Het EU-beleid ten aanzien van de mensenrechten in China

In de onderzoeksperiode heeft vijfmaal een EU-China top plaatsgevonden, waarvan één wegens Chinees ongenoegen een half jaar is uitgesteld. Hoewel inhoudelijk niets over de top openbaar gemaakt wordt, kan uit de slotverklaringen van de toppen globaal worden opgemaakt welke afspraken er zijn gemaakt en wat de gespreksonderwerpen waren. In de slotverklaringen van de EU-China toppen van de jaren 2006 tot en met 2009 werd herhaaldelijk gesteld dat de EU de spoedige

ratificatie van China van het IVBPR verwelkomt.²¹⁰ Daadwerkelijke vorderingen ten opzichte van deze ratificatie zijn tot op heden uitgebleven.

Naast deze politieke dialoog heeft de EU elk half jaar een mensenrechtendialoog met China gevoerd, met uitzondering van het jaar 2010, waarin slechts éénmaal mensenrechtenconsultaties werden gehouden. Beide partijen konden geen overeenstemming over een datum bereiken van de dialoog die eind 2010 had moeten plaatsvinden. Nederland, en overigens ook het Europees

Parlement (EP), heeft dit feit betreurd en hoopt dat dit niet leidt tot een vermindering van het aantal dialogen over de mensenrechten.²¹¹ Verder heeft de EU met enige regelmaat demarches uitgevoerd over de positie van mensenrechtenverdedigers en heeft zij vooraf aan de mensenrechtenconsultaties met China nieuwe lijsten met individuele gevallen aan de Chinese autoriteiten overhandigd,

waarover de EU meer informatie wenste te verkrijgen.

Al met al is er geen duidelijke negatieve of positieve trend in de dialoog te waar te nemen. De onderhandelingen over de Partnerschaps- en Samenwerkingsovereenkomst hebben de laatste jaren nauwelijks vorderingen getoond.²¹²

De rol van Nederland in de EU

Nederland heeft zich binnen de EU opgesteld als actieve mensenrechtenverdediger, wellicht omdat via de EU meer invloed kan worden uitgeoefend dan dat Nederland zelf zou kunnen. Zoals in de vorige paragraaf reeds is gesteld, zijn mede op initiatief van Nederland de EU-richtlijnen ten aanzien van mensenrechtenverdedigers naar het Chinees vertaald en uitgegeven onder de Chinese

mensenrechtenverdedigers. Ook heeft Nederland zich binnen de EU ingezet voor de afschaffing van de doodstraf. Nederland verkiest op dit onderwerp een multilaterale benadering boven een

bilaterale benadering. Zo heeft de EU na het harde Chinese optreden bij de protesten in Tibet aangedrongen op de afschaffing van de doodstraf en heeft zij gevraagd om omzettingen van de doodvonnissen in gevangenisstraffen.²¹³ China reageerde hierop de toenemende bemoeienis van de EU op de binnenlandse aangelegenheden te betreuren.

In 2008 liepen de spanningen tussen de EU en China op toen de Franse president Sarkozy, tijdens het voorzitterschap van Frankrijk van de Raad van de EU, de Dalai Lama ontving. Het feit dat Sarkozy de Dalai Lama als privépersoon ontving, weerhield China er niet van de EU-China top die in november 2008 in Frankrijk zou plaatsvinden, af te gelasten. De top werd uitgesteld tot mei 2009 en

210 European External Action Service, EU-China Summits [http://eeas.europa.eu/china/summits_en.htm] geraadpleegd op 04-05-2011.

211

Minister van Buitenlandse Zaken, Periodieke rapportage 2011, Kamerstuk 32500-V nr. 193 212

Ibidem.

vond plaats te Praag.²¹⁴ Volgens beide partijen kondigde deze top een mijlpaal in betrekkingen aan, ondanks dat beide partijen het niet eens konden worden over een slotverklaring.²¹⁵ Nederland betreurde dat China de Franse ontvangst van de Dalai Lama als aanleiding zag om de top uit te stellen.²¹⁶ Nederland had eerder zelf bij het Franse voorzitterschap aangedrongen op een ontmoeting met de Dalai Lama, maar dan in aanwezigheid van alle EU-ministers van Buitenlandse Zaken.²¹⁷

Diversiteit binnen de EU

De Europese lidstaten bleken niet altijd op één lijn te liggen. Zo had de EU in een resolutie van het EP aandrongen op de vrijlating van Liu Xiaobo, maar kon er geen gezamenlijk standpunt bereikt worden over het bijwonen van de uitreikingceremonie van de Nobelprijs aan Liu. Er werd gesteld dat Portugal en Griekenland de uitreiking niet zouden bijwonen wegens Chinese druk op deze landen. Portugal en Griekenland kregen economische steun van China en zouden hun relatie met China niet op het spel willen zetten door hun aanwezigheid bij de uitreiking.²¹⁸ Daar in het multilaterale beleid geen

overeenstemming bereikt kon worden, besloot Nederland op bilateraal niveau aanwezig te zijn bij de ceremonie. Uiteindelijk waren alle lidstaten op hun gebruikelijke niveau aanwezig, waardoor er op mensenrechtengebied een belangrijk statement naar Peking werd afgegeven.²¹⁹

Ook ten aanzien van het bijwonen van de openingsceremonie van de Olympische Spelen in China kon geen gezamenlijk beleid tot stand gekomen worden. Slechts negen van de 27 EU-landen waren op hoog niveau vertegenwoordigd, waaronder Nederland.²²⁰ Hoewel de afwezige landen stelden dat politieke overwegingen niet ten grondslag lagen aan het besluit niet aanwezig te zijn, werd vooraf aan de Spelen al hardop gesproken over een boycot van de opening als reactie op de schendingen van de mensenrechten in Tibet. Ook toenmalig voorzitter van het EP Pöttering was afwezig bij de openingsceremonie, als protestactie tegen de weigering van de Chinese autoriteiten in

214 Minister van Buitenlandse Zaken, Kamerbrief inzake verslag EU-China top mei 2009 (Den Haag, 2009) [http://www.rijksoverheid.nl/ministeries/bz/documenten-en-publicaties/kamerstukken/2010/02/10/ kamerbrief-inzake-verslag-eu-china-top-mei-2009.html] geraadpleegd op 28-06-2011.

215 China Daily, ‘Introduction to China-EU Summit’ China Daily (Peking, 2010) [http://www.chinadaily.com.cn/ china/2010WenEU/2010-09/28/content_11360342.htm] geraadpleegd op 27-06-2011.

216

Haverkamp, Vragen van het lid Haverkamp (CDA) aan de minister van Buitenlandse Zaken over het uitstellen

door China van de EU-China-top en de gevolgen voor de situatie in Birma (Den Haag, 2008)

[http://parlis.nl/pdf/kamervragen/KVR34466.pdf] geraadpleegd op 15-06-2011. 217

Minister van Buitenlandse Zaken, Kamerstuk 31263 nr.23

218 NRC, ‘Zes landen mijden uitreiking Nobelprijs’, NRC (2010) [http://vorige.nrc.nl/binnenland/ article2643179.ece/Zes_landen_mijden_uitreiking_Nobelprijs] geraadpleegd op 03-08-2011. 219

Minister van Buitenlandse Zaken, Periodieke rapportage over de situatie en de Nederlandse

beleidsactiviteiten in China (Den Haag, 2011) Kamerstuk 32500-V nr. 193

[https://zoek.officielebekendmakingen.nl/kst-32500-V-193.html] geraadpleegd 03-07-2011. 220

Behalve Nederland waren Frankrijk, Slowakije, Letland, Cyprus, Roemenië, Bulgarije, Finland en Luxemburg op het hoogste niveau vertegenwoordigd. EU-observer.com, ‘Most EU leaders stay away from Olympic ceremony’, EU-observer (2008) [http://euobserver.com/24/26588] geraadpleegd op 03-08-2011.

de dialoog met de gezanten van de Dalai Lama te spreken over beperkte autonomie voor Tibet.²²¹ Nederland was aanwezig met het argument dat Nederland een constructief mensenrechtenbeleid jegens China wenste te voeren, waarin het alle aangelegenheden zou aangrijpen om de

mensenrechten ter sprake te brengen. Bovendien wenste Nederland goede relaties met Peking te onderhouden, waarbij handelsoverwegingen op de achtergrond een rol kunnen hebben gespeeld. Een boycot van de ceremonie paste niet in deze strategie.

Nederland werd bij deze beleidskeuze niet gesteund door zijn Europese bondgenoten op mensenrechtengebied, Denemarken, Zweden en Duitsland. Zij waren alle drie niet op hoog niveau aanwezig waren. Hoewel Nederland doorgaans bekend staat als hardliner op het

mensenrechtendossier, ook bij China, lijken in deze situatie handelsperspectieven en een goede relatie met China van groter belang te zijn.²²² Voor deze situatie heeft Nederland zijn beleid niet afgestemd met zijn Europese bondgenoten. De mensenrechtensituatie in China blijft volgens Nederland echter zorgelijk. Frankrijk, Portugal, Spanje, Griekenland en Italië zijn nog altijd van mening dat de mensenrechtensituatie in China sinds 1989 voldoende is verbeterd.

Ook de Europese Commissie (EC) en het Europese Parlement (EP) nemen verschillende houdingen aan ten aanzien van de mensenrechten. De EC geeft toe dat de dialoog met China moeizaam verloopt en dat de verwachtingen niet op één lijn liggen. Zij stelt zich echter niet zo kritisch op als het EP. Het EP zet zich actief in voor de bescherming van de mensenrechten in China. Zo probeert het EP de mensenrechtenactivisten in China te ondersteunen, door resoluties aan te nemen, aan te dringen op hun vrijlating of door aandacht te vestigen op hun pogingen om de mensenrechten te verbeteren. Zo heeft het EP zich hard ingezet voor de mensenrechtenactivist Hu Jia en heeft het hem de Sacharovprijs toegekend. ²²³ Het EP heeft eerder zelfs opgeroepen de handel met China te koppelen aan verbeteringen in de mensenrechtensituatie in China.²²⁴ Hier was onder de lidstaten niet voldoende draagvlak voor. Ook Nederland steunde dit voorstel niet. In de Kamer ondersteunde alleen Kamerlid Voordewind (ChristenUnie) dit voorstel.²²⁵

221

EuropaNu, ‘China steeds belangrijker voor de Europese Unie’, EuropaNu [www.europa-nu.nl/id/vhtegr63m0n2/china_steeds_belangrijker_voor_de] geraadpleegd op 05-06-2011. 222

Gesprek met eerste secretaris Chinese ambassade te Den Haag, 11-07-2011. 223

Delegatie van de Europese Unie in China, EU- China Human Rights Dialogue [http://eeas.europa.eu/ delegations/china/eu_china/political_relations/humain_rights_dialogue/index_en.htm] geraadpleegd op 13-06-2011.

224

Ingrid d’Hooghe, China’s nieuwe assertiviteit, (Den Haag, 2010) [http://www.clingendael.nl/ publications/2010/20100402_CDSP_artikel_ihooghe.pdf] geraadpleegd op 10-09-2010. 225 Algemeen Overleg, Verslag 2008, Kamerstuk 31263 nr. 22.

Samenvatting

Het is voor de lidstaten gemakkelijk om zich voor gevoelige kwesties en harde boodschappen achter de rug van de EU te verschuilen. Ook Nederland lijkt het zwaartepunt meer op de EU te leggen wat betreft zijn mensenrechtenbeleid, hoewel het daarnaast ook een actief bilateraal

mensenrechtenbeleid voert. Zo heeft Nederland de dialoog omtrent de positie van Hu Jia

grotendeels overgelaten aan de EU, maar heeft het zelf expliciet zijn ongenoegen uitgesproken over de positie van Liu Xiaobo.

Binnen de EU staat Nederland wel bekend als hardliner en initiatiefnemer van

mensenrechtenbeleid, terwijl de Nederlandse regering in zijn bilaterale beleid jegens China in de onderzoeksperiode steeds vaker naar een rol als koopman neigde. Zo heeft de premier de Dalai Lama niet ontvangen en was Nederland, als één van de negen EU-lidstaten, op hoog niveau

vertegenwoordigd bij de openingsceremonie van de Olympische Spelen in Peking. Door dialoog met China te blijven voeren en de intenties duidelijk te maken, probeert Nederland confrontatie met China uit de weg te gaan. Handel lijkt steeds meer het zwaartepunt in het bilaterale beleid te vormen, terwijl Nederland in het EU-beleid het zwaartepunt op de mensenrechten plaatst. Op mensenrechtengebied zet Nederland daarom sterk in op het multilaterale beleid. De interne verdeeldheid tussen de Europese lidstaten maakt het als Unie echter lastig om een werkelijk geïntegreerd en eenstemmig China-beleid te voeren.

3.2 Het Europees verbod op wapenexport naar China