Buitenplaats Schoonheten

Het landgoed omvat 400 ha en ligt tussen de Veluwe en Sallandse Heuvelrug in de

IJsselvallei. Buitenplaats Schoonheten, aan de oude weg van Deventer naar Luttenberg, is een oorspronkelijk vijftiende eeuwse havezate die altijd in handen van de familie Bentinck is gebleven. Omstreeks 1633 verrees hier een eenvoudige spieker die Eusebius Borchard Bentinck(1643-1710) in 1668 liet verbouwen. Hij was de broer van Hans Willem Bentinck (1649-1751), sinds 1689 de eerste Earl of Portland en vertrouweling van stadhouder-koning Willem III (1650-1702). Het met twee bouwhuizen op een omgracht terrein gelegen huis, was oorspronkelijk een bouwlaag met mezzaineoverdieping. In de voorgevel bevinden zich de wapens van de bouwheer van het zeventiende eeuwse huis, Eusebius Borchard Bentinck en zijn tweede vrouw Sophia van Ittersum. De beide bouwhuizen met toegangsbrug

en balustrade stammen uit de tweede helft van de achttiende eeuw en zijn mogelijk een ontwerp van stadhouderlijk architect P. W. Schonck (1735-1807). In de moestuin aan de zuidzijde staan enkele broeikassen, een kleine druivenkas en een grote verwarmde kas uit het

132

Foto- & Tekeningenarchief Nieuw Rande; Th. J. Wit A & L (restauratie van Architectuur & Landschap) te Amsterdam. Veldwerktekeningen nrs. 7431.01 t/m 7431.08, zwart-wit, Bestaande toestand schaal 1:10. Tekeningen nrs. 7431.21 t/m 7431.29, kleur, Bestaande toestand schaal 1:20.

Onderzoek/veldwerk ter plaatse door auteur d.d. 17.06.2010, 15.09.2010, 12.10.2010, 27.11.2010, 17.12.2010, 21.01.2011, 30.01.2011, 13.02.2011, 25.02.2011, 01.03.2011, 20.04.2011 en mededelingen Th. J. Wit A & L (restauratie van Architectuur & Landschap) te Amsterdam.

70 einde van de negentiende eeuw. De bakstenen oranjerie stamt nog uit het eind van de

achttiende eeuw. In het park in landschapsstijl bevinden zich een houten volière, een duiventil, een tennishuisje en de ijskelder uit 1819 gebouwd in het Engelse Werk.¹³⁴ De tuinaanleg werd in 1919 naar ontwerp van L.A. Springer (1855-1940) aangepast (Stenvert, 1998 p. 167). In het begin van de negentiende eeuw werd de havezate verbouwd, terwijl later (1892) de strakke, wit gepleisterde gevel werd vervangen door een bakstenen front met groene kozijnen. Het huis werd toen fors uitgebreid. Tuin en park van Schoonheten vormen een bijzonderheid; het terrein valt op door zijn natuurlijke karakter. De twee vijvers zijn omstreeks 1850 aangelegd. De binnentuin ligt binnen de gracht, de vormen ervan zijn

geometrisch. Het natuurreservaat is in beheer bij Landschap Overijssel. Het huis wordt op dit moment bewoond door de twee dochters van Rudolph Floris Carel baron Bentinck van Schoonheten (1913-1990) (Goïnga, 1999, p. 67-70).

Afb.62 Buitengoed Schoonheten 17.07.1905. Kastelen in Overijssel in ansichten, toen de meeste ijskelders nog in werking waren (bron: http://ansichten.kasteleninoverijssel.nl/

134

71

De ijskelder van Schoonheten¹³⁵

Buitenplaats Schoonheten is met tal van andere onderdelen een Rijksmonument met monumentennummers 384365 t/m 384386. De kelder maakte deel uit van de buitenplaats Schoonheten en ligt nabij adres Schoonhetenseweg 56, 8111 PV Heeten. De coördinaten van de ijskelder zijn: 52°21'03"NB, 6°17'47"OL. De ijskelder is gerangschikt als onderdeel van het Rijksmonument met monumentnummer 384380. Onder een in het park opgeworpen aarden heuvel, gelegen ten westen van een van de bouwhuizen, ligt de ijskelder uit 1819. De ingangspartij heeft 2 x2 halve deuren, de bovenste twee delen zijn verticaal geplaatst en de onderste twee halve deuren onder een hoek van 45 graden. Eigenaar van de ijskelder is de familie Bentinck.

Bouwgeschiedenis en huidig gebruik

De ijskelder van Schoonheten dateert uit 1819. Bezitters van ijskelders waren in onze streken min of meer sociaal verplicht om op doktersvoorschrift gratis ijs af te staan. Op Schoonheten konden de huisartsen gratis gebruik maken van het ijs. Het ziekenhuis in Raalte heeft in de eerste jaren van haar bestaan in noodgevallen eveneens gebruik gemaakt van het ijs uit de kelder van Schoonheten. Uit oude pachtregisters blijkt dat boeren al in het begin van de achttiende eeuw stro leverden voor de ijskelder. In welke vorm en waar de ijskelder toen heeft gestaan, is niet bekend. De eerste steen voor de ijskelder is gelegd op 14 oktober 1819

door Volkier Willem Rudolph Bentinck en Derk Bentinck, de twee oudste zonen van Rudolph Floris Carel Bentinck (1785-1857) en Wilhelmina Henriëtte van Marle (1786-1825). De ijskelder is in 1982 gerestaureerd. De restauratie was gericht op het eerste gedeelte van de keldergang. Het verval werd bevorderd door nieuwsgierige en ongewenste bezoekers. Subsidies van de Bosbijdrageregeling en de landelijke Bouwkunst boden mogelijkheden om activiteiten te ontwikkelen tot het in stand houden van de vleermuizenstand. In opdracht van Rudolph Floris Carel baron Bentinck van Schoonheten is de ijskelder door Architecten- en ingenieursbureau Roebbers en Klein Douwel B.V. te Deventer gerestaureerd en geschikt gemaakt voor de overwintering van vleermuizen (Hoogeland, 2006 p 39-40). De ijskelder wordt op dit moment gebruikt als onderkomen voor vleermuizen. De aanwezige

vleermuissoorten zijn: water- en grootoorvleermuis, franjestaart- en de Bechsteins vleermuis (Spoelstra et al, 2007).

135

De ijskelder is volgens het RCE verkeerd omschreven wat bouwjaar en ligging betreft; zie hiervoor Kich geo-object, OBD: Rijksnummer: 384380, Nederlands Adelsboek, Den Haag 1960, deel 1960, p. 105-120.

72

Beschrijving; typologie, afmetingen, gebruikte materialen

Het grondplan van de ijskelder van Schoonheten bestaat uit de langgerekte rechthoek van de lange gang, die met een korte zijde aansluit op de cirkelvormige basis van de ijsput. Vanuit het einde van de rechte gang zet de gang zich voort langs en tegen de buitenzijde van de ringmuur van de tambour van de ijsput. De ijskelder is onder type 3 te rangschikken. Bij dit type heeft de hoofdruimte van de ijskelder een bakstenen koepelgewelf.¹³⁶ De kunstmatig opgeworpen aarden heuvel heeft een aanzienlijke omvang, wat veroorzaakt wordt door de lengte van de gang, de afmeting van ijsput waartegen de quadrantsluis is geplaatst en de kruin van het koepelgewelf die ca. 400 cm boven het maaiveld uitsteekt.¹³⁷ De ingang van de ijskelder is op het noorden gericht. De rood bakstenen frontmuur met hardstenen dekking is voorzien van in een segmentboog geplaatste dubbele opgeklampte poortdeuren. Iedere vleugel van de poort is gedeeld in een verticaal deurdeel en een ander langer deel dat schuin onder een hoek van 45 graden geplaatst is. De poortdelen zijn afgehangen met gesmede duimen en hengen. De sluis of gang loopt bij de entree iets naar beneden en is ca. 700 cm lang, 100 cm breed en 190 cm hoog en afgedekt door een troggewelf. De gang eindigt bij de deur van het tweede portaal. Het tweede portaal heeft de volgende afmeting van ca. L = 100, B = 110, H = 200 cm. Op dit kleine portaal komen oorspronkelijk twee deuren uit. Het portaal doet dienst als een extra sluis en isolatieruimte. De eerste deur moet worden gesloten, alvorens de tweede zich links bevindende deur geopend mag worden. De tweede doorgang komt uit op

een gebogen gang die in een kwart cirkel om de tambour van de ijsput loopt. Halverwege deze quadrantvormige gang is een opgang van drie treden, die uitkomt op het niveau ter hoogte van het maaiveld. Een dubbele deur geeft toegang tot de ijsput. De constructie van gangen en portalen dient als noodzakelijke luchtsluis. De tambour van de ijskelder heeft een diameter van 320 cm. De bodem van de ijsput ligt 120 cm onder het maaiveld. De totale hoogte van de bodem tot gewelftop is 520 cm. In de kruin van het gewelf is een vulgat met een doorsnede van ca. 60 cm. aanwezig. De bodem van de ijsput bestaat uit puinaarde. De gebruikte steensoort is een vroeg 19de-eeuwse handvormsteen.¹³⁸

136

Reinink & Vermeulen type 3 (typologie auteur 3-V).

137

Quadrantsluis: een sluis die een kwartslag draait om de ijsput.

138

73

Opmerkingen

De algemene staat van de huidige ijskelder is goed. Het betreft hier een bijzonder ijskelder met een lange gang, een 2^e portaal en een rondgaande gang met een quadrantportaal. De ijskelder is in 1982 gerestaureerd. De restauratie is op authentieke wijze uitgevoerd

(Architecten- en Ingenieursbureau Roebbers en Klein Douwel B.V. te Deventer). Algemene conclusie: goed.¹³⁹