Fries Museum Leeuwar
den/J.
v
an der
Veer
Het gezicht van Wodan op de intacte, verguld zilveren, fbula van Achlum, met in rood het deel aangegeven van de fbula dat op Wieringen is gevonden. Rechts het op Wieringen gevonden deel.
variant van het Achlum-type, is belangrijk, omdat deze fbulae zeer zeldzaam zijn, maar ook omdat dit fragment een illustratie is van de mythologische wereld van de inheemse bevolking in de 6de eeuw. Kernelement in die mythologische wereld is de verering van de godheid Wodan, wiens gezicht in verschillen-de vormen te zien is op diverse verschillen-delen van dit soort fbulae, dikwijls vergezeld van een paard en twee vogels aan weerskanten van zijn gezicht. Het vermoeden is dat de fbula van Wieringen in complete staat een vergelijkbare vorm heeft gehad, dus met twee paren
vogelkoppen op de voetplaat.
Rob van Eerden, beleidsadviseur archeologie, provincie Noord-Holland
Bijbelse schotels uit de Westfriese
klei
Aan het Westeinde, in de Gouden Eeuw de voornaamste toegangsweg tot de stad Enkhuizen, is in 2018 in een gedempte water-put een aantal uitzonderlijke schotels gevon-den. De put bevatte veel voorwerpen van kera-miek, die dateren tussen circa 1625 en 1680. De samenstelling is voor de 17de eeuw in West-Friesland gebruikelijk: steengoed, rood-bakkend aardewerk, witrood-bakkend aardewerk en Nederlandse majolica en faience, aange-vuld met een kleine hoeveelheid Italiaans en Portugees tinglazuuraardewerk. Tussen het Italiaanse aardewerk zitten twee fraaie scho-tels van zeer groot formaat. Op de ene is een zittend fguur met fuit, mogelijk een herder, afgebeeld en op de andere staat een lopend fguur met hoed en piek.
Deze schotels zijn gemaakt in de regio Ligurië in Italië tussen 1600 en 1650 en horen tot het pronkgoed. In nagenoeg ieder huishouden in West-Friesland hingen in deze tijd wel een paar Italiaanse stukken aan de muur.
Wat de inhoud van de waterput echt bijzonder maakt zijn niet de mediterrane stukken, maar een vijftal Nederlandse schotels met Bijbelse voorstelling. Vier schotels hebben een identieke beschildering van Christus aan het kruis met aan weerszijden Maria en Johannes de Evangelist, beiden met een nimbus boven hun hoofd als teken van hun heiligheid. Aan de voet van het kruis liggen een schedel en een dijbeenbot als verwijzing naar de berg Golgotha – schedelplaats – waar de kruisiging werd voltrokken. Op de achtergrond zien we een landschap, dat Hollands aandoet met een
Schotel van Ligurische faience met daarop een zittend fguur met fuit.
Schotel van Ligurische faience met daarop een lopend fguur met hoed en piek.
foto © Restaur a Heerlen foto © Restaur a Heerlen
> Faience schotel met de kruisigingscene en boven aan het kruis op het schild de aforting INKDI = Jezus van Nazareth Koning Der Joden. >> Schotel met aforting INRM = Jesus Nazarenus Rex Mundi (Jezus van Nazareth koning der Wereld)
foto © Restaur a Heerlen foto © Restaur a Heerlen
kerktorentje, maar ook met een Romeins ogend gebouw met zuilen en een toren. Deze tempel geeft aan dat we op de achtergrond Jeruzalem zien. Een opvallend detail is de creativiteit van de schilders in de letters op de plank aan de bovenzijde van het kruis. Gebruikelijk is dat hier de letters INRI (Jesus Nazarenus Rex Iudaeorum = Jezus van Nazareth koning der Joden) staan. Op een van de scho-tels staat INKD op een andere INRM en op de twee overige INRDI.
De aforting is bij de eerste in het Nederlands omgezet (INKDI = Jezus van Nazareth Koning Der Joden). Bij de tweede zouden de letters voor Jesus Nazarenus Rex Mundi (Jezus van Naza-reth koning der Wereld) kunnen staan. Bij de andere twee borden lijkt sprake van een
com-binatie van Latijn en Nederlands (Jesus Nazarenus Rex Der Joden). Voor deze verhas-peling van letters zijn geen andere voor-beelden bekend.
De kruisiging is de meest bekende voor-stelling in de christelijke kunst en be-staat in talloze varianten. De voorstelling op de schotels is mogelijk ontleend aan meerdere prenten. De wijze van uitbeel-den van de fguren lijkt direct of indirect gebaseerd op een gravure van Albrecht Dürer. De achtergrond met tempel in het stadsbeeld van Jeruzalem zien we op andere prenten, zoals van Pieter de Jode, gemaakt omstreeks 1590-1632. Dit soort prenten of zelfs hele prentenbijbels waren algemeen in omloop in de 17de eeuw.
De vijfde schotel toont een ander Bijbels tafe-reel: het ofer van Abraham.
We zien hier Abraham met zijn zoon Izaäk geknield aan zijn voeten. Hij heeft een mes in de hand en staat bij een brandstapel. Vanuit de rook van de brandstapel houdt een engel hem tegen. Ook deze voorstelling is mogelijk een vrije interpretatie van een prent van Pieter de Jode.
Op basis van de stijl kunnen we minimaal drie schilders onderscheiden. Twee schotels met kruisiging zijn vrij grof geschilderd met dikke penseelstreken. De twee andere scho-tels met kruisiging zijn verfjnder uitgevoerd. Aan het randmotief is in beide gevallen duide-lijk aandacht besteed: de takken zijn voorzien van ranken, hebben kleine blaadjes en de
Schotel met de aforting INRDI, een combinatie van Latijn en Nederlands: Jesus Nazarenus Rex Der Joden.
foto
©
Restaur
De bijbelse borden bij elkaar. foto © Ar cheologie W est-Friesland foto © Restaur a Heerlen
bloemen hebben stippen in de bloemblaadjes. De schotels vertonen echter ook veel verschil-len. Bij het ene bord is het landschap in meer detail weergegeven en vliegen vogels in de lucht. De schotels zijn door twee verschillende personen geschilderd. Het vijfde exemplaar met het ofer van Abraham lijkt van dezelfde hand als het meest verfjnde bord met kruisi-ging. Ze komen dus uit een werkplaats waar meerdere decorateurs werkzaam waren. Enkele jaren geleden zijn bij een opgraving in Grootebroek, op de locatie waar in de 17de eeuw een herberg stond, twee schotels gevon-den die duidelijk uit hetzelfde atelier komen als de schotels van het Westeinde. Op de eerste staat een afeelding van de Verkondi-ging van de Blijde Boodschap aan Maria. Het tweede exemplaar is een schotel met een fantasiewapen. Alle schotels hebben als over-eenkomst dat ze een rand met ranken met bladeren en bloemen hebben.
Schotel met daarop het ofer van Abraham.
Herkomst Delft of Haarlem?
De schotels behoren tot het Nederlandse tin-glazuuraardewerk, meestal aangeduid als faience. Dit product is rond 1620 ontwikkeld in een poging het populaire Chinese porselein te imiteren. De vroegste stukken zijn dan ook vrijwel altijd met Chinese motieven beschil-derd en de kleur blauw werd standaard. Iedereen kent wel de benaming Delfts blauw, naar de voornaamste productieplaats. Grote schotels beschilderd met Bijbelse of andere taferelen uit de 17de eeuw kennen we vooral uit museale collecties en komen zelden als bodemvondst voor.
Vooralsnog is onduidelijk welk atelier de scho-tels heeft gemaakt. Het kan zijn dat dit in Delft was gevestigd, maar niet uit te sluiten valt dat de schotels zijn gemaakt in het atelier van Willem Jansz Verstraeten (tot 1655) of zijn zoon Gerrit Willemsz Verstraeten (1642-1657) in Haarlem. Bekend is dat in Haarlem schotels met Bijbelse voorstelling werden
foto
©
Ar
cheologie W
est-Friesland
gemaakt. In het Rijksmuseum bevindt zich bijvoorbeeld een schotel, die overigens duidelijk van veel hogere kwaliteit is dan onze exemplaren, met een voorstelling van het ofer van Abraham. Deze beschildering is duidelijk ontleend aan een prent van Pieter de Jode. Het stuk behoort tot de top van de Haarlemse productie. Bekend is dat de Verstraetens ook wapenschotels maakten, meestal voorzien van een rand in Italiaanse stijl. Schotels zoals die van het Westeinde zijn vrijwel niet bekend.
Rooms huishouden
Wat deze vondst extra bijzonder maakt, is dat deze informatie verschaft over de gebruikers van de schotels, iets wat bij museale stukken zelden het geval is.
Onder de vondsten uit de waterput bevinden zich nog meer voorwerpen met religieuze af-beeldingen, zoals twee Delftse bordjes met Bijbelse taferelen, een majolicabord met het
De opgraving aan het Westeinde 88-90, in Enkhuizen.
christelijke IHS-monogram en een pot van roodbakkend aardewerk met de tekst ‘Eerdt God anno 1668’. Daarnaast zijn scherven van twee wijwaterbakjes van mediterrane faience aanwezig. Een wijwaterbakje als bodem-vondst is een soort gidsfossiel voor een katho-liek huishouden. Het kathokatho-lieke geloof was sinds 1572 verboden en werd sindsdien in het geheim beleden. Katholieken werden zo nu en dan met vervolging geconfronteerd. Nog in 1644, dus in de tijd dat onze katholieke eigenaar van de schotels leefde, werden vier Roomse vergaderplaatsen in Bovenkarspel en Grootebroek gesloten. De katholieken werden tijdens de Tachtigjarige Oorlog gewantrouwd, omdat ze zomaar zouden kunnen heulen met de katholieke Spaanse vijand. Na de Vrede van Münster in 1648 konden zij weer zonder vrees voor vervolging hun geloof uitoefenen, maar nog altijd niet openbaar. De meerderheid van de inwoners van de Streek, zoals de regio tussen Hoorn en Enkhuizen wordt genoemd, bleef katholiek. Hoewel voorwerpen met Bijbelse voorstellingen zeker niet alleen in katholieke huishoudens in omloop waren, spraken deze de katholieken met hun traditie van een rijke religieuze beeldtaal zeker aan. Openlijk konden ze hun geloof niet belijden, maar in privésfeer konden ze hun huis wel inrichten met schotels, prenten en schilde-rijen die bij hun geloofsbeleving aansloten. De schotels van het Westeinde geven een prachtig inkijkje in zo’n katholiek 17de-eeuws huishouden.