Nancy de Jong-Lambr egts
Het totale onderzoeksgebied dat in meerdere fases onderzocht zal worden.
Bergen - Egmond-Binnen | Abdij
In opdracht van de provincie Noord-Holland wordt op het voormalige terrein van de abdij in Egmond-Binnen in meerdere fases een geofysisch onderzoek uitgevoerd. Het doel van het onderzoek is het in kaart brengen van de nog in de grond aanwezige structuren van de oude abdij. Hoewel het abdijterrein sinds 2008 een provinciaal archeologisch monu-ment is, weten we weinig over tot waar de archeologische resten van de voormalige abdij zich kunnen uitstrekken.
Abdij Egmond-Binnen
Het huidige monumentale abdijgebouw is sinds 1935 in gebruik. Maar op deze bijzondere plek stond in de 10de eeuw de oudste en groot-ste abdij van Holland, opgericht door de gra-ven van Holland. In eerste instantie was het
De abdij van Egmond-Binnen in volle glorie, in 1638 geschilderd door Claes Jacobsz van der Heck naar de situatie van voor de verwoesting.
een houten gebouw dat door graaf Dirk I was gesticht. Later werd de houten abdij vervan- gen door een stenen gebouw en door de eeu-wen heen werd het uitgebreid tot het indruk- wekkende abdijcomplex, zoals we dat van de schilderijen kennen.
De abdij werd in 1568 geplunderd en hield uiteindelijk vijf jaar later op te bestaan, om-dat toen de gebouwen gesloopt werden om te voorkomen dat het Spaanse leger zich er zou verschansen. Daarna hebben de ruïnes van de abdij nog tot rond 1800 in de weilanden gestaan en waren ze voor veel kunstenaars een bron van inspiratie.
In 1800 werden de resten van de abdij ver-kocht, in eerste instantie alleen de boven-grondse delen, later ook de fundamenten. Het nog losliggende puin liet de gemeente Egmond in 1825 verzamelen ten behoeve van de armen in het dorp. Daarna herinnerde
niets meer aan deze eens zo prachtige abdij. Later in de 19de eeuw kwam er weer aandacht voor de verdwenen abdij en streefde men naar herwaardering. Het terrein werd in 1903 aangekocht door Bern. J.M. de Bont om het te bewaren voor de toekomst. Een jaar later liet hij graven naar de resten van de abdij, waar- bij onder andere het graf van Floris I en zijn kindje werden gevonden. In 1920 groef dr. J. H. Holwerda van het Rijksmuseum voor Oudheden een 28 m lange proefsleuf in het talud van het terrein achter het protestantse kerkje en vond daarin sporen van de abdij-kerk(en). Mevrouw M. van der Schrieck groef in 1934, uit bezorgdheid of in 1903 wel het juiste terrein was aangekocht, een paar put-ten voor bouwhistorische onderzoek. Zij trof onder andere ten zuiden van het kerkje een fragment van een mozaïekvloer aan. Groot onderzoek vond plaats vanaf de jaren ’30
foto collectie
Abdij Egmond-Binnen
Tekening van de ruïnes van de abdijkerk en de buurkerk door A. Schoemaker, circa 1725.
Reconstructie van het abdijcomplex door dhr. Foto uit de oorlogs-Cordfunke. (bron: Cordfunke 1984) jaren van een van
de opgravings- campagnes op het abdijterrein.
en ’40 (1938, 1941, 1947 en 1948) onder leiding van prof. dr. A.E. van Gifen van het Biolo-gisch-Archeologisch Instituut van de Rijks-universiteit te Groningen (B.A.I.). Omstreeks 1950 vond er bij de uitbreiding van de nieuwe abdij (tweede abdijkerk) wederom onderzoek plaats, maar daar weten we vanwege het ontbreken van documentatie zeer weinig van. In ieder geval werden op een foto in het abdij-archief prof. dr. J.G.N. Renaud van de voor-malige Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek en diens directeur
P. Glazema geïdentifceerd (De Jong-Roefstra 2019). In de jaren 1979-1980 werden de resten van leden van de grafelijke familie uit de veronderstelde eerste stenen abdijkerk opge-graven voor fysisch-antropologisch onderzoek en daarna weer herbegraven (Cordfunke 1984). Bij het laatste onderzoek op het abdijterrein op 17 oktober 2006 door E.H.P. Cordfunke, G.J.R. Maat en J. Roefstra (Maat 2010) werden
Collectie
Regionaal Ar
chief Alkmaar
deze resten voor nader onderzoek (fysisch-antropologisch, DNA-onderzoek en 13-14C-onderzoek) opgegraven. Deze resten zijn in 2008 bijgezet in de tombe van de graven van Holland in de huidige abdijkerk. Hernieuwd onderzoek
Er is in de afgelopen 150 jaar dus al vaker archeologisch onderzoek uitgevoerd op het terrein van de voormalige abdij; het ene onderzoek wat systematischer en beter gedocumenteerd dan het andere. De recon-structie die er op dit moment van de abdij is gemaakt, is echter niet volledig gebaseerd op resten die bij al deze onderzoeken daadwerke-lijk zijn waargenomen. Hierdoor blijven er nog veel vragen open. Schilderijen van net na de verwoesting geven een aardige indicatie van de grootte van de abdij op zijn hoogte-punt, maar hoe dit ruimtelijk gezien moet worden, is voor een deel nog steeds onduide-lijk. Om de archeologische resten goed te kunnen beschermen, is een goede inventari-satie van cruciaal belang.
De Provincie Noord-Holland heeft om deze reden opdracht gegeven het terrein opnieuw te onderzoeken in de hoop dat er naast gege-vens over aard en omvang van de abdij ook te weten gekomen kan worden of er sprake was van een verdedigingsstructuur en of er wel-licht ook sprake is van tot dusver totaal onbe-kende structuren. Dat de abdij binnen een gracht lag, is wel bekend, maar niet hoe oud deze gracht is. Daarbij is het onwaarschijnlijk dat er ergens op of bij het abdijterrein géén vroege versterking zou hebben gelegen: een rijk en belangrijk klooster met schatten en relieken vanaf de 10de eeuw zónder
bescher-ming open en bloot in de wildernis is
ondenkbaar. Het zou heel goed kunnen dat bij het nu lopende geofysische onderzoek resten van zo’n versterking die tot nu toe buiten beeld zijn gebleven, gevonden worden. Om deze eventuele resten in kaart te brengen zal gebruik gemaakt worden van niet-invasieve geofysische technieken. Daarmee wordt voorkomen dat de aanwezige resten onnodig worden beschadigd. Het onderzoek zal de komende jaren in meerdere fasen uitgevoerd worden. In deze bijdrage worden de resultaten van de eerste fase uit 2019 besproken. Naast het gebruik van geofysische technieken zullen ook de historische bronnen, kaarten en oud fotomateriaal opnieuw tegen het licht gehouden worden.
Geofysisch onderzoek
Met geofysisch onderzoek is het mogelijk om zonder een opgraving toch in de bodem te kunnen kijken door het registreren van contrastverschillen. Uiteraard moet er wel voldoende contrastverschil aanwezig zijn tussen de directe omgeving en datgene dat gezocht wordt om er conclusies aan te verbin-den. Er zijn verschillende geofysische technie-ken die ingezet kunnen worden om de onder-grondse resten en structuren in kaart te brengen, zoals in de aparte bijdrage over geo-fysisch onderzoek wordt beschreven.* Bij het onderzoek van de abdij worden grondradar, magnetometrie en electromagnetische induc-tie ingezet. De keuze van de techniek is af-hankelijk van de aard van die techniek, het soort sporen dat verwacht wordt en de ondergrond.
In de rode cirkel het gebied waar onderzoek naar de ringmuur is gedaan.
Ringmuur
In de eerste fase zijn verschillende delen van het terrein onderzocht, waarbij voor ieder deel een aparte vraagstelling gold.
Op het terrein van de voormalige abdij is in 1916 een deel van de middeleeuwse ringmuur opgemetseld met kloostermoppen van diverse formaten.
De muur en de directe omgeving zijn voor het onderzoek geschoond van los puin en begroei-ing. De muur laat een tweedeling zien tussen het in 1916 opgemetselde deel en het originele deel. De bakstenen die gebruikt zijn voor het opmetselen zijn kloostermoppen van diverse formaten en baksels. De bakstenen van de originele muur zijn een fractie kleiner en hebben allemaal een rood baksel. Stenen van deze afmeting met dit baksel zien we in Alkmaar in gebouwen met een datering vanaf 1300.
Foto uit circa 1930: de pas opgemetselde ringmuur. Op de rechterfoto is de muur vanuit hetzelfde gezichtspunt gezien, maar dan anno 2019. foto©gemeente Alkmaar Collectie Regionaal Ar chief Alkmaar afeelding © Saricon bv
Er wordt gesuggereerd dat deze ringmuur de abdij voor een deel zou hebben begrensd. Een belangrijke onderzoeksvraag is dan ook of deze muur ondergronds in oostelijke en weste-lijke richting nog doorloopt of niet. Om deze vraag te kunnen beantwoorden, is gekozen voor grondradar en magnetometrie.
Uiteindelijk bleek de magnetometrie hier de beste resultaten te geven en kon worden vast-gesteld dat de muur inderdaad in westelijke richting tot aan de huidige begrenzing van de abdij doorloopt. Halverwege het westelijke tracé is te zien dat de muur een onderbreking heeft. Dit kan te maken hebben met de sloop
Op deze dataweergave van de magnetometer is de lijn te zien die de muur maakt in de ondergrond in westelijke richting vanaf het westelijk uiteinde van de opgemetselde muur. Halverwege het dataplaatje is de onderbreking te zien.
van de muur of wellicht met een stuk omge-vallen muur dat nog in de ondergrond ligt. Het doorlopen van deze muur sluit goed aan bij de hypothese dat de ringmuur doorliep en daarna in zuidelijke richting afoog. Een aanwijzing daarvoor was al te zien op oude foto’s met huisjes waarvan de achterkant helemaal bestaat uit een kloostermoppen-muur. Hiervan werd aangenomen dat deze huizen tegen een nog aanwezig deel van de ringmuur gebouwd zijn. Een fenomeen dat wel vaker bij oude stadsmuren wordt waar-genomen, zoals bijvoorbeeld in Amersfoort. Zeker was dit echter niet, omdat er tot dusver
nog geen concrete aanwijzing voor was. Die is er nu wel. In oostelijke richting kan in deze fase door de aanwezige begroeiing nog niet worden vastgesteld of de muur verder door-loopt. Hieraan zal in een volgende fase aan-dacht besteed worden.
Parkeerplaats bij de kassen
Op de parkeerplaats aan de westkant van de abdij voor het kassencomplex is ook geofysisch onderzoek verricht. Voor de meting is ge-bruikgemaakt van een IDS-grondradar-systeem (Opera Duo). Hierbij worden metin- gen met twee verschillende
Collectie Rijkmuseum Onderzoeksgebied op de parkeerplaats bij de kassen. Gezicht op de abdij te Egmond-Binnen, Claes Jacobsz van der Heck 1638. In rood het te onderzoeken gebied.
afeelding
©
Saricon bv
Radarbeelden: links 1 m onder het maaiveld en rechts 2 m onder het maaiveld. In rood duidelijke refecties in een mooie kromming en in zwart een zeer hoekig contrastverschil.
ties (250-700MHz) gedaan. Dit geeft een nog scherper beeld van de ondergrond. Als geke-ken wordt naar het schilderij van Van der Heck dan is te zien dat aan de westkant van de abdij een (hospitaal)kerk heeft gestaan. Ook lijken hier een muur en een gracht te lopen. De vraag is dan ook of er in de onder-grond nog resten van liggen.
De verticale radarprofelen zijn verwerkt tot timeslices (horizontale afeeldingen van ver-schillende dieptes). Op deze afeeldingen is een groot aantal contrastverschillen te zien. Een aantal van deze contrastverschillen kan verklaard worden door de aanwezigheid van kabels/leidingen, maar een deel ook absoluut niet. Op de afeeldingen is te zien dat er in de noordwesthoek van het terrein groot
contrast-vroeg om deze sporen te duiden. Hier zal nader onderzoek nodig zijn, maar als er half-ronde vormen worden gevonden op de plaats waar een kerk verwacht wordt, is dat op z'n minst een interessant gegeven.
Terrein ten oosten van de Protestantse Kerk Het terrein ten oosten van de huidige Protes-tantse Kerk wordt onderzocht om een ant-woord te vinden op verschillende onderzoeks-vragen. Dit terrein is namelijk de locatie van een deel van de voormalige abdijkerk. Ter hoogte van het koor van de huidige kerk ston-den vroeger de indrukwekkende torens van de grote abdijkerk. In het verleden is hier al het nodige opgegraven, alleen de documentatie laat te wensen over. In dit deel van het onder-verschil is, met daar vlak naast een aantal zoeksgebied zou ook de voorganger van de refecties die in een halfronde vorm liggen. abdijkerk gelegen moeten hebben, waarin Daarnaast is er een groot contrastverschil te niemand minder dan Floris I begraven lag. zien dat noord-west zuid-oost georiënteerd is De hoofdvraag voor dit deel van het onderzoek en een zeer hoekig verloop heeft. Het is te was of er in dit gebied nog onverstoorde grond
Collectie Rijkmuseum
afeelding
©
Saricon bv
lag, waarin nog intacte begravingen zouden kunnen liggen. Op basis van de bewaard gebleven opgravingstekeningen valt dit niet te reconstrueren, omdat het hoofdmeetsysteem van vroeger niet bewaard is gebleven en er forse meetfouten zijn gemaakt. Diverse teke-ningen van hetzelfde vlak hebben bijvoorbeeld andere verhoudingen en andere afstanden tot de bestaande bebouwing, terwijl er wel op dezelfde schaal getekend is volgens het meet-systeem.
Op basis van deze tekeningen zijn ook de re-constructietekeningen van de abdij gemaakt. Deze moeten dus qua positie zeer kritisch bekeken worden. In 2006 werd hier, bij het wederom blootleggen van de graven van onder andere graaf Floris I en zijn kindje, ook een ongestoord bodemprofel gezien. Het lag in de door Cordfunke veronderstelde eerste stenen Gezicht op de abdij te Egmond-Binnen, Claes Jacobsz van der Heck 1638. In rood het te onderzoeken gebied bij de torens van de abdijkerk.
Beeld van de radardata in de directe omgeving van de protestantse kerk. Met de donkere gearceerde lijn is de harde lijn te zien die waargenomen is in de data. Binnen de rode cirkel de plaats waar de harde refectie op de vloer van de oude abdijkerk kan duiden.
In de rode cirkel het te onderzoeken gebied ter plaatse van de protestantse kerk, waar een deel van de voormalige abdijkerk heeft gelegen.
Foto van de opgraving uit 1980. Hierop zijn de graven te zien van de door Cordfunke veronderstelde gravinnen Geva en Othilde. De foto is gemaakt in westelijke richting. Je kijkt dus als het ware in het talud bij de protestantse kerk. Wat opvallend is, is dat het bodemprofel ter plaatse nog intact is. Met andere woorden weer een aanwijzing dat de veldtekeningen uit het verleden niet geheel betrouwbaar blijken te zijn.
graferk. Het profel riep grote vragen op over wat Roefstra nu precies had gezien. Het leek er namelijk sterk op dat een deel (naar het westen toe) van de eerste stenen abdijkerk mogelijk nog intact in de bodem ligt. Dit laat de mogelijkheid open dat er wellicht nog begravingen van de grafelijke familie in ongestoorde context te vinden zijn. Vanuit wetenschappelijk oogpunt zou dit van onschatbare waarde zijn. Immers, de voorlo-pige stand van zaken in het DNA-onderzoek is dat er tussen de resten van de (veronderstelde) grafelijke familie nog geen onderlinge ver-wantschap aangetoond kan worden (Altena et al 2013). Het terrein is gemeten met EMI, Magnetometrie en GPR. Wat direct opviel, was dat het hele terrein een bijzonder homo-geen rommelig beeld geeft. In de zuidoost-hoek is in de data bij alle technieken een vrij harde refectie waarneembaar. Ook is te zien In de rode cirkel het te onderzoeken gebied ter plaatse van de buurkerk en de burgerbegraafplaats.
dat in de dwarsdoorsnedes van de radar-beelden de grond naar de randen duidelijk oploopt en ook in de richting van de harde refectie. Bij vergelijking met de opgravings-tekeningen blijkt dat in deze hoek een deel van de vloer van de eerste abdijkerk was gevonden. Deze blijft in alle tekeningen van de verschillende vlakken terugkomen en lijkt op basis van de reconstructie van de N.A.P.- hoogtes niet uitgebroken te zijn, terwijl de rest van de toenmalige opgravingsput wel verdiept was. Dat zou ook deels de oplopende lagen in de radarprofelen kunnen verklaren. Dat betekent in dat geval ook dat de grond onder de vloer niet verstoord is en dat de resten van de (mozaïek)vloer(en) nog in con-text liggen en toegankelijk zijn voor heronder-zoek (Roefstra 2010). Ook is in de data een vrij harde lijn te zien, die op basis van de opgra-vingstekening op het eerste gezicht verband
zou kunnen houden met een van de funde-ringssleuven van de abdijkerk. Nader onder-zoek naar de oude opgravingsdata zou hier in de toekomst mogelijk meer informatie over kunnen opleveren.
Buurkerk en burgerbegraafplaats
Op het terrein stond nog een kerk, de zoge-naamde buurkerk. Deze kerk was bedoeld voor de burgers en lag op het meest noordelijke deel van het abdijcomplex. Tussen de abdij-kerk en de buurabdij-kerk lag een begraafplaats voor burgers. De vraag was of er hier in de ondergrond nog sporen van de buurkerk lagen en of er nog andere structuren, zoals bijvoor-beeld een scheidingsmuur of begravingen, konden liggen.
De ruïne van de buurkerk staat op veel afeel-dingen. Wat daarbij vooral opvalt, is de romaanse toren in combinatie met een Gezicht op de abdij te Egmond-Binnen, Claes Jacobsz van der Heck 1638. In rood het te onderzoeken gebied bij de buurkerk.
gotisch koor. Dit doet vermoeden dat er wel-licht een romaanse voorganger is geweest die later verbouwd is.
In het verleden zijn er meerdere reconstructies van de buurkerk gemaakt. In 1950 reconstru-eerde men deze kerk, maar met te weinig steunberen. Op diverse afeeldingen uit de 18de eeuw staat de buurkerk als ruïne afge-beeld en is te zien dat bij de negende steun-beer het koor begint. De resten van het koor zijn nu zichtbaar gemaakt in de bestrating.
Op de afeeldingen is in ieder geval te zien dat de kerk behoorlijk groot moet zijn ge-weest. In de geofysische data tekent zich binnen de buurkerk een halfronde structuur af. Ervan uitgaande dat de kerk wellicht een kleinere romaanse voorganger heeft gehad, zou dit kunnen betekenen dat er in de bodem nog resten van de romaanse koorsluiting kunnen liggen. Verder is er een boogvormige lijn in de data te herkennen, wat zou kunnen duiden op een vroegere terreinafscheiding. Zicht op de ruïne van de buurkerk. De toren en het koor hebben het langst gestaan. Het koor was nog lang
in gebruik als kerk. "Gezigt der ruwiene van St. Adelbertus Kerk te Egmond binnen", de buurkerk vanuit het zuiden, J.A. Crescent 1809.
Vervolg
Fase 2 van het geofysische onderzoek zal in een later stadium plaatsvinden waarbij andere terreinen van het voormalige abdij-terrein systematisch geofysisch onderzocht zullen worden.
Wordt vervolgd dus!
Nancy de Jong-Lambregts, Archeologisch geofysisch specialist
Saricon BV, Ferry van den Oever Provincie Noord-Holland, Jean Roefstra
* Zie voor een uitgebreide uitleg van de gebruikte technieken p.248-249.
Collectie
Regionaal Ar
chief Alkmaar
EMI-beelden van het terrein ten noorden van de protestantse kerk. In de rode stippellijnen de refecties ter plaatse van de buurkerk. In blauw een duidelijke lijn die mogelijk afomstig is van een terreinafscheiding van het voormalige kerkhof.
afeelding
©
br
on: AHN View
er
foto©Sander Koopman
Bodemprofel van een ‘boomeiland’ in het afgeplagde deel waar de scherven zijn gevonden.
Kadaster
Kaart met de vondstlocatie ingetekend. Topografsche kaart AHN hoogtebeeld met de vondstlocatie ingetekend.