In verband met de geplande afslag van de A9 heeft Hollandia archeologen in opdracht van de provincie Noord-Holland archeologisch onderzoek uitgevoerd op de plek waar een oude stolpboerderij heeft gestaan. Het terrein
foto©Hollandia ar
cheologen
ligt aan de oostzijde van de strandwal van Limmen-Heiloo-Alkmaar. De Oosterzij is een oude buurtschap van Heiloo, waar inmiddels veel nieuwbouw staat, maar waar vroeger slechts enkele boerderijen stonden.
Het onderzoek heeft sporen uit verschillende periodes opgeleverd. De oudste sporen zijn veenwinningskuilen uit de 11de-12de eeuw gedateerd aan de hand van de scherven van voornamelijk Pingsdorfaardewerk. De kuilen lagen in de noordoosthoek van het perceel tussen de Lagelaan en Oosterzijweg.
De kuilen konden vooral worden herkend aan de smalle hoge dammetjes veengrond, die bij het winnen van het veen zijn blijven staan. Deze dammetjes laten de oorspronkelijke dikte van de veenlaag zien. De onderkant van de kuilen was herkenbaar aan een kleiige veenlaag, de onderkant van het veenpakket. Deze laag leverde geen goed brandbare turf meer op en heeft men dus laten liggen. Bovendien zou het doorgraven van deze laag voor veel wateroverlast zorgen, omdat deze compacte laag het onderliggende grondwater tegenhoudt. De uitgegraven kuilen zijn naderhand opgevuld geraakt met een grillig gelaagd pakket van kronkelende zandige- en humeuze venige lagen waarbij zij deels eerst met zandgrond uit de directe omgeving opge-vuld raakten en later geleidelijk en waar-schijnlijk onder natte omstandigheden verder dichtgeraakt zijn. Naderhand is hier klei
Veenkuil in het profel.
opgebracht, vermoedelijk om de natte plek droog te houden. Middeleeuwse turfafgra-vingen zijn op meer plaatsen langs deze ooste-lijke veenrand gevonden, zowel aan de noord- als de zuidzijde van het onderzoeksgebied; waarschijnlijk is er sprake van enige systema-tiek in de veenwinning in deze periode. De veenlaag was hier namelijk dik genoeg en lag ook dicht aan het oppervlak, zodat het relatief makkelijk was om hier turf te winnen. Verder naar het westen is de veenlaag nog geheel in-tact, ook nu nog omdat deze te diep ligt en is afgedekt door meer dan een meter stuifzand. Verder naar het zuiden is het veen, dat hier net iets dieper ligt, pas veel later afgegraven, vermoedelijk na de Tweede Wereldoorlog. Mensen uit de buurt weten van deze sub- recente afgravingen van horen zeggen,
bijvoorbeeld omdat zij een oom of vader hadden die hier nog turf heeft afgegraven. Van deze grootschalige turfwinning zijn ook sporen gevonden. In de onderste, al wat kleiige veenlaag, zaten nog de insnijdingen van een soort ijzeren rooster dat het veen in gelijke turflokken van 18 x 9 cm verdeelde. Zeventig jaar later konden wij de turven zo meenemen, zij het dat door de klei die erin zit de kachel veel te veel zou gaan roken. Het gedeelte waar in de Middeleeuwen het veen was afgegraven, werd aan de noord- en westzijde begrensd door een sloot. Aan de noordzijde ligt de huidige Lagelaan, die door de middeleeuwse sloot aan de zuidkant van de weg al een oude kavelgrens blijkt te zijn geweest. Aan de westzijde lag een perceel waar de veenlaag en de daarop liggende meter
Enkele turfstekers in Limmen ergens na de Tweede Wereldoorlog, toen de behoefte aan brandstof groot was. Via R. Duindam van Vereniging Oud-Limmen.
foto©Hollandia ar
cheologen
tekening©Hollandia ar
cheologen
Overzichtsfoto waarop veel waterputten te zien zijn. Vooraan al enkele vrijgelegde waterputten. Achteraan enkele waterputten in het vlak.
< Sporenkaart met daarop de boerderijen (rode en groene lijnen), waterputten (grijs) en greppels (lichtbruin). De lichtgrijze stippellijn geeft de plaats aan van de gesloopte gebouwen en de verkaveling. In de werkput rechts zien we behalve de restanten van een 17de-eeuwse kelder ook een patroon van grote vierkante kuilen. Mogelijk is dit een restant van een voorganger van de gesloopte boerderij.
foto©Hollandia ar
cheologen
foto©Hollandia ar
cheologen
Middeleeuwse waterput. Voor het houten raamwerk onder de plaggenmantel gebruikte men oud hout dat toevallig voorhanden was.
zand nog geheel intact waren. Binnen dit perceel waren zeer veel sporen bewaard geble-ven en waar - zoals het zich nu laat aanzien - een groot deel van een middeleeuws erf ligt. Behalve twaalf waterputten uit een lange periode van de 12de tot en met de 20ste eeuw werden hier greppels, kuilen en paalkuilen gevonden. Van minimaal twee elkaar opvol-gende boerderijen zijn de paalkuilen gevon-den. Deze dateren op grond van het aardewerk en de sporenconfguratie uit de 12de eeuw. De boerderijen waren 6 m breed en minimaal 22 m lang en lagen in oost-west richting. Vergelijkbare plattegronden kennen we voor-alsnog alleen uit Limmen-De Krocht (Dijkstra e.a. 2006). Door oversnijdingen met water-putten, er ligt er bijvoorbeeld een onder de plattegronden, weten we dat dit erf langere tijd, misschien drie of vier generaties, be-woond bleef. De bewoners van deze boerderij hielden zich, gezien de gelijktijdigheid met de veenkuilen, in ieder geval bezig met turf-steken.
De oudste waterputten hebben meestal een mantel van opgestapelde zoden, die op een houten raamwerk rust.
Sommige waterputten zijn tot de ondoor-dringbare veenlaag gegraven en moesten het
foto©Hollandia ar
cheologen
foto©Hollandia ar
cheologen
dus vermoedelijk hebben van hemelwater. Andere waterputten vulden zich met grond-water dat via de doorgraven veenlaag naar boven welde. Uit een van de middeleeuwse waterputten kwam een bijna complete kogelpot.
Een aantal andere sporen wijst op 16de-
Middeleeuwse waterput. Kogelpot uit de middeleeuwse erfsloot. of 17de-eeuwse bewoning. Een waterput
gemaakt uit twee opgestapelde tonnen was volgestort met baksteen en ander puin.
foto©Hollandia ar
cheologen
Waterput met opgemetselde rand. Kern van een 17de-eeuwse waterput van Ongeglazuurde vetvanger uit de 17de- Kaasvorm uit een waterput.
twee opgestapelde tonnen. eeuwse tonput.
foto©Hollandia ar cheologen foto©Hollandia ar cheologen foto©Hollandia ar cheologen
Uit deze put kwam een bijna complete, onge-glazuurde, vetvanger.
Uit een andere waterput, opgebouwd uit een houten ton met een opgemetselde bovenrand, kwam naast een aantal grote rivierkeien ook een complete houten kaasvorm met een ijzeren band.
Vergelijkbare kaasvormen worden nog steeds gebruikt, maar zijn tegenwoordig van kunst-stof. De kaasvorm staat op een smalle stand-voet. Onderin de vorm zitten vier gelijke gaten, die dienen om het stremsel te laten wegelopen, zodat de kaas kan rijpen. De ijzeren band voorkomt dat het hout door het
vocht gaat scheuren. Verschillende tonnen hadden merktekens op de duigen. Dit waren combinaties van op verschillende momenten in de ton gekraste tekens.
Onder het spongat zijn twee kleinere cirkels getrokken. Daarnaast zien we drie iets grotere door elkaar lopende cirkels. Vermoedelijk is dit een kuipersmerk. Daarna lijken er diverse schuinlopende lijnen bij gekrast, die erin gekrast zouden kunnen zijn bij het contro-leren van de oorspronkelijke inhoud van de ton. Uiteindelijk werd de ton afgedankt en belandde hij als mantel van een waterput in de grond.
Houten kommetje uit een middeleeuwse veenkuil. Tonmerken en krassen of telmerken op de duigen. foto©Hollandia ar cheologen tekening en f oto©Hollandia ar cheologen foto©Hollandia ar cheologen
Gouden altin uit Misr (Egypte) van de Ottomaanse sultan Murad III (1574-1595).
Op het terrein werden meerdere interessante vondsten gedaan, waaronder veel aardewerk en bot. In een van de middeleeuwse veenkui-len werd een houten kommetje gevonden. Over het hele terrein werden veel munten gevonden, waaronder duiten van bijna alle provincies. Bijzonder is de vondst van een gouden altin, geslagen in Misr (Egypte) onder
de Ottomaanse sultan Murad III (1574-1595). We weten dat er in deze periode handelscon-tacten waren met deze regio, maar de aan-wezigheid van deze Egyptische munt aan de Lagelaan in Heiloo was voor de opgravers toch een verrassing.
Vooralsnog kan gesteld worden dat deze buurtschap aan de oostkant van Heiloo al
bewoond werd vanaf de 12de eeuw. Mogelijk vanwege de turfwinning waarvan op meer-dere plaatsen sporen uit deze periode zijn gevonden. Elkaar overlappende plattegronden en waterputten laten zien dat men langere tijd op dit erf heeft gewoond, mogelijk vier generaties lang. Er zijn wel vondsten gedaan uit de 13de en 14de eeuw, zodat bewoning in
foto©Hollandia ar
cheologen
foto©Hollandia ar
cheologen
deze periode ook waarschijnlijk is, maar hier-van zijn verder niet veel sporen gevonden. Enkele waterputten, greppels, een kelder en kuilen wijzen op een 17de-eeuwse boerderij, maar vermoedelijk was dit een stolpboerderij; een verre voorganger van de gesloopte stolp. De bouwwijze van een stolpboerderij bestaat uit een sterke vierkante houtconstructie, waarbij de staanders op poeren staan en dus weinig sporen achterlaten in de bodem.
Overzicht van het vlak in werkput 1 waarop duidelijk de strakke vierkante kuilen te zien zijn die mogelijk tot de voorganger van de gesloopte boerderij behoorde. Restanten van een kleine kelder aan de
noordzijde van het terrein.
Mogelijk had deze 17de-eeuwse voorganger een kelder.
Een aantal diepe vierkante kuilen, die strak met elkaar in een vierkant liggen, zouden mogelijk bij een 19de- of vroeg 20ste-eeuwse boerderij die hier stond, gehoord kunnen hebben.
Concluderend kunnen we stellen er op dit terrein bijna continu gewoond is vanaf de 12de eeuw. Het feit dat hier in die periode
makke-lijk turf te winnen was, heeft mogemakke-lijk een rol gespeeld. De vondst van een Badorfscherf uit de Karolingische Tijd zou een aanwijzing kunnen zijn voor nóg oudere bewoning op deze plaats. De 12de-eeuwse turfwinning kan deze eerdere bewoning voor een deel verstoord hebben.
Proefsleuf met duidelijke nederzettingssporen. foto©Hollandia ar cheologen Dezelfde proefsleuf gezien in westelijke richting. Achter de schapenweide zien we de opgraving Lagelaan/ Oosterzijweg. foto©Hollandia ar cheologen
land ten oosten daarvan was de verwachting den, onder andere in de erfsloot die langs echter hoger. Over het terrein zijn dertien de Lagelaan loopt, blijken de meeste sporen