3. Mediation in de literatuur
3.2 Het klassiek islamitisch recht en de islamitische mediation-methode
3.2.5 Het gezinsbelang prevaleert: de familie als mediator
Het meest gehoorde argument ter verklaring van het feit dat mediation binnen het islamitisch recht van oudsher zo’n grote rol heeft, is dat de islamitische cultuur, in tegenstelling tot de westerse, niet individualistisch is.162 Nu is het zelden op zijn plaats om te spreken over de
islamitische en de westerse cultuur, omdat er in een dergelijke stelling geen ruimte is voor de noodzakelijke nuances. Toch zal ik de term ‘islamitische cultuur’ blijven hanteren, waarmee ik enkel bedoel te zeggen dat in de samenlevingen waarin deze islamitische cultuur heerst, het geloof in de islam een leidraad voor het dagelijks leven is. Deze opvatting is bevestigd door de
156 S. S. Shah, ‘Mediation in Marital Discord in Islamic Law: Legislative Foundation and Contemporary
Application’, Arab Law Quarterly 2009-23, p. 330
157 Voetnoot in de vertaling: ‘Ğalālayn: Tussen de mensen onderling’
158 A. Othman, ‘ “And amicable Settlement is Best”: Ṣulḥ and Dispute Resolution in Islamic Law’, Arab Law Quarterly 2007-21, p. 73
159 A. Othman, ‘ “And amicable Settlement is Best”: Ṣulḥ and Dispute Resolution in Islamic Law’, Arab Law Quarterly 2007-21, p. 74
160 A. Othman, ‘ “And amicable Settlement is Best”: Ṣulḥ and Dispute Resolution in Islamic Law’, Arab Law Quarterly 2007-21, p. 74 en 78
161 A. Othman, ‘ “And amicable Settlement is Best”: Ṣulḥ and Dispute Resolution in Islamic Law’, Arab Law Quarterly 2007-21, p. 90
162 A. Abdalla, ‘Principles of Islamic Interpersonal Conflict Intervention: A Search within Islam and
44
door mij geïnterviewde imams. Het gegeven dat binnen een traditioneel islamitisch huwelijkscontract de man als wettelijke verplichting163 heeft om de vrouw te onderhouden en
voor huishoudgeld te zorgen geeft de afhankelijke positie van de vrouw ten opzichte van de man aan. In de traditionele gang van zaken werd van de vrouw niet verwacht dat zij voor inkomen zou zorgen; deze taak werd aan de man toebedeeld. De vrouw op haar beurt had andere taken: Zij moest zorgen dat binnenshuis alles voorspoedig verliep.164 Door deze strikte scheiding van
taken waren man en vrouw van elkaar afhankelijk. De in de literatuur genoemde ‘moderne’ reden voor echtscheiding, namelijk dat de liefde tussen partijen – eenzijdig of wederkerig – voorbij is, werd vanwege deze grote afhankelijkheid niet beschouwd als een goed argument.165
Er is tegenwoordig een toename in het aantal echtscheidingen te zien in moderne moslimgemeenschappen, vooral onder jonge echtparen.166 Of dit verband houdt met het feit dat
heden ten dage van een dusdanig sterke afhankelijkheid en strikte scheiding van taken vaak geen sprake meer is, is onduidelijk,167 maar dát deze afhankelijkheid en de strikte scheiding van
taken verminderd zijn, in ieder geval in de stedelijke gebieden, is een feit: In veel moslimlanden werken zowel de man als de vrouw en soms is de vrouw zelfs de enige kostwinner.168 Een
dergelijke ontwikkeling is vanaf de jaren 1950 ook in Nederland te zien. Er zijn echter twee belangrijk verschillen: Deze ontwikkeling is in Nederland samen gegaan met ten eerste een goed functionerend sociaal zekerheidsstelsel169 en ten tweede een steeds kleiner geworden rol van
163 In het vorige hoofdstuk is duidelijk naar voren gekomen dat huwelijken nog steeds op deze wijze
gesloten worden.
164 L. Welchman, Women and Muslim Family Laws in Arab States, Amsterdam: ISIM / Amsterdam
University Press 2007, p. 89 e.v.; N. Sonneveld, ‘Rethinking the difference between formal and informal marriages in Egypt’ in: M. Voorhoeve (red.), Family law in Islam, Londen: I.B. Tauris 2012, p. 80
165 O. Cohen & R. Savaya, ‘Lifestyle Differences in Traditionalism and Modernity and Reasons for Divorce
Among Muslim Palestinian Citizens of Israel’, Journal of Comparative Family Studies 2003, spring, vol. 34(2), p. 283
166 E. van Eijk, ‘Divorce practices in Muslim and Christian courts in Syria’ in: M. Voorhoeve (red.), Family law in Islam, Londen: I.B. Tauris 2012, p. 155
167 Een andere verklaring hiervoor is dat in sommige moslimlanden de echtscheidingsregels versoepeld
worden in de nationale wetgeving, zie hierover N. Sonneveld, ‘Rethinking the difference between formal and informal marriages in Egypt’ in: M. Voorhoeve (red.), Family law in Islam, Londen: I.B. Tauris 2012, p. 79
168 Zie bijvoorbeeld deze documentaire over werkende vrouwen in Saoedi-Arabië, ‘Saoedische
oplossingen’ van B. van der Haak, VPRO 2005: http://tegenlicht.vpro.nl/afleveringen/2005-
2006/saoedische-oplossingen-i.html, laatst gezien: 24 januari 2015 (of in het Engels, ‘Saudi Solutions’: https://www.youtube.com/watch?v=FWD4KzSpj_g, laatst gezien: 20 januari 2015); uit onderzoek van the
American University in Caïro blijkt ook dat het zeer gebruikelijk is dat vrouwen participeren in de
arbeidsmarkt: http://www1.aucegypt.edu/src/wsite1/research/research_economicparticipation.htm
#Distribution of Occupation By Gender (2010), laatst gezien: 20 januari 2015; N. Sonneveld, ‘Rethinking the difference between formal and informal marriages in Egypt’ in: M. Voorhoeve (red.), Family law in
Islam, Londen: I.B. Tauris 2012, p. 80; Dit neemt overigens niet weg dat het in de meeste moslimlanden
nog steeds de formele verplichting van de man is om financieel en materieel voor zijn vrouw te zorgen, bijvoorbeeld in Egypte: N. Sonneveld, ‘Rethinking the difference between formal and informal marriages in Egypt’ in: M. Voorhoeve (red.), Family law in Islam, Londen: I.B. Tauris 2012, p. 100
169 De toenmalige koning Hassan II van Marokko heeft begin jaren ’90 gezegd: “[...] Moroccan women are
45
religie in onze maatschappij.170 Alleen door de religieuze politieke partijen in Nederland wordt
het gezin als hoeksteen van de samenleving nog gepropageerd.171 Zowel de islam als het
christendom stimuleren gezinsvorming omdat enkel op die wijze de religies kunnen voortbestaan. Aangezien echtscheiding een gezin uit elkaar doet vallen waardoor er chaos ontstaat,172 is dit in een islamitische maatschappij een ongewenstere oplossing van een
huwelijksconflict dan in bijvoorbeeld de Nederlandse maatschappij. Het probleem wordt niet als een probleem tussen twee individuen gezien maar als een probleem van de hele familie of, zoals in de literatuur soms wordt gesuggereerd, zelfs van alle leden van de gemeenschap.173 Het
opbreken van een gezin behoort tot een van de laatste uitwegen.174 De onderlinge
afhankelijkheid en verbondenheid, interdependence, houdt ook in dat andere partijen, vaak familieleden, regelmatig worden betrokken in het conflict.175 Zoals blijkt uit K4:35 moeten er
twee mediators aangewezen worden.176 Ondanks de bovengenoemde modernisering wordt deze
traditionele islamitische geschilbeslechtingsmethode in hedendaagse moslimlanden nog altijd gebruikt,177 onder andere bij de islamitische rechtbank aldaar.178 In de praktijk wordt deze
Koranische regel vaak omgezet naar nationale wetgeving, waarin wordt opgenomen dat de rechter twee arbiters aanwijst. Dit hoeven in dat geval geen familieleden te zijn.179 Bij
Intégration de la Femme au Développement, La Femme Marocaine, Rabat: [geen uitgever bekend] 1992, p. 36, gevonden in: J.N. Sater, Morocco: Challenges to Tradition and Modernity, Abingdon (VK): Routledge 2010, p. 71; Imam Çavdar geeft aan dat een dergelijk systeem in Turkije ontbreekt.
170 In 1978 al werd het verband gelegd tussen secularisatie en het toegenomen aantal echtscheidingen:
M.R. Laner, ‘Love’s Labors Lost: A Theory of Marital Dissolution’, Journal of Divorce 1978, spring, vol. 1(3), p. 213 e.v., http://www-tandfonline-com.proxy.uba.uva.nl:2048/doi/pdf/10.1300/J279v01n03_02, laatst gezien: 20 januari 2015
171 Het is een van de standpunten van het CDA: https://www.cda.nl/standpunten/standpunt/familie/,
laatst gezien: 20 januari 2015; ook de ChristenUnie geeft het gezin een centrale positie in de samenleving:
http://www.christenunie.nl/nl/standpunten/samenleving#faqItem2651, laatst gezien: 20 januari 2015
172 N. Sonneveld, ‘Rethinking the difference between formal and informal marriages in Egypt’ in: M.
Voorhoeve (red.), Family law in Islam, Londen: I.B. Tauris 2012, p. 79
173 R. Lukito, ‘Religious ADR: Mediation in Islamic Family Law Tradition’, Al-Jāmi’ah 2006-2, vol. 44, p. 334,
uit de interviews blijkt dat deze gemeenschapszin kleiner is dan geschetst in de literatuur. Ik kom hier in een volgend hoofdstuk op terug.
174 A. Abdalla, ‘Principles of Islamic Interpersonal Conflict Intervention: A Search within Islam and
Western Literature’, Journal of Law and Religion 2000/2001-1/2, vol. 15, p. 154 en p. 181; M. M. Keshavjee, ‘Family Mediation in the Shia Imami Ismaili Muslim Community – Institutional Structures, Training and Practice’, The Institute of Ismaili Studies 2009, p. 13
175 A. Abdalla, ‘Principles of Islamic Interpersonal Conflict Intervention: A Search within Islam and
Western Literature’, Journal of Law and Religion 2000/2001-1/2, vol. 15, p. 154 en p. 176
176 S. S. Shah, ‘Mediation in Marital Discord in Islamic Law: Legislative Foundation and Contemporary
Application’, Arab Law Quarterly 2009-23, p. 340
177 Dit blijkt uit de documentaire ‘Divorce Iranian Style’ uit 1997 van Kim Longinotto en Ziba Mir-Hosseini,
vanaf minuut 27.35: https://www.youtube.com/watch?v=BBm8GqMNwXU, laatst gezien: 22 januari 2015
178 E. van Eijk, ‘Divorce practices in Muslim and Christian courts in Syria’ in: M. Voorhoeve (red.), Family law in Islam, Londen: I.B. Tauris 2012, p. 159-163
179 Bijvoorbeeld in Syrië: E. van Eijk, ‘Divorce practices in Muslim and Christian courts in Syria’ in: M.
46
‘mediation’ die buiten de rechtszaal om plaatsvindt, worden wel vaak familieleden betrokken.180
Hierin is een verschil te zien met de westerse mediation. Het is overigens niet altijd zo geweest dat de voorkeur uitgaat naar familieleden als mediators; in de tribale pre-islamitische periode was het gebruikelijk dat stamhoofden, waarzeggers, heelmeesters en invloedrijke edelen als arbiters optraden bij conflicten zowel binnen de stam als tussen rivale stammen.181 De
opperhoofden en wijze ouderen bleven dit doen toen de islamitische periode begon, maar langzaam maar zeker veranderde de houding ten opzichte van hen: Het was niet meer aan deze mannen om te beslissen hoe en door wie rechten en plichten werden bepaald en opgelegd.182
Deze rol werd vanaf dat moment aan de familieleden toebedeeld, zoals blijkt uit K4:35. De familieleden die gekozen werden als mediators waren over het algemeen overigens wel oudere mannen of vrouwen die gezien werden als wijs en rechtvaardig.183 Hierin is een overeenkomst te
zien tussen de pre-islamitische en de islamitische periode. Uit modernere literatuur blijkt dat heden ten dage ook de imam, als religieus leider, de rol van mediator kan vervullen.184 In de
theorie over islamitische mediation komt naar voren dat familieleden het meest geschikt zouden zijn om op te treden als mediators, omdat zij het meest begaan zijn met het gezin en het meest geïnteresseerd zijn in een zo goed mogelijke oplossing.185 Van de familieleden-mediators wordt
dan ook een actieve bijdrage verwacht in het proces.186 Zij hebben niet zozeer een faciliterende
rol maar een onderhandelende rol.187 Daarnaast treden de familielid-mediators op als
probleemoplosser, soms als arbiter en als gids.188 Dit is nodig omdat de echtgenoten herinnerd
moeten worden aan de islamitische waarden en principes, die op correcte wijze geïnterpreteerd moeten worden.189 De mediator moet wel neutraal zijn, maar niet in deze zin; de mediator mag
geen van de partijen bevoordelen.190 De mediator moet gericht zijn op the common good.191 Of
180 Bijvoorbeeld in Iran: Dit blijkt uit de documentaire ‘Divorce Iranian Style’ uit 1997 van Kim Longinotto
en Ziba Mir-Hosseini, vanaf minuut 27.35: https://www.youtube.com/watch?v=BBm8GqMNwXU, laatst gezien: 22 januari 2015
181 A. Othman, ‘ “And amicable Settlement is Best”: Ṣulḥ and Dispute Resolution in Islamic Law’, Arab Law Quarterly 2007-21, p. 65-66
182 A. Othman, ‘ “And amicable Settlement is Best”: Ṣulḥ and Dispute Resolution in Islamic Law’, Arab Law Quarterly 2007-21, p. 67
183 R. Lukito, ‘Religious ADR: Mediation in Islamic Family Law Tradition’, Al-Jāmi’ah 2006-2, vol. 44, p. 335 184 R. Hassan e.a., ‘Setting-up a Suhl-based, community mediation-type of online dispute resolution (ODR)
in Malaysia, 5th International Conference on Information and Communication Technology for the Muslim
World 2013, p. 2
185 S. S. Shah, ‘Mediation in Marital Discord in Islamic Law: Legislative Foundation and Contemporary
Application’, Arab Law Quarterly 2009-23, p. 337; R. Lukito, ‘Religious ADR: Mediation in Islamic Family Law Tradition’, Al-Jāmi’ah 2006-2, vol. 44, p. 333
186 R. Lukito, ‘Religious ADR: Mediation in Islamic Family Law Tradition’, Al-Jāmi’ah 2006-2, vol. 44, p. 333
en 335
187 R. Lukito, ‘Religious ADR: Mediation in Islamic Family Law Tradition’, Al-Jāmi’ah 2006-2, vol. 44, p. 335 188 R. Lukito, ‘Religious ADR: Mediation in Islamic Family Law Tradition’, Al-Jāmi’ah 2006-2, vol. 44, p. 338 189 A. Abdalla, ‘Principles of Islamic Interpersonal Conflict Intervention: A Search within Islam and
Western Literature’, Journal of Law and Religion 2000/2001-1/2, vol. 15, p. 178
190 A. Abdalla, ‘Principles of Islamic Interpersonal Conflict Intervention: A Search within Islam and
47
deze in de literatuur uitgewerkte aspecten van de familieleden-mediators in de praktijk ook aanwezig zijn, valt te betwisten. De bevoordeling van een van de partijen lijkt onvermijdelijk, als elke echtgenoot een familielid-mediator moet aanwijzen.192 Op het eerste gezicht lijkt dit een
verschil te zijn met de westerse mediation. Zoals ik echter eerder in dit hoofdstuk heb toegelicht wordt ook de neutraliteit van de westerse mediator in twijfel getrokken.
191 A. Abdalla, ‘Principles of Islamic Interpersonal Conflict Intervention: A Search within Islam and
Western Literature’, Journal of Law and Religion 2000/2001-1/2, vol. 15, p. 173
192 Dit is te zien in de documentaire ‘Divorce Iranian Style’ uit 1997 van Kim Longinotto en Ziba Mir-
Hosseini, vanaf minuut 27.35: https://www.youtube.com/watch?v=BBm8GqMNwXU, laatst gezien: 22 januari 2015
48