4. Mediation in theorie en in praktijk: een vergelijking
4.1 Westerse mediation versus ṣulḥ bij de drie imams
4.1.8 Intermezzo: zelfbeschikking en religie
Het bovengenoemde aspect van neutraliteit hangt samen met een elementair en netelig aspect van religie in het algemeen: zelfbeschikking (autonomie). Omdat zelfbeschikking een van de kernwaardes van mediation is,214 wil ik hier wat langer bij stilstaan. Een inherent kenmerk van
religie is dat het, wanneer het stevig verankerd is in de maatschappij, mensen de vrijheid ontneemt om andere ideeën te hebben over bepaalde zaken.215 Als voorbeeld wil ik het
katholieke geloof nemen. Een huwelijk kan binnen dit geloof wel ontbonden worden als wordt
211 E. van Eijk, ‘Divorce practices in Muslim and Christian courts in Syria’ in: M. Voorhoeve (red.), Family law in Islam, Londen: I.B. Tauris 2012, p. 156-157
212
B. Chin-A-Fat, ‘(Echt)scheiding’ in: A.F.M. Brenninkmeijer e.a. (red.), Handboek Mediation, Den Haag: Sdu uitgevers 2013, p. 407
213 B. Chin-A-Fat, ‘(Echt)scheiding’ in: A.F.M. Brenninkmeijer e.a. (red.), Handboek Mediation, Den Haag:
Sdu uitgevers 2013, p. 404-405
214 H. Prein, ‘Benaderingen’ in: A.F.M. Brenninkmeijer e.a. (red.), Handboek Mediation, Den Haag: Sdu
uitgevers 2013, p. 206-211
215 Het is bijvoorbeeld niet mogelijk om de islam te verlaten, zie bijvoorbeeld de documentaire ‘Saoedische
oplossingen’ van Bregtje van der Haak uit 2005: http://tegenlicht.vpro.nl/afleveringen/2005- 2006/saoedische-oplossingen-i.html, laatst gezien: 24 januari 2015
55
voldaan aan bepaalde regels, maar het is binnen de katholieke kerk niet mogelijk te echtscheiden.216 Zonder hierover te oordelen merk ik op dat dit een beperking is die wordt
opgelegd door het geloof, afgezien van de vraag of dit gerechtvaardigd kan worden of niet. Ik wil benadrukken dat dit meer te maken heeft met sociologie en psychologie dan met religie; het is een gegeven dat het moeilijk is als men zich gedeeltelijk of in het geheel niet conformeert met de meerderheid, zowel voor de persoon in kwestie als voor diens omgeving. Hier grijp ik terug op het in de inleiding toegelichte principe van semi-autonome sociale velden:217 Als iemand is
opgegroeid in een politiek links overtuigd gezin zal het moeilijk zijn om zijn rechtse politieke ideeën kenbaar te maken als hiervoor in het gezin geen ruimte wordt gelaten, omdat het gedachtegoed binnen zo’n gezin geldt als ‘regels’; “hier staan wij voor”.218 De gevolgen van het
niet willen conformeren aan één aspect, één ‘regel’ van het semi-autonome sociale veld, kan in het ergste geval betekenen dat men uit het sociale veld gezet wordt. Een ander voorbeeld van een semi-autonoom sociaal veld is het bedrijfsleven: In 1969 liet Macaulay in zijn onderzoek zien dat, hoewel procederen binnen het bedrijfsleven juridisch gezien een goede en legale optie is, dit zelden gebeurt vanwege de psychologische en sociologische consequenties hiervan.219 Als
echter de meerderheid steevast een juridische procedure zou starten bij een incident, zou dit ‘de normale gang van zaken’ zijn en zou men dus minder angst voor de gevolgen hebben en niet schromen om naar dit middel te grijpen. Het gedrag van de meerderheid bepaalt wat als ‘normaal’ gezien wordt. Eenzelfde redenering gaat op voor religie: Als iemand geboren en getogen wordt in een streng katholiek(e) gezin en omgeving, zal het voor deze persoon een grotere stap zijn om aan de omgeving kenbaar te maken dat hij bijvoorbeeld meer verwantschap voelt met het boeddhistische geloof dan wanneer iemand is opgegroeid in een omgeving waarin allerlei geloven een plaats hebben en er zelfs ruimte is voor atheïsme.220 De regels van de
katholieke kerk worden immers aangehangen als ware het dwingend recht en de kans bestaat
216 E. van Eijk, ‘Divorce practices in Muslim and Christian courts in Syria’ in: M. Voorhoeve (red.), Family law in Islam, Londen: I.B. Tauris 2012, p. 156-157
217 S. F. Moore, ‘Law and Social Change: The Semi-Autonomous Social Field as an Appropriate Subject of
Study’, Law and Society Review 1973, summer, vol. 7, no. 4, p. 719-746
218 Zie bijvoorbeeld ook het onderzoek van Ellickson naar geschilbeslechting onder buren in een landelijk
gebied van de Verenigde Staten: Er is een manier van doen ontwikkeld en het is amper mogelijk om dit te veranderen of hier uit te stappen. Als men dit doet, heeft dit tot gevolg dat men verstoten wordt uit de gemeenschap. R.C. Ellickson, ‘Of Coase and Cattle: Dispute Resolution Among Neighbors in Shasta County’,
Stanford Law Review 1986, vol. 38(3), p. 623-687,
http://www.jstor.org.proxy.uba.uva.nl:2048/stable/1228561?origin=crossref&seq=1#page_scan_tab_con tents, laatst gezien: 24 januari 2015
219 S. Macaulay, ‘Non-Contractual Relations in Business: A Preliminary Study’, American Sociological Review 1963, vol. 28(1), p. 55-67
220 Een vergelijkbaar argument is waar te nemen in de Nederlandse Bible Belt: De heersende gedachte
aldaar is dat baby’s niet gevaccineerd hoeven te worden. Als een dergelijke mening wijd verspreid wordt in de omgeving waartoe men zich voelt behoren, is het erg lastig om hierover zelf een andere mening te vormen, W.L.M. Ruijs, J.L.A. Houtvast, K. van der Velden e.a., ‘Religious subgroups influencing vaccination coverage in the Dutch Bible belt: an ecological study’, BMC Public Health 2011, 11:102,
56
dat deze persoon, door uit het semi-autonome sociale veld van de religie te stappen, automatisch ook uit andere SASV weggaat, vrijwillig of noodgedwongen; semi-autonome sociale velden overlappen elkaar immers vaak. In deze zin legt de dominantie van één religie in een maatschappij een beperking op: Zowel het nemen van de beslissing om dit semi-autonome sociale veld te verlaten als, wanneer deze keuze eenmaal gemaakt is, het zetten van de figuurlijke stap, zullen zeer moeilijk dan wel onmogelijk zijn; iemand die is geboren en getogen in een maatschappij waarin één religie dominant is, zal zich identificeren met de normen en waarden van deze religie. Het gevoel ergens bij te horen is immers een kernbehoefte van de mens.221 De negatieve aspecten van zo’n religie, zoals de beperking van de autonomie, zullen
wellicht eerder voor lief genomen worden omdat dit minder belangrijk wordt gevonden dan het kunnen voorzien in deze elementaire behoefte. De andere kant van de medaille is natuurlijk dat religie sociale cohesie bevordert;222 in Nederland maakt men zich zorgen om de afname van de
sociale samenhang als gevolg van de ontkerkelijking.223Uit de literatuur blijkt dat vanaf de jaren
1960 maatschappelijke processen zoals de individualisering hebben geleid tot de afname van het aantal gelovigen in Nederland.224 Een gevolg van een verandering in de maatschappij is dat
het na verloop van tijd doorwerkt in de wetgeving: Een dergelijke individualisering beïnvloedt de politieke voorkeur van mensen; de verkozen politici vervolgens maken beleid en wetgeving. Wetgeving is dus politieke vertegenwoordiging van het volk en zou een weerspiegeling moeten zijn van de overheersende opvattingen in de maatschappij.225 De dominante positie die
autonomie inneemt in onze samenleving wordt bijvoorbeeld teruggevonden in de zeer soepele regels omtrent echtscheiding.