4. Inventarisatie van 10 ijskelders
4.3 De Ommerschans
De Ommerschans is een buurtschap in de provincie Overijssel, in de streek Salland, in grotendeels gemeente Ommen, deels gemeente Hardenberg. De Ommerschans ligt in het uiterste noorden van de gemeente Ommen, direct ten zuiden van Balkbrug. In 1840 had Ommerschans 34 huizen of gebouwen met 1.457 inwoners in de gemeente Avereest. Tegenwoordig heeft Ommerschans ca. 120 huizen met ca. 300 inwoners.
De Ommerschans is rond 1625 op kosten van Groningen en Friesland gebouwd als vestingwerk, als verdedigingswerk tegen de destijds naar het noorden oprukkende Spaanse troepen. Van 1819 tot 1890 was het een bedelaarskolonie van de Maatschappij van
Weldadigheid. Sinds 1894 werden de landerijen gebruikt door het nabijgelegen
‘opvoedingsgesticht voor jongeren’ Veldzicht te Balkbrug. Tegenwoordig is Veldzicht een Forensisch Psychiatrisch Centrum, ook wel bekend als TBS- kliniek. Van de Ommerschans is weinig meer overgebleven dan een deel van de omgrachting en restanten van funderingen van de gebouwen uit de kolonietijd.
Afb. 55 De Ommerschans in ca. 1820; in die tijd het grootste gebouw van Nederland (bron: Stichting de Ommerschans).
77
37
De ijskelder van De Ommerschans
De ijskelder van De Ommerschans, plaatselijk ook bekend als aardappelkelder, is een Rijksmonument. Deze kelder ligt ten zuiden van Balkbrug en is opgenomen in het monumentenregister (op 19-12-2005) van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed met Monumentnummer 508608. Het adres is Balkerweg 80, 7739 PT Ommerschans. De coördinaten van de ijskelder zijn: 52°35'18"NB, 6°23'24"OL . Staatsbosbeheer beheert het gebied en is eigenaar van de ijskelder De Ommerschans.
Bouwkundige geschiedenis en huidig gebruik
Gegevens met betrekking tot de bouwgeschiedenis, zoals bouwtekeningen en archiefstukken, ontbreken. De ijskelder stamt uit ca. 1819 en is naast aardappelkelder en ook als turfkelder in gebruik geweest. Tot ca. 1970 is de kelder in gebruik geweest als aardappelopslagplaats. De ijskelder is met aarde afgedekt en begroeid met gras en niet aangeplant met struiken of bomen. Tegenover de ijskelder ligt een drooggevallen gracht, een restant van de voormalige Ommerschansgracht. De ijskelder wordt op dit moment gebruikt als onderkomen voor vleermuizen. De aanwezige vleermuissoorten zijn: franjestaart en de gewone
grootoorvleermuis. De luchtvochtigheid is 99 % bij een constante temperatuur van ca. 6 graden C.78
Beschrijving; typologie, afmetingen, gebruikte materialen
Het grondplan van de ijskelder bestaat uit de kleine rechthoek met frontmuur van het voorportaal, dat met een korte zijde tegen een korte zijde van een grotere rechthoek is
geplaatst. Over de grote rechthoek is een halfcirkelvormig gewelf gemetseld. De ijskelder valt zodoende onder type 4, dat wil zeggen dat de hoofdruimte van de ijskelder bestaat uit een bakstenen tongewelf.79 De aan de noordzijde gelegen frontmuur bestaat uit een staand rechthoekig middenvlak, met centraal een boogdeur waar ter weerszijden naar voren
geplaatste driehoekige wangen op aansluiten, die evenals het centrale deel zijn voorzien van een steens hoge rollaag.
De ongeschilderde eiken toegangsdeur met gesmede klink is in een geschilderd kozijn afgehangen, met gesmede duimen en hengen. De toegangsdeur van eikenhout komt uit in een klein portaal met tongewelf die als sluis fungeert en is geheel uit baksteen opgetrokken in de
78
Zie tabel 1 in de bijlagen en Spoelstra et al, 2007
79
38 volgende maatvoering: L = 165 cm, B = 110 cm, H = 220 cm. Afgaand op sporen in het metselwerk is het mogelijk dat het portaal een latere toevoeging is. De vloer van het portaal bestaat uit een op hun kant in de lengte in specie geplaatste bakstenen. De tweede boogdeur verschaft toegang tot de eigenlijke ijskelder met tongewelf. De deuren hebben een vlieggat voor vleermuizen.
Het grondplan heeft de volgende afmetingen: 530 x 930 cm. De hoogte van de vloer tot de top van het tongewelfvlak is 315 cm. Dwars over de gehele breedte van de kelder zijn vrij recent twee muren aangebracht op een afstand van ca. 300 cm van de korte zijden. Deze steensbinnenmuren van ca. 21 cm zijn opgetrokken uit een gele baksteen, zijn aan de zuidkant niet ingevoegd en eindigen op enige afstand van de gewelftop. In deze beide
toegevoegde muren is een opening van 100 cm breed en 220 cm hoog aangebracht onder een latei. De doorgangen zijn verspringend geplaatst in beide binnenmuren. Het metselwerk van de korte afsluitende buitenmuren is koud onder en tegen het tongewelf geplaatst.80 De kelder heeft geen vulopening in de gewelfkruin en ligt op maaiveldhoogte. Het vloervlak is voorzien van een bestrating in plat gelegde bakstenen zonder afwateringen. De kelder is verder
voorzien van een vijftal gresbuizen. De gresbuizen met een diameter van 30 cm zijn
vermoedelijk later aangebracht als ontluchting of ventilatie en zijn afwisselend dichtgesmeerd met cement of volgelopen met aarde.81
De 2 x 2 aanwezige gewelfankers met lengtes van 150 cm. zijn ter weerszijde schuin aflopend vanaf het gewelf naar de onderste zone van de korte afsluitende voor- en achtermuur geplaatst en verankerd. Gewelf en muren zijn in steens metselwerk, in strekken- en
koppenlaag, uitgevoerd zonder spouw. Tras-, kalk- of bepleisteringsporen zijn niet aanwezig. In de loop van de tijd zijn meerdere zichtbare reparatie- en onderhoudswerkzaamheden uitgevoerd waarvan onder andere de eerder genoemde gresbuizen getuigen zijn.
Restauratiewerkzaamheden zijn uitgevoerd aan de zuidelijke kruin van het tongewelf, aan de exterieurzijde bij het deurkozijn en aan de overgang van het tongewelf van de sluis naar de grotere ruimte van de ijskelder.82
80
Niet in verband gemetseld.
81
Een gebakken geglazuurde buis gemaakt van vette klei en chamotte die voorzien is van een manchet en voor riolen gebruikt wordt.
82
39
Opmerkingen
De huidige staat van de ijskelder is matig. De beide toegangsdeuren in houten kozijnen klemmen. De houten deuren en kozijnen lijden onder de hoge luchtvochtigheid in de kelder. De beide, recentelijk aangebrachte, binnenmuren verdelen de hoofdruimte in drie
compartimenten. De ijskelder van de Ommerschans met tongewelf wordt door het RCE, Kich en de Cultuurhistorische Atlas aangeduid als een ijskelder met een koepelgewelf, terwijl hier sprake is van een tongewelf. De juiste typering is een ijskelder van het type 4, met een tongewelf. Het is mogelijk dat de kelder oorspronkelijk dieper was en dat de huidige keldervloer op maaiveldhoogte aangebracht is voor de functie van aardappelkelder. De ontluchtingsgaten met gresbuizen zijn vermoedelijk later toegevoegde elementen en zijn met cement en aarde gedicht. In Salland is deze ijskelder de enige met een tongewelf. Algemene conclusie: matig.83
4.4 Landgoed Vilsteren