Landgoed Nieuw Rande

Het landgoed Nieuw Rande is circa 145 ha groot en ligt aan de IJssel ten Noorden van Deventer. Huize Nieuw Rande werd gebouwd door J. D. Zocher jr.(1791-1870) in 1857, in opdracht van A. J. Duymaer van Twist (1809-1887), een voormalig gouverneur generaal van

121

Gesproken met de heer P. Pol, rentmeester van De Gelder; Onderzoek/veldwerk ter plaatse door auteur; 11.05.2010, 8.06.2010 en 16.06.211.

122

62 Nederlands- Indië, die door Zocher ook een park liet aanleggen op het landgoed.¹²³ Het ruim opgezette, nieuw, bepleisterde huis bestaat uit twee volumes van twee bouwlagen. Zocher heeft bij de aanleg van het park gebruik gemaakt van de reeds aanwezige kolken en

hoogteverschillen, als gevolg van dijkdoorbraken, en creëerde door de kolken met elkaar te verbinden een landschapspark met waterpartijen, doorkijkjes en boomgroepen. Het landgoed maakt van oorsprong deel uit van het schoutambt Colmschate. In de zestiende eeuw waren er twee huizen ‘Rande’ aanwezig, die tegenwoordig nog steeds bekend zijn als havezate Oud Rande en het vrije erfgoed Smets Rande, gelegen op het huidige landgoed Nieuw Rande.

De oudste vermelding van Rande dateert uit 1285, toen de familie Van Rande er een kasteel bewoonde. Oud Rande is in 1964 met de grond gelijk gemaakt omdat het, op een gedeelte van de toren na, helemaal vervallen was. Smets Rande was in de eerste helft van de negentiende eeuw eigendom van de Deventer koopmansfamilie Slichtenbree. Het landgoed raakte langzamerhand in verval en werd in 1853 verkocht aan A. J. Duymaer van Twist. De nieuwe eigenaar liet het oude huis na aankoop afbreken en een nieuw huis bouwen. De met eiken omzoomde oprijlaan is nog aanwezig, evenals de bouwhuizen ter rechterzijde van het landhuis, een ijskelder en een deel van de moestuin met kassen. Met de aankoop van het landgoed veranderde Duymaer van Twist de oude naam Smets Rande in Nieuw Rande. Een deel van de gracht nabij het huidige huis herinnert nog aan Smets Rande. Na het overlijden van Duymaer van Twist (1887) werd het landgoed in 1895 aangekocht door G. J. Th. baron Stratenus (1858-1939) uit ’s-Gravenhage. Hij bracht een aantal wijzigingen aan en liet tegen de oostzijde van het huis een viertal gastenkamers, een koetshuis en ketelhuis

bouwen. Na de dood van het echtpaar Stratenus bleef hun zoon E. A. baron Stratenus (1885-1979) op Huis Nieuw Rande wonen.¹²⁴ In de daarop volgende veertig jaren raakte het bezit geleidelijk in verval. Vlak voor zijn dood in 1979 legateerde Stratenus het landgoed Nieuw Rande aan de Verenigde Gestichten (later Stichting IJssellandschap). Zijn weduwe H. barones Stratenus- Vis (1916-1996) nam het huis over uit de boedel en bleef op huis Nieuw

Rande wonen. Na het overlijden van Barones Stratenus in 1996 koopt Stichting

IJssellandschap het huis, waarna huis en landgoed weer in één hand zijn. In 1987 wordt door de stichting nog een gedeelte van Oud Rande aangekocht. Stichting IJssellandschap heeft zich ten doel gesteld om het landgoed nieuw leven in te blazen. Tegelijkertijd zal geprobeerd

123

Zocher jr. heeft ook het Amsterdamse Vondelpark aangelegd.

124 Familie Stratenus; Nederlands Adelsboek, Den Haag 1970, deel 1970 pag. 414-415.

63 worden het oorspronkelijke karakter van het ontwerp van Zocher weer herkenbaar te maken. Het pand is in 1998 opgenomen als Rijksmonument. Dit verschafte de mogelijkheid om met subsidies het pand te restaureren. Het park in de directe omgeving van het huis is in de afgelopen jaren hersteld, zodat de openheid die zo karakteristiek was voor Zochers ontwerp, weer teruggebracht kon worden. Zichtlijnen zijn in ere hersteld, de karakteristieke

boomgroepen zijn weer zichtbaar of opnieuw ingeplant. Het landgoed valt tegenwoordig voor een groot deel onder de Natuurschoonwet 1928. Huis Nieuw Rande wordt gebruikt voor huwelijksvoltrekkingen, recepties, concerten, vergaderingen, workshops en symposia. Er zijn plannen om geïnspireerd op de plannen van Zocher, Oud Rande, Nieuw Rande, Smets Rande en Rande aan de Rivier door lanen en zichtlijnen met elkaar te verbinden tot een

samenhangende compositie onder de naam Keizers Rande.¹²⁵

Afb.61 ca. 1920. Huize Nieuw Rande. Kastelen in Overijssel in ansichten, toen de meeste ijskelders nog in werking waren (bron: http://ansichten.kasteleninoverijssel.nl/

125

Zie afbeelding 54 in de bijlagen; (bron: Stichting IJssellandschap; http://www.ijssellandschap.nl/ d. d 10.04.201).

64

De ijskelder van Nieuw Rande

De ijskelder van Nieuw Rande is gelegen nabij de Schapenzandweg 3, 7431 PZ te Diepenveen. De ijskelder ligt op een eiland ten zuidoosten van het hoofdgebouw Nieuw Rande en geniet geen speciale status. De coördinaten van de ijskelder zijn: 52°17'07"NB, 6°07'50"OL. Het hoofdgebouw Huis Nieuw Rande is gerangschikt als Rijksmonument met Rijksnummer 50897 en opgenomen in het monumentenregister (op 05.04.2005,

actualisatiedatum 11.09.2006) van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Eigenaar van de ijskelder is Stichting IJssellandschap, Haereweg 4, 8121 PJ Olst. De stichting is eigenaar van het landgoed en de daarop aanwezige gebouwen en bouwwerken.¹²⁶

Bouwgeschiedenis en huidig gebruik

Gegevens met betrekking tot de bouwgeschiedenis zoals bouwtekeningen en archiefstukken, ontbreken. Bij Huis Nieuw Rande lagen tot voor kort (2010) de restanten van een ijskelder. De ijskelder moet gebouwd zijn tussen 1895 en 1915 in opdracht van G. J. Th. baron

Stratenus (1858-1939).

De ijskelder ligt op een eiland in de parkaanleg en uit de omringende waterpartijen werden de ijsblokken gezaagd, die vervolgens in de ijskelder werden opgeslagen en bewaard. Stichting IJssellandschap heeft in 2010 met een subsidie van de provincie Overijssel de ijskelder hersteld. De ijskelder was voor een groot deel ingestort en bedekt met zand. De resten van de oude ijskelder, een rechthoekige sluis met frontmuur en ronde steens ijsput, bevonden zich gedeeltelijk ondergronds. De randen van het halfsteens bakstenen koepelgewelf

met muurresten van de frontmuur en sluis met een zich daarin bevindende ijzeren constructie waren boven het maaiveld zichtbaar.

De ijzeren constructie bestond uit 2 x 2 lange horizontaal geplaatste U- profielen die verbonden waren met elkaar kruisende schoren van plat-ijzer. Tussen de bovenste U-

profielen waren baksteenresten van een langgerekt troggewelf aanwezig en onder waren de U- profielen in de putwand en de fundering van de ingang gemetseld met oorspronkelijk ertussen een bakstenen gangbodem.¹²⁷ Aan de ingangszijde van de gang was een ijzeren poort

126

Bron: Stichting IJssellandschap, E.C.M. Cremers e.a., Landgoederen Stichting IJssellandschap, Dalfsen 1999, pag. 4-18, 26-31

127

Een troggewelf is een gemetseld gewelf op basis van een flauwe segmentboog. In de 19^e-eeuw werden troggewelven vaak toegepast tussen spoorrailsen of ijzeren balken bij souterrains en kelders. Het troggewelf lijkt op een trog of drinkbak. De kromming van gewelven bestaan bij een troggewelf uit en kort deel van een halve cirkel, dit in tegenstelling tot de halve cirkel bij een tongewelf.

65 aangebracht en in de gang nabij het vulgat van de ijsput een tweede ijzeren poort. De eerste poort was zwaar beschadigd en deels ondergronds aanwezig.

De poorten bestonden uit op frames van plat-ijzer geklonken plaatijzer met slot, twee grendels en afgehangen aan forse hoekprofielen, die rondgaande kozijnen vormden. Boven en onder aan deze kozijnen waren zware scharnierpunten met vetpotjes voor smering bevestigd, waarin aan de poorten geklonken gesmede pennen de draaipunten vormden. De buitenpoort was dubbelwandig en zodoende aan de binnenzijde voorzien van een ca. 15 cm diepe metalen trommelconstructie ter grote van de gehele deur, die was gevuld met een isolerend materiaal (boekweitkorrels). De totale ijzeren constructie was met vier ankers gekoppeld aan het koepelgewelf van de ijsput. De fundering van de sluis was ca. 60 cm onder de toegangspoort aangelegd, terwijl de put ca. 185 cm. dieper was gefundeerd op een op vast zand aangebracht puinbed. Door de verstoring van de grond vanwege de bouw van de ijsput was onder de hoger geplaatste gangfundering het daar aanwezige zand gaan zakken en weggelopen. Met als gevolg dat het gewicht van de sluis (anderhalfsteens frontmuur, steens muren, ijzeren

constructie en poorten, halfsteens troggewelf en aarden dekking) bijna als een hefboom aan de ankers in het koepelgewelf kwam te hangen en het gewelf heeft opengebroken.

Vervolg kan het afglijden van de dekking van de koepel en gang en het verder instorten van de koepel. Inwateren bij het troggewelf van de sluis tezamen met de dwars tussen de U- profielen gemetselde bakstenen van het troggewelf en verschillen door uitzetting en krimp van de ijzeren constructie, afwisseling van warm en koud tezamen met de uitwerking van droog en nat in combinatie met vorstschades konden het troggewelf ontzetten. Daardoor waren in 2010 slechts delen van de gebroken steenkoppen in de U- profielen aanwezig. De maten van het bestaande werk in 2010 waren: doorganghoogte deurkozijn ca. 150 cm, diameter ijsput ca. 270 cm, diepte ijsput vanaf maaiveld 200 cm en een schatting van de gewelfkruin tot maaiveldhoogte ca.190 cm. De totale hoogte van bodem ijsput tot aan de gewelftop van de koepel bedraagt ca. 370 cm. De afmetingen van de sluis zijn: ca. 210 cm lang, 100 cm breed en 160 cm hoog.

Bij de graafwerkzaamheden werd gebruik gemaakt van werknemers van buurtbedrijf Cambio uit Deventer.¹²⁸ De werknemers doen op deze wijze werkervaring op en

128

Cambio te Deventer; biedt een beschermde werkomgeving voor mensen met een grote afstand tot de arbeidsmarkt. Volgens een beschrijving door Th. J. Wit werden in het voorjaar 2010 de graaf- en opruimwerkzaamheden bij de ijskelder door de deelnemers met enthousiasme en grote inzet uitgevoerd.

66 IJssellandschap kan arbeidsintensief en dus kostbaar werk op deze manier toch uitgevoerd krijgen. Binnen een dag waren de belangrijkste onderdelen van de kelder blootgelegd. Hierna volgden veldwerk, (8 tekeningen) meet- en tekenwerk door Th. J. Wit A & L (restauratie van Architectuur & Landschap) uit Amsterdam, die op basis van de oorspronkelijke

substantie (9 tekeningen) een herstelplan vervaardigde (13 tekeningen), dat mede tegemoet kwam aan de wens van de eigenaar om de ijskelder toegankelijk te maken voor bezoekers.

Beschrijving; typologie, afmetingen, gebruikte materialen

Het grondplan van de ijskelder bestaat uit een rechthoek met een bredere frontmuur die de sluis vormen, waarvan een korte zijde aansluit op het cirkelvormige grondplan van de ijsput. Tijdens de restauratie in 2010 is op basis van een brede rechthoek een veranda of open afdak tegen de noordzijde van de frontmuur geplaatst. De ijskelder van Nieuw Rande valt te rangschikken onder type 3. Bij dit type heeft de bakstenen hoofdruimte van de ijskelder een bakstenen koepelgewelf.¹²⁹ De ijsput van Nieuw Rande bestaat uit een hoge steens ringmuur of tambour waarop een steens koepelgewelf aansluit. De aan de noordzijde gelegen

ingangspartij in de frontmuur wordt afgedekt door een recent aangebrachte rustieke veranda met de maatvoering: L = 260 cm, B = 240 cm en H = 330 cm.

Het dak van de rustieke veranda heeft onder een hoek van 45 graden aan de westkant (zichtkant vanuit huis Nieuw Rande) blauwe of gesmoorde Oud-Hollandse pannen en aan de oostkant rode pannen. De nokpannen of vorsten bestaan uit gekeerde in specie aangebrachte gesmoorde Oud-Hollandse pannen. Een en ander volgt de bouwtraditie en hiërarchische verhoudingen van de 19de-eeuween bij dergelijk eenvoudig utilitair bouwwerk; dure blauwe pannen aan de huis-, zicht-, west- en regenzijde en goedkopere rode pannen aan de

andere zijde, zo ook het hergebruik van oude pannen als vorsten in plaats van het toepassen van duurdere speciaal gebakken vorsten.

De rustieke veranda wordt aan de ingangszijde gedragen door twee Acaciastammen op stenen neuten met rondgaande cementrustieke bepleistering, die op een betonnen fundering rusten. Achter tegen de frontmuur zijn de staande stammen van de constructie op ca. 90 cm. van het maaiveld aangebracht. Deze zijn op uit het metselwerk van de frontmuur uitkragende bakstenen consoles geplaatst. Zodoende ontstaat geen schade door lek- of spatwater, ondanks dat de kap geen goten heeft. Het gebruikte hout voor de constructie en vulwerk, met

129

67 takken van de rustieke veranda, bestaat hoofdzakelijk uit Acacia, aangevuld met Douglas en Eiken. Er is voor Acaciahout gekozen, omdat het minder kwetsbaar is voor parasieten.

Windveren en daklijsten zijn in een zwarte carboleum vervangende verf gezet. De frontmuur bestaat uit een anderhalf-steens rechthoekige muur van rode Waalsteen (21,6 x 10,7 x 5,8 cm) met centraal een rechthoekige ijzeren poort. De stenen van de ruïne zijn gebikt en hergebruikt voor het herstel van de frontmuur. De afmetingen van de frontmuur zijn: H = 370 cm, B = 260 cm. Frontmuur en gang zijn geplaatst op een nabij de ijsputbodem aangelegd betonnen gangfundament. De beëindiging van de frontmuur bestaat uit een uitkragende rondgaande bakstenen lijst, waarop een naar achter afwaterende cementrug is aangebracht. De ijzeren toegangsdeur geeft toegang tot een bakstenen sluis of portaal, dat afgedekt is met een tussen de muren gemetseld steens troggewelf. Het portaal of de sluis heeft de volgende maatvoering: ca. L = 210 cm., B = 100 cm. en H = 210 cm. Een tweede poort volgt nabij het vulgat van de ijsput. Links en rechts nabij de gewelfaanzetten van de sluis zijn de ijzeren 2 x 2 U- profielen met elkaar kruisende schoren zichtbaar. De poorten en ander ijzerwerk zijn zwart geschilderd, de cementrug is voorzien van een zwartbruine coating en het voegwerk is uitgevoerd in een okercrème kleur.

De poorten zijn afgehangen aan forse ijzeren hoekprofielen, die rondgaande kozijnen vormen. De poorten bestaan uit op frames van plat-ijzer geklonken plaatijzer, die tegen de kozijnen aan lopen en sluiten boven en onder met zware grendels en midden een slot in drie zware huizen, die met bouten op de rechter kozijnstijl zijn bevestigd. Links boven en onder aan het kozijn zijn de zware scharnierpunten met vetpotjes voor smering met bouten bevestigd, waarin de aan de poorten geklonken gesmede pennen de draaipunten van de poorten vormen. Belangrijkste verschillen met de oorspronkelijke opzet, in verband met ontsluiting voor bezoekers, zijn de verhoging van de sluis en poorten met ca. 60 cm. Hiervoor is de bodem van de gang omlaag gebracht en de vulopening vergroot. Een constructieve wijziging is het laten zakken van de U- profielconstructies zodat deze los van het

gewelf zichtbaar blijven in de sluis en slechts de ijzeren kozijnen met elkaar verbindt maar geen schade aan het troggewelf veroorzaken.

De verhoging van de poorten wordt getoond met toepassing van plaatijzer, dat de oorspronkelijke maten heeft behouden met daarachter en onder (dakpansgewijs) plaatijzer, dat aan de zichtzijde overeenkomt met de verlenging van de poorten. Via een ijzeren trap bereikt men de ijsput. De hoge steens trommel, die de ringmuur van de ijsput vormt, is uitgevoerd in koppen lagen, waarop een deel van de oorspronkelijke gewelfaanzet in

68 stekkenlagen staat, waarboven de koppenlagen van het nieuwe herstelmetselwerk volgen. Het koepelgewelf is met behulp van een formeel hersteld.¹³⁰ De kruin van het koepelgewelf is gesloten, er is geen vulgat aanwezig. De vier ankers die oorspronkelijk de ijzeren constructie met het koepelgewelf verbonden en in de ijsput zichtbaar waren, worden nu als schijnankers aan weerszijden van de vulopening op de oude locaties aangebracht. Bij de restauratie is de trommel aan de buitenzijde verhoogd, waardoor met de constructieve versteviging mede een extra hechting verkregen kon worden om de aanzetten van het oorspronkelijke gewelf te behouden. Hierop is een nieuw steens gewelfvlak van koppenlagen gemetseld, dat het

koepelgewelf sluit. Door het gebruik van nieuwe stenen, het behoud van de strekkenlagen van het oorspronkelijke koepelgewelf en de koppenlagen van de ijsput zijn verschillende fasen van de bouwgeschiedenis van de ijskelder voor bezoekers afleesbaar. Nabij de bodem van de ijsput zijn over twee steenlagen twee versnijdingen van de ijsputfundering zichtbaar. Op de ijsputbodem is direct op het zand boven het puinbed een bestrating van plat gelegde bakstenen aangebracht. In de sluis is een overeenkomstige bestrating in specie aanwezig. De bodem van de rustieke veranda is bestraat met in zand gelegde bakstenen.

Voor de frontmuur ligt ter breedte van de poort een uitzwenkende stoepbestrating van plat gelegde stenen (ca.100 cm diep), die begrensd worden door trapsgewijs verticaal

geplaatste stenen, waarna het resterende deel van de verandabodem over de volle breedte is bestraat met op hun kant geplaatste strekken. Een borstwering van rondhout tussen de staanders van de veranda, die als grondkering dient, omsluit de bestrating aan de zijden en volgt nabij frontmuur ook de daar aanwezige gebogen uitzwenkende bestrating. Met het onderscheid in bestrating wordt voor bezoekers de oorspronkelijke stoepbestrating (plat gelegd en breed) zichtbaar gemaakt ten opzichte van de nieuwe toegevoegde bestrating (op de kant en smal).

Twee banken met houten planken en rustieke gietijzeren poten completeren de rustieke veranda die daardoor als droge wachtruimte en rustplaats kan fungeren voor bezoekers.¹³¹ Buiten zijn de sluis, de achterzijde van de frontmuur, de koepel en de put vertind en is de

130

Formeel; een boogvormige houten schoor- of steunconstructie waarvan het buitenbeloop de vorm heeft van een boog of gewelfkap, die hierover wordt gemetseld en tot de uitharding van het metselwerk ondersteunt.

131

Rustieke stijl; bij toepassing van hout is een object of bouwwerk geheel of gedeeltelijk geconstrueerd van onbehandelde boomstammen, takken, boomschors en mos.

69 ijskelder in verband met uit te voeren grondwerkzaamheden nog gedeeltelijk met aarde

afgedekt en niet met bomen en struikgewas beplant.¹³²

Opmerkingen

De algemene staat van de huidige ijskelder is goed (volledige restauratie in 2010). De restauratie volgde zoveel mogelijk de oorspronkelijke opzet. De aanpassingen, zoals het verhogen van de doorgangen en het portaal, vonden plaats i.v.m. de ontsluiting van de ijskelder voor bezoekers. De rustieke veranda sluit zowel aan bij de landschappelijke aanleg van J. D. Zocher jr. (1791-1870) als de bouwtijd (1895-1915) van de ijskelder. Algemene conclusie: uitstekend.¹³³

4.10 Buitenplaats Schoonheten

In document IJskelders in Salland 2010-2011 (pagina 61-69)