik weer in en rijden terug naar huis. (Dagboek, 21 mei 2004)

Deze jongen is al een aardige machista in zijn manier van autorijden en in de dingen die hij naar vrouwen en mannen roept. Hij probeert indruk te maken op ons, op zijn twee kleine broertjes en op de mensen op straat. Indruk maken doet hij ook door ons onveilig te laten voelen. Wij zijn de controle kwijt en overgeleverd aan de monteur om niet gewond te raken. De anderen angst bezorgen is een vorm van macht en veel risico’s nemen is typisch iets voor een machista. Daarbij denkt hij alleen aan zichzelf, niet aan de vier passagiers in de auto.

De monteur gebruikt zijn machtspositie om even te kunnen rondscheuren in deze auto. Hij heeft de auto net gerepareerd en kan nu de prijs bepalen die Moises en Lenin moeten gaan betalen. Zij stemmen daarom in met zijn wens om een stukje te kunnen rijden en betalen ook de benzine. Rondrijden door de buurt in een auto is een manier om indruk te maken op de andere mannen en op

(20)

12

vrouwen. Het geeft aanzien omdat niet iedereen een auto heeft. En het getuigt van kunde om een auto te kunnen besturen, iets wat iedere man zou moeten kunnen.

Maar het gaat niet alleen om het rondrijden, ook het roepen van piropos (‘complimentjes’). Met zijn opmerkingen probeert de jongen vrouwen te versieren, of tenminste hun aandacht te trekken. En hij trekt de aandacht van bekende mannen door ze uit te schelden voor ‘homo’ of teefje. In zijn relatie met zijn twee broertjes is de monteur hun voorbeeld. Hij is de oudste, weet het meeste en is het sterkste. Door het commanderen en uitschelden van de broertjes wordt de rangorde duidelijk en blijft deze gehandhaafd.

Dit zijn een aantal kenmerken van de machista zoals ik die bij verschillende mannen en in verschillende situaties heb meegemaakt. Zeker in het begin gebruikte ik voor de identificatie van de

machista mijn eigen opvattingen over een macho man, zoals ik die ken uit Nederland. Gedurende het

onderzoek heb ik meer inzicht gekregen in de betekenis van het woord machista in Nicaragua. De belangrijkste elementen die door zowel mannen als vrouwen ‘op straat’5_{genoemd werden zijn het}

fysieke en verbale geweld, het overmatige alcoholgebruik, de excessieve controle over zijn vrouw en kinderen en zijn onverantwoordelijke vaderschap. Wat veelzeggend is over de waardering van de

machista is dat bijna alle mannen die ik buiten de AHCV ontmoet heb ontkenden dat ze zelf een machista waren of dat ze een machista kenden. Terwijl in het nieuws regelmatig verslag werd gedaan

van machistas die een geweldsdelict hadden gepleegd.

Volgens de mannen van de AHCV is iedere man een machista. In het volgende hoofdstuk zal ik laten zien dat de scheiding tussen machistas en andere mannen niet zo duidelijk is, dat die eigenlijk niet te maken is, omdat ze zich allebei baseren op dezelfde mannelijke waarden, alleen presenteert de machista zijn mannelijkheid in extremere vorm.

In de volgende hoofdstukken zal ik een meer genuanceerd beeld schetsen van de Nicaraguaanse man, van de machista en van zijn tegenpool, de homoseksueel. De processen waarin mannen deelnemen om hun eigen identiteit te vormen en deze te tonen alsmede het gebruik van fysiek geweld als middel om de eigen mannelijkheid te beschermen zal ik in het verdere verloop van mijn scriptie proberen aan te tonen. Huiselijk geweld wordt niet alleen gedaan door de machista, iedere man kan geweld gebruiken als zijn man-zijn dreigt in te storten.

5 _{Met ‘op straat’ bedoel ik de ontmoetingen die ik had met onbekende mensen op straat, in de bus of taxi of op}

andere openbare plaatsten. Met deze gesprekjes op straat hoopte ik meer inzicht te krijgen in de verschillende opvattingen die er over huiselijk geweld en mannelijkheid bestaan in Nicaragua.

(21)

AHCV en gender

“La casa por las mujeres y por los hombres el sol”

Het huis voor de vrouwen en voor de mannen de zon (Alfonso tijdens workshop El Sauce, 21 en 22 april 2004)

Mijn onderzoek ben ik begonnen bij de AHCV, la Asociación de Hombres contra la Violencia (de vereniging van mannen tegen geweld). Door deelname in de workshops die zij geven door heel Nicaragua en in Managua heb ik de mannen leren kennen die voorkomen in deze scriptie. Nagenoeg alle mannen die ik in deze workshops ontmoet heb hadden ervaring met het plegen van fysiek geweld tegen hun partner.

De visie van de AHCV op huiselijk geweld en de oorzaken zal ik vanuit de workshop naar voren laten komen. In de workshop wordt het perspectief van de AHCV op huiselijk geweld tegenover de opvattingen uit de samenleving gezet. Gedurende het verloop van de serie workshops is te zien hoe de mannen langzaam de ideeën, het jargon en de visie van de AHCV op het geweld van mannen tegen vrouwen overnemen en zich eigen maken.

(22)

Hoofdstuk 2 AHCV en gender

14

2.1 Kantoor

AHVC

Aan de westkant van Managua ligt het kantoor van de AHCV in een rustige woonwijk. Vanaf de Nestlé fabriek loop ik zes blokken naar het zuiden, de hoek om en daar ben ik bij het zalmkleurig woonhuis waar het kantoor gevestigd is. Bij binnenkomst wordt ik begroet door Doris die hier bijna altijd aanwezig is. Zij werkt hier als schoonmaakster en receptioniste en zij is de enige vrouw die hier werkt en die hier komt, verder zijn het alleen maar mannen.

Het is dinsdagochtend en er is vandaag een vergadering voor alle mannen die een workshop gaan begeleiden. Dit jaar worden er op vier plaatsen workshops gegeven: op het platteland van Jinotega, in de stad Juigalpa en in twee buurten van Managua, Fransisco Salazar en Reparto Schick. Voordat de vergadering echt gaat beginnen moeten we wachten totdat iedereen gearriveerd is. Jairo en Edgar komen binnenlopen en we begroeten elkaar hartelijk met een abrazo (omhelzing). Binnen de AHCV begroeten veel mannen elkaar met een abrazo, maar buiten de muren van dit kantoor heb ik dit nog nooit gezien tussen volwassen mannen. Jairo en Edgar gaan bij de vier mannen zitten die al zaten te wachten op de bank en de paar stoelen die de ‘huiskamer’ vullen. Doris brengt een paar glazen water met ijs en Jairo gaat een kopje koffie maken. Edgar is al direct op dreef met het maken van grappen, we lachen allemaal hard om zijn imitatie van Xavier, de voorzitter van de AHCV en een goede vriend van Edgar.

Orlando komt uit zijn werkkamer naar ons toe gelopen en vraagt of we met z’n allen even de grote tafel, die ook in de ‘huiskamer’ staat buiten kunnen neerzetten, want hier binnen is het nu al bloedheet en buiten is er tenminste nog een beetje wind. Ik zet samen met Edgar, Jairo, Julio en Eddy de tafel op de veranda aan de voorkant van het kantoor en we zetten er acht stoelen omheen. Ondertussen druppelen de laatste mannen binnen en de mannen die elkaar al een tijdje niet hebben gezien geven elkaar een abrazo. Er heerst een ontspannen sfeer en ik hoor Edgar en Marvin ook al grappen over mij maken, over hoe iedere Nica homoseksueel mij zal proberen te versieren om mee naar Nederland te kunnen. De mannen lachen en Marvin zegt dat ik maar moet uitkijken, zeker binnen de AHCV, want daar schijnen veel homoseksuelen samen te komen. Er wordt weer gelachen en Lenin zegt dat Marvin mij maar aan het plagen is, de homoseksuelen zijn hier wel oververtegenwoordigd, maar lang niet iedere man hier is een maricón (mietje) of cochón (homo).

Het is een hete dag in mei, de warmste maand in Managua, en met mijn broek aan mijn benen geplakt loop ik naar buiten. Alle tien mannen nemen plaats op een stoel rond de tafel en de vergadering is geopend. Als eerste wordt het woord gegeven aan Orlando, de nieuwe directeur van de AHCV. Hij bedankt de hele groep mannen voor het vertrouwen wat ze in hem stellen en hoopt dat ze dit jaar veel zullen bereiken. Hierna krijg ik de beurt om mij aan de groep voor te stellen. Eigenlijk ken ik iedereen al, maar ik doe het nog even officieel over. Ik bedank ook de mannen voor hun openheid en de mogelijkheid die mij geboden wordt om hier onderzoek te doen en ik nodig ze uit om mee te spelen in een theatervoorstelling over huiselijk geweld die ik met een groepje mannen wil gaan maken. Deze laatste vraag valt goed, er wordt hartelijk om gelachen. Het lijkt alsof ik het examen gehaald heb, ik mag blijven.

De strategie van de AHCV voor dit jaar wordt besproken en de voorbereiding van iedere workshop komt aan de orde. Johnny leidt de bijeenkomst en deze verloopt erg ordelijk. De mannen steken hun hand op als ze iets willen zeggen en Johnny houdt goed in de gaten wie er aan de beurt is. Iedereen mag uitpraten en er wordt niemand onderbroken. Bij de meeste onderwerpen is het Xavier die het laatste woord heeft, of ten minste de meningen samenvat en een soort consensus probeert te bereiken.

Hierna bespreekt Johnny de thema´s van de talleres (workshops) van dit jaar. Er zal aandacht besteed worden aan: violencia interpersonal (interpersoonlijk geweld), derechos humanos (mensenrechten), paternalidad responsable (verantwoord vaderschap), participación cuidadana

de los hombres (deelname van mannen als burgers), trabajo domestico (huishoudelijke taken).

Marvin en Edgar komen met de opmerking dat wil je deze thema´s toepassen op lokaal niveau dat je die dan moet aanpassen aan de lokale situatie, dat je rekening moet houden met de religie, en sociale en economische positie van de deelnemers. Hierop volgt een discussie waarin iedereen

(23)

15

weer netjes op zijn beurt wacht en Johnny de volgorde van de sprekers bijhoudt. Johnny is een van de vijf betaalde mannen binnen de AHCV en dan is er nog Doris voor wie dit ook een vaste baan is. Samen met Xavier, Eddy, Orlando en Patricio werkt hij iedere dag hier op het kantoor en geeft hij ook workshops. Voor dit jaar is er nog niet genoeg subsidie gevonden bij donororganisaties en dat betekent dat ze maar vier workshops kunnen organiseren en dat de vaste krachten komende maand niet betaald kunnen worden. De andere mannen werken op vrijwillige basis en sommige van hen, zoals Edgar, zijn al betrokken bij de AHCV sinds de oprichting in 1992. De eerste twee jaar hielden ze kantoor in het huis van Edgar, omdat er toen nog helemaal geen geld was, en op een ochtend toen Edgar zijn huis uitliep zag hij dat er op de voorgevel was geschilderd: “cochones” (flikkers, homo’s). Er zijn veel mannen die de AHCV niet kennen, ondanks een aantal landelijke campagnes die de AHCV in de afgelopen jaren gevoerd heeft tegen huiselijk geweld, er is een groep mannen die het goed vindt wat ze doen en er is dus groep mannen die er niks van begrijpt en die de AHCV zien als een clubje homo’s.

Na deze bespreking is het tijd voor een pauze, er wordt Coca-Cola geserveerd en er zijn lekkere zoete broodjes gehaald. In deze groep mannen zijn er twee, Marlon en Álvaro, die er duidelijk als homoseksuelen uitzien door hun manier van kleden. Ze praten hard en ook zij hebben veel lol samen. Als ik even later met ze sta te kletsen willen ze alles weten over de positie van homoseksuelen in Nederland en of ik ook homoseksueel ben.

Aan het einde van de dag zijn de taken verdeeld voor de verschillende workshops en heb ik besloten om de workshops in Reparto Schick en Francisco Salazar te volgen die in juli beginnen. Komende week kan ik met Xavier en Edgar mee op pad naar een workshop in El Sauce die zij in samenwerking met een vrouwenorganisatie aan een groep mannen geven. De vrouwelijke workshopleidster geven een eigen workshop aan een groep vrouwen en ieder half jaar hebben ze een gemixte bijeenkomst. We spreken af dat ze mij komen ophalen en dat ik gewoon kan deelnemen in deze groep mannen. Ik neem afscheid van Xavier en Edgar met een abrazo en loop weer zes blokken naar de bushalte. (Dagboek, 7 mei 2004)

Mannen die opkomen voor de rechten van de vrouw en met elkaar praten over hun mannelijkheid en seksualiteit, en die de macht van de man bekritiseren, dat zijn mannen die niet van vrouwen houden en zijn dus homoseksuelen.

In werkelijkheid zijn niet alle mannen van de AHCV homoseksueel, maar het valt wel op dat er hier een ruimte is voor mannen om hun homoseksualiteit te uiten. Dit zal ook zeker homoseksuelen aantrekken die buiten het kantoor van de AHCV vaak belachelijk worden gemaakt of worden uitgescholden door de manier waarop ze zich kleden, zoals bij Marlon en Alvaro het geval is.

Bovendien wordt er in de bijeenkomsten van de mannengroep tegen geweld openlijk gesproken over homoseksualiteit, liefde voor mannen en homofobie. Door deze openheid zijn er binnen de AHCV een aantal mannen te vinden die hun seksualiteit aan het onderzoeken zijn, die ervoor openstaan om hun mogelijke homoseksualiteit te ontdekken en te accepteren. Hier worden dan ook continu grappen over gemaakt, vooral door de mannen die openlijk homoseksueel zijn.

2.2 Workshop in El Sauce

We vertrekken ’s ochtends om vijf uur met de auto vanuit Managua richting El Sauce en we hebben en rit van drie en half uur voor de boeg. De sfeer in de auto is erg goed en er wordt veel plezier gemaakt door de zes passagiers. Moises (de taxichauffeur en neef van Xavier) zit achter het stuur en Xavier zit naast hem voorin de auto. Op de achterbank zit ik samen met Edgar half gedraaid en behoorlijk samengeperst tussen Alex (een vriend van Xavier) en Benito (ook taxichauffeur en overbuurjongen van Xavier).

El Sauce is een klein stadje in het departement León. Het ligt midden in de heuvels, die er in de zomer dor en geel uitzien en in de winter veranderen in een groen en fris landschap. Er liggen een aantal kleine dorpjes (comarcas) en groepen huisjes rond El Sauce waar boeren wonen en werken

(24)

16

die hun groenten en andere producten verkopen op de markt van El Sauce. Het laatste stuk van de route moeten we langzaam rijden door de slechte staat van de weg. De auto is met ons te zwaar geladen en we raken verschillende malen de verkeersdrempels.

Onderweg praat ik met Edgar over de AHCV en hoe hij erbij betrokken is geraakt. Edgar vertelt dat er twaalf jaar geleden een onderzoek is gedaan in León6_{naar het voorkomen van huiselijk}

geweld7_{. Er hielpen onder andere 4 mannen mee met dit onderzoek. Toen de uitslag van het}

onderzoek bekend werd waren deze mannen geschrokken door de omvang van dit fenomeen en ze besloten om met een groepje mannen bij elkaar te komen om over geweld en aanverwante thema’s te praten. Hiermee begonnen ze in 1993, ze kwamen maandelijks met zo´n 12 tot 15 mannen bijeen om te praten. Ze creëerden met elkaar een ruimte om te kunnen praten over huiselijk geweld, mannelijkheid, de rol van de man en de vrouw, gender, vaderschap, seksualiteit en homofobie.

Vanaf die tijd geven Edgar en Xavier ook workshops over deze thema’s, met de methodologie van educación popular8_{. Ze geven zowel workshops op het platteland als in de stad. Volgens Edgar}

is er een verschil tussen deze twee groepen mannen. De mannen van het platteland hebben ideeën over gender die veel traditioneler zijn dan de opvattingen van de mannen uit de stad. Maar de plattelandsmannen zijn wel veel makkelijker en opener als het gaat om het horen en overnemen van nieuwe ideeën. Ze zijn dan wel traditioneler maar veranderen wel makkelijker hun ideeën en overtuigingen. De mannen in de stad daarentegen lijken opener en progressiever, maar hebben meer kennis en kunnen daardoor om de kwestie heen praten. Voor mannen op het platteland betekent een workshop afleiding en ze hebben behoefte aan iedere vorm van informatie. Volgens Edgar zijn de mannen op het platteland eerlijker, ze zeggen “ik was boos en heb mijn vrouw

geslagen, zodat ze haar mond dicht zou houden”. Terwijl een man uit de stad eerder zou zeggen

“we hadden ruzie, zij nam een douche om af te koelen en toen is ze uitgegleden en heeft haar arm

gebroken”.

De workshop begint om tien uur. We zitten met 18 mannen op stoelen in een grote kring op de binnenplaats van hotel ‘het witte huis’ (la casa blanca). Het is nog vroeg, maar onder het golfplaten dak is het bloedheet, de drie ventilatoren draaien op volle kracht en zorgen voor een beetje warme wind. Dit is de tweede bijeenkomst van de serie van tien workshops voor deze groep mannen. Ongeveer de helft van de mannen werkt bij verschillende ONG’s door heel Nicaragua op het onderwerp van geweld en gender. De andere helft zijn mannen die ook meewerken in projecten van ONG’s, maar nog nooit iets met gender of geweld hebben gedaan. De sfeer in de groep is ontspannen, er wordt veel gekletst en gelachen, veel mannen kennen elkaar al, en iedereen heeft er duidelijk zin in om weer anderhalve dag met elkaar te praten over hun eigen ervaringen. Vandaag en morgen is de workshop gericht op gender.

Xavier begint met het presenteren van het programma van vandaag. Het zal gaan over de rollen die mannen en vrouwen vervullen en de verwachtingen die de samenleving heeft van mannen en van vrouwen. Daarna doen we een simpel spelletje om elkaar beter te leren kennen. De bedoeling is dat we in twee cirkels dansen op muziek, een kleine in het midden en een grotere cirkel daar omheen. Wanneer de muziek stopt pakken we de handen van degene die tegenover ons staat vast en zeggen onze naam. Vervolgens vertellen we de ander waar die naam vandaan komt. Zodra de muziek gestart wordt en we beginnen te dansen is het een kabaal van gelach,

6 _{León is een stad in het departement León, in het westen van Nicaragua. Het is een oude koloniale stad op een}

hete vlakte. Er wonen ongeveer 400 duizend mensen en er zijn twee universiteiten.

7 _{Dit onderzoek is gepubliceerd door Ellsberg, M et al. in het rapport “Confites en el infierno” (1996). Ook is dit}

onderzoek later gebruikt voor het artikel “Candies in hell: Women’s experience of violence in Nicaragua” (2000) door Ellsberg, M et al.

8 _{Educación popular is een methodologie afkomstig uit de Sandinistische tijd waarbij men uitgaat van de ervaringen}

van de deelnemers zelf. De docenten vertellen niet hoe de mannen moeten veranderen, maar door het delen van eigen ervaringen onder elkaar kan een ieder reflecteren op zijn eigen leven en gedrag. Op deze manier wordt de nieuwe kennis en inzichten gebaseerd op de persoonlijke ervaringen van de deelnemers zelf.

(25)

17

gejoel en geroep. De meeste mannen vinden het dansen fantastisch en het wordt een hilarische oefening.

Achteraf wordt deze oefening besproken. Een paar mannen hebben nog nooit in hun leven gedanst, dit was voor hen de eerste keer. Andere mannen hebben moeite met het vasthouden van de handen van de ander en het aankijken van de ander vinden veel mannen moeilijk en ze voelen zich er ongemakkelijk bij. Edgar zegt dat slechte of halve aandacht typisch iets is voor Nica-mannen. Alfonso merkt op dat het moeilijk is omdat het geen costumbre (gewoonte, gebruik) is om een andere man aan te raken of aan te kijken. Maar het geeft wel steun en vertrouwen als je het wel doet, zegt Edgar.

Voordat we verder gaan met de workshop worden er door de groep mannen een aantal voorwaarden genoemd voor een goede workshop, voor een goede sfeer en een open ruimte. Zo noemen ze onder andere eerlijkheid, tolerantie, delen met anderen van gevoel en gedachten, spreken in de 1e_{persoon, discipline, punctualiteit, moedig zijn, respect voor de diversiteit van}

ideeën en personen, met aandacht luisteren en het recht hebben om zich terug te trekken uit de

taller (workshop). Deze laatste voorwaarde geeft weer dat de mannen hier zijn op vrijwillige basis,

omdat ze het zelf willen. Als een onderdeel voor een man te ver gaat dan hoeft hij hier niet aan mee te doen en mag hij zich terugtrekken.

Tijdens de vorige bijeenkomst hebben alle mannen zich voorgenomen iets te veranderen in hun dagelijks leven. Door middel van een spelletje met konijnen en hazen, waarin de mannen weer de grootste lol hebben, verdeelt Xavier de groep in vijven. In ieder groepje gaan de mannen aan elkaar vertellen hoe het is gegaan met hun voornemen. Welke moeilijkheden ze hiermee hebben gehad en hoe ze deze hebben overwonnen.

Ik zit in een groepje met vier mannen. Zij hebben allemaal hun voornemen niet verteld aan hun partner of kinderen. Salvadór vertelt dat hij zich had voorgenomen om meer tijd en aandacht te geven aan zijn zoon en dochter. Hen te helpen met hun huiswerk en vrolijker en positiever in huis aanwezig te zijn. Salvadór vertelt dat het grootste obstakel dat hij tegenkomt zichzelf is. Hij moet zelf een angst overwinnen om anders om te gaan met zijn vrouw en kinderen Maar zegt hij, het is hem toch gelukt, hij heeft nu meer en beter contact met zijn kinderen en zijn vrouw. En hij gaat hier zeker mee door wat hij vindt dit contact erg waardevol. Salvadór is geëmotioneerd als hij dit vertelt en dat raakt mij en de anderen ook.

Tussen de middag eten we in het hotel. Ik zit met Xavier, Alex en Edgar aan een tafel. Xavier vraagt wat ik van de workshop vind. Erg interessant en bijzonder om te zien hoe mannen hier over hun ervaringen praten, zeg ik. Xavier vertelt dat hij door zelf les te geven veel leert en inziet wat betreft gender en zijn eigen gedrag en relaties met mensen. Zo vond hij het erg herkenbaar en ontroerend om een deelnemer te horen vertellen over zijn relatie met zijn vader. “Die was erg afstandelijk en

dat wilde hij veranderen door zijn vader te gaan omhelzen en fysiek contact te maken met zijn vader. Direct na de workshop ontmoette hij zijn vader en gaf hem een omhelzing, beide huilden ze en zijn vader zei dat hij van hem hield.” Daardoor was Xavier erg geraakt en deed hem denken

aan zijn eigen relatie met zijn vader en met zijn zoon. Hij probeert nu ook om fysieker en liefdevoller om te gaan met zijn familie.

Na de lunch rust iedereen wat uit en om ongeveer half twee uur gaan we weer verder met het programma. Edgar vertelt dat toen de vrouwenorganisaties bezig waren met de sensibilisatie van vrouwen veel mannen hier tegen waren, omdat ze dit als een bedreiging zagen voor hun positie en privileges. Mannen zijn bang om hun macht te verliezen en daarom zijn mannen solidair met andere mannen in het behouden, versterken en uitvoeren van hun macht. Door de campagnes van de vrouwenbeweging, maar ook die van de AHCV veranderen de ideeën over mannen en vrouwen en de machtsverhoudingen tussen beiden, zegt hij.

Hierop aansluitend vraagt Xavier aan de mannen welke waarden er in de samenleving worden toegeschreven aan en verwacht worden van mannen. De mannen roepen en Xavier schrijft op:

(26)

18

fuertes - sterk pleististos - ruziemakers invensibles - onoverwinnelijk insensibles - ongevoelig

provedores - kostwinners expertos en el sexo - experts in seks inteligentes - intelligent mandador - degene die bepaalt jefe del hogar - baas in huis valientes - dapper, moedig trabajador - harde werker competitivo - competitief ágiles - snel, rap independiente - onafhankelijk capaces - bekwaam violentes - gewelddadig mujeriego - vrouwenversierder audaz - gedurfd

potente - potent controla - controleert

heterosexual - heteroseksueel vicioso - met slechte gewoonten

Tijdens het roepen van waarden worden er ook veel grappen gemaakt door de mannen. Ze geven extreme voorbeelden waar hartelijk om gelachen wordt, waarbij ze zichzelf soms op de knieën slaan van het lachen. Het lijkt een beetje alsof ze de mannen die niet aan deze workshop deelnemen uitlachen. Maar tegelijkertijd lijkt het een manier om even op adem te komen, de spanning weg te lachen.

Hierna zijn de eigenschappen van de vrouwen aan de beurt, zoals deze binnen de maatschappij worden toegeschreven aan vrouwen. Ook hier worden weer hilarische voorbeelden gegeven als Xavier de volgende waarden opschrijft:

hogareñas - huisvrouwen amorosas – liefdevol buena - goede vrouw fieles – trouw

madre - moeder feminina – vrouwelijk

fragil - breekbaar sensibles – gevoelig

tranquila - rustig cuida a los niños - zorgt voor de kinderen servidora - zorgzaam heterosexual – heteroseksueel

virtuosa - deugdzaam vanidosas – ijdel aguantadora - volhoudster incapaz – onbekwaam obediente - gehoorzaam subordinada – onderdanig

sexy - sexy dipendiente – afhankelijk

bonita - mooi/knap reproductora - reproductief

Hierna vraagt Xavier waar deze ideeën en verwachtingen door in stand worden gehouden. De mannen zeggen dat dit komt door de cultuur, de religie, het educatief systeem, de wetten, traditie, sociale en persoonlijke praktijk. Xavier zegt dat de praktijk niet verandert door de wet te veranderen en het helpt ook niet om hier alleen maar op te reflecteren. De kracht van educación popular zit ´em juist in het feit dat na de reflectie op de stand van zaken, iedereen probeert de praktijk in zijn eigen leven te veranderen. Alleen zo kunnen ook de algemene ideeën in de samenleving veranderen.. “No solo reflección si no acción”, zegt Xavier, niet alleen reflecteren maar ook actief dingen veranderen.

In deze oefening worden alle typische mannen- en vrouwenrollen genoemd. Salvadór, een deelnemer, vertelt hoe kinderen al van jongs af aan geleerd krijgen wat voor mannen en wat voor vrouwen is en hoe dat overal in doorwerkt. Het is verboden voor mannen om vrouwendingen te doen en voor vrouwen om mannendingen te doen. Als een van deze mannen wel zoiets doet, bijvoorbeeld kleren wassen, dan doet hij dat verborgen, zodat niemand hem van buitenaf kan zien en hem vervolgens uitlacht of uitscheld voor homo.

Xavier deelt met de groep een ervaring uit zijn jeugd. Dit is kenmerkend voor de educación

popular, dat ook de workshopgevers hun persoonlijke ervaringen delen met de groep. Hij vertelt

dat hij, toen hij zes jaar was, een keer op het platteland was en daar een zware zak met rijst wilde optillen. Dit lukte hem niet maar toch bleef hij proberen deze zak te overwinnen. Na een uur kwam er een meisje van zijn leeftijd langs en met gemak tilde zij twee zakken op en liep ermee weg. Op