4. Inventarisatie van 10 ijskelders
4.2 Landgoed Het Laar
Landgoed Het Laar is een Rijks Beschermde Historische Buitenplaats met een hoofdgebouw, historische tuin- en parkaanleg, bouwhuizen, koetshuis, toegangsbrug met hek en ijskelder. 68 Het geheel is gelegen ten zuiden van Ommen, nabij de Overijsselse Vecht. Het Laar wordt voor het eerst in 1382 vermeld, maar het hoofdhuis was toen vermoedelijk op een andere locatie, in een hoek tussen Regge en Vecht gelegen. Omstreeks 1700 is met de bouw van het huidige huis begonnen. In de loop van de achttiende eeuw ontwikkelde de eenvoudige
66
Tras; is gebroken en fijngemalen tufsteen van vulkanische oorsprong en wordt gewonnen in de Eifel. Tras is een natuurlijk gevormde puzzolaanaarde. Vroeger, voor de komst van het goede portlandcement, werd tras toegepast in mortels voor het trasraam van gebouwen, keldermuren en voor bakstenen windmolens. Deze muren waren hiermee waterdicht te maken.
67
Afb. 35: zie foto’s en schets in de bijlagen.
Onderzoek/veldwerk ter plaatse door auteur: 11.05.2010, 25.06.2010 en 12.04.2011.
68
32 havezate zich tot een aanzienlijke buitenplaats.
Het in neoclassicistische stijl verbouwde 18de-eeuwse huis met twee bouwhuizen ligt binnen een rechthoekige omgrachting met oprijlaan en Grand Canal. Op de kadastrale kaart van 1821 staat ten noordoosten van het huis een slingervijver aangegeven.69 Dit zou de eerste aanzet tot de aanleg in landschapsstijl kunnen zijn. Tot 1932 was de havezate in het bezit van de familie van Pallandt die ook het nabij gelegen landgoed Eerde in bezit had. Huis en
landgoed werden voor verschillende doeleinden gebruikt. In 1932 werd de buitenplaats aan de gemeente Ommen verkocht. Sinds 2000 wordt Huize Het Laar gebruikt voor feesten en partijen en als trouwlocatie (Gevers et al, 2005 p. 276-283, Stenvert et al, 1998 p. 233).
Afb.54 Huize Het Laar 29.05.1907. Kastelen in Overijssel in ansichten, toen de meeste ijskelders nog in werking waren (bron: http://ansichten.kasteleninoverijssel.nl/
De ijskelder van Het Laar
De ijskelder van Het Laar is gelegen aan de Reggemarsdijk, plaatselijk bekend als
Koeksenbelt en is een Rijksmonument, Rijksnummer 513547. 70 De ijskelder ligt ten zuiden
69
Met de neoklassieke verbouwing in de eerste helft van de 19de-eeuw en de aanleg van een landschapsstijl ontstond het samenhangende ensemble dat heden nog bestaat.
70
Het Rijksmonumentennummer 513547 van het RCE komt niet overeen met het monumentennummer 31476 van het Kich.
3a. Bron: KICH: (d. d. 4.04.2011)
http://www.kich.nl/kich2010/rapport.jsp?id_qualifier=ODB:Rijksmonumentnr&id=31476 3b. Bron: RCE: (d. d. 4.04.2011)
33 van het hoofdgebouw en is opgenomen in het monumentenregister (op 10-04-2006) van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed; Monumentnummer 513547, complexnummer 513541. Het adres is: Het Laar 4, 7731AV Ommen. De coördinaten van de ijskelder zijn:
52°29'28"NB, 6°27'41"OL. De gemeente Ommen is eigenaar van het gehele complex, inclusief ijskelder.
Bouwgeschiedenis en huidig gebruik
Gegevens met betrekking tot de bouwgeschiedenis, zoals bouwtekeningen en archiefstukken, ontbreken. Gebruikte bakstenen in de frontmuur (rode machinale waalformaat) verwijzen naar een negentiende eeuwse ijskelder. Een exact bouwjaar is niet aan te geven. In de jaren tachtig van de 20ste-eeuw zijn de twee ijzeren deuren verwijderd, omdat beide deuren vernield en doorgeroest waren. De toegangsdeur naar het portaal is toen vervangen door een houten deur en er heeft een beperkte restauratie plaatsgevonden. De oude deuren hebben nog enige tijd in de ijskelder gelegen, maar zijn nu niet meer aanwezig. De ijskelder is geplaatst op de monumentenlijst als onderdeel van de Rijks Beschermde Historische Buitenplaats Het Laar.
De ijskelder is tot ca. de jaren dertig van de vorige eeuw in gebruik gebleven.71 De bewoners van Het Laar stelden, zoals ook elders vaak voorkwam, het ijs uit de kelder beschikbaar voor genezing van zieken. Dit gebeurde meestal op doktersadvies en via het Groene Kruis werd het dan afgegeven en geleverd. Later sloot het Groene Kruis een overeenkomst met een van de slagers in Ommen voor ijslevering, waarna de kelder buiten bedrijf werd gesteld (Reinink et al, 1981 p. 236).
In vroegere jaren kwamen de inwoners van Ommen op Paasmaandagmiddag voor het zo genoemde eiertikken bijeen op een terrein dat de ‘Koekoeksbeld’ heette (later Koeksenbelt), achter de boerderij bij van der Boon aan de Zwolseweg te Ommen. Waarschijnlijk door de te hoge waterstand was dit terrein vaak niet goed begaanbaar en werd het gebeuren verplaatst naar de heuvel, waarin de ijskelder was gebouwd en kreeg deze ook de naam Koeksenbelt.
http://monumentenregister.cultureelerfgoed.nl/php/main.php?sCompMonNr=513547&sCompMonName=&sStat us=&sProvincie=&sGemeente=&sPlaats=&sStraat=&sHuisnummer=&sPostcode=&sFunctie=&sHoofdcategori e=&sSubcategorie=&sOmschrijving
3c. Bron: (d. d. 4.04.2011) Cultuurhistorische atlas:
http://gisopenbaar.overijssel.nl/website/cultuurhistorie/choi_overijssel.html
71
34 Het eiertikken vond dan daar plaats en de heuvel werd als speelobject gebruikt. Ook waren er die dag kraampjes, waar men fruit en andere waren kon kopen.72
Tegenover de ijskelder ligt een gegraven poel of kolk waaruit mogelijk de ijsblokken werden gezaagd en vervolgens in de ijskelder werden bewaard. De poel heeft een waterinlaat met de naastgelegen watergang de Besthmenerleiding.73
De ijskelder wordt op dit moment gebruikt als onderkomen voor vleermuizen. De aanwezige vleermuissoorten zijn: baardvleermuis, franjestaart en de gewone grootoorvleermuis
(Spoelstra et al, 2007). De luchtvochtigheid is ca. 95 % bij een constante temperatuur van 6 -7 graden C.74
Beschrijving; typologie, afmetingen, gebruikte materialen
Het grondplan van de ijskelder bestaat uit de lange rechthoek van de sluis met frontmuur, die met een korte zijde tegen de cirkelvormige basis van de ringmuur van de ijsput is geplaatst. De ijskelder valt onder type 3, dat wil zeggen dat de hoofdruimte van de ijskelder met een bakstenen koepelgewelf wordt afgedekt.75 De ijskelder is met aarde afgedekt en met bomen en struikgewas begroeid. De aan de noordzijde gelegen ingangsgevel bestaat uit een
eenvoudige rechthoekige frontmuur met centraal in een naar binnen verjongende vier strekken diepe rondboognis van 120 cm breed en 220 cm hoog, de toegangsdeur in rondom halfsteens uitkragend metselwerk. Zowel de frontmuur als de boognis is uitgevoerd in rode machinaal waalformaat bakstenen alsook in handvorm stenen en aan de bovenzijde afgewerkt met een halfsteens rollaag.
De blank gelakte eikenhouten boogdeur is afgehangen met gesmede duimen en hengen en heeft drie staande- en vier dwarsklampen waarop acht kleine kussenpanelen zijn
aangebracht. De ingang van de kelder is gerestaureerd, er is geen datum van restauratie bekend. De toegangsdeur van ijzer is in de jaren tachtig van de 20ste-eeuw vervangen door de huidige eikenhouten deur. De boogdeur heeft een vlieggat voor vleermuizen en erachter bevindt zich het voorportaal met tongewelf in twee afdelingen. De maatvoering van de eerste afdeling is L = 206 cm, B = 120 cm en H = 206 cm en de maatvoering van de tweede afdeling zonder binnendeur is L = 120 cm, B = 120 cm, H = 206 cm. De tweede ijzeren deur is
weggehaald in de jaren tachtig van de 20ste-eeuw en niet vervangen. Het gehele portaal met
72
Gids voor de Nederlandse Tuin- en Landschapsarchitectuur, deel Noord p. 168.
73
Poel; Ook bij de ijskelder van De Gelder staat de poel in verbinding met de wetering.
74
Opname tijdens veldwerk; hygro- en thermometer waren in de ijskelder aanwezig; 15.06.2010.
75
35 tongewelf is uit baksteen opgetrokken. Het tweede portaal, ook met tongewelf, is oplopend met het niveauverschil dat door opgaande traptreden ontstaat. De gemetselde trap, met een niveauverschil van 84 cm, gaat met vier treden omhoog naar een derde deur of luik,
waarachter de ijsput met koepelgewelf ligt. Deze bestaat uit de ringmuur van de trommel van de ijsput met daarboven een koepelgewelf uitgevoerd met waalformaat rode
handvormbakstenen in schoon metselwerk. In de kruin van de koepel bevindt zich een ronde vulopening met vierkante betonnen deksel, die van buiten te openen is. In de vulopening hangt een ketting naar beneden, waarschijnlijk als geleiding voor van buitenaf
komend lekwater. De ringmuur van de ijskelder gaat loodrecht naar beneden, de put heeft geen trechtervorm. De ijsput van de ijskelder is ondiep ten opzichte van de gangvloer en komt uit op een niveau iets onder het maaiveld. Door de stijging van de vier treden van de trap ontstaat een diepere ijsput, die schijnbaar meer verzonken lijkt dan deze in werkelijkheid is. De bodem bestaat uit aangestampt puin voor de afvoer van smeltwater, een houten rooster ontbreekt.
De toegepaste bakstenen van ca. 5,0 x 10,5 x 22,0 cm behoren tot het originele werk, evenals het voegwerk. De muren zijn opgemetseld in een strekken- en koppenlaag, wat
betekent dat de muren steens zijn gemetseld en geen spouw hebben. De steensmaat is ook vast te stellen bij de krans van de staande strekken rond het vulgat in de kruin van het
koepelgewelf. Om in de put te kunnen afdalen, is een eenvoudig ijzeren trapje met roestvorming aanwezig. Sporen van het toepassen van tras en kalkvoegen zijn zichtbaar (Reinink 1981 p. 236).76
Opmerkingen
De huidige staat van de ijskelder is goed. De toegangsdeur zet uit en klemt door de relatieve hoge vochtigheidgraad in de kelder. De deur die toegang geeft tot het tweede portaal
ontbreekt. De twee oorspronkelijk ijzeren poorten zijn niet (meer) aanwezig in de kelder. Herstel van deze ijzeren poorten verdient aanbeveling. De ijskelder is in zeer goede conditie en wordt beschouwd als een van de gaafste ijskelders van Nederland. De ijskelder is van algemeen belang vanwege de ouderdom, als karakteristiek en functioneel onderdeel van de
76
36 buitenplaats en vanwege de functioneel-ruimtelijke samenhang met de andere onderdelen van de buitenplaats. Algemene conclusie: goed.77
4.3 De Ommerschans