117-118 De goddelijke voorganger
Op de keerzijde van deze gouden
aureus staat geen symbolisch figuur
of een groot tempelcomplex (fig. 24). De beide kanten van de munt geven een keizerhoofd weer, waarvan de ene net overleden is en de andere nog in de keizerlijke kinderschoenen staat. Keizer Hadrianus beeldt zichzelf op de voorzijde af, maar vergeet ook niet om tekstueel en beeldend naar zijn
voorganger te verwijzen. De tekstuele verwijzing naar zichzelf staat in de titulaire leus die om zijn eigen hoofd staat afgebeeld. IMP CAES TRAIAN HADRIAN OPT AVG G D PART, Imperator Caesar Trajanus Hadrianus, de beste Augustus. De aansluitende afkortingen hierachter zijn de aangenomen namen van Trajanus. De benamingen Germanicus, Dacicus en Parthicus zijn afgeleid van de door Trajanus veroverde naties. Het aannemen van die namen betekende dus letterlijk: overwinnaar van de Germanen, Daciërs en de Parthen.2 0 3 Het lijkt alsof de nieuwe keizer Hadrianus alle titels en namen van zijn
voorganger zonder pardon overneemt. Hadrianus zet zichzelf hiermee op een voetstuk en 199 Stevenson/Smith/Madden 1889, 520. 200 Stevenson/Smith/Madden 1889, 749. 201 Southern 2014, 260-261. 202 Southern 2014, 280. 203 Stevenson/Smith/Madden 1889, 301. Figuur 24: Inventarisnummer SC-03602
lijkt een poging te doen om mee te liften met het goede imago van zijn voorganger. Naast het overnemen van de titulatuur, lijkt het portret van de nieuwe keizer op deze aureus veel op die van de vorige. Qua vorm en kleding hebben de beide keizerhoofden veel van elkaar weg, met uitzondering van Hadrianus’ baard.2 0 4 Met de DIVO TRAIANO – PATRI AVG, verklaart
Hadrianus zichzelf als de nieuwe Augustus van de natie.2 0 5
Op jonge leeftijd ontving Hadrianus al magistraatfuncties en speelde hij een belangrijke militaire rol in de campagne tegen de Parthen.2 0 6 Hoewel Hadrianus vrijwel het enige naaste
geadopteerde mannelijke familielid van de keizer was, bleef de toekenning van de caesar-titel echter onuitgesproken. Na de dood van keizer Trajanus werd Hadrianus als opvolger naar voren geschoven. Naar verluid werd in 117 door de vrouw van de keizer, Plotina gezorgd voor deze soepele machtsoverdracht.2 0 7 Hoewel de keizertitel nu beslist toebehoorde aan Hadrianus,
vaststond op papier en ondertekend was door Trajanus, was de twijfel bij het leger, het volk en de senaat nog mogelijk. Het is niet helemaal duidelijk of die onzekerheid er daadwerkelijk was, aangezien die onzekere periode net in de machtsovergangsfase van de keizer plaatsvond. De rommelige machtsoverdracht veroorzaakte veel geroddel en onzekerheid en dat is herleidbaar naar de bovenstaande aureus. Vrijwel direct na de dood van Trajanus werd deze munt geslagen en verspreid door het Rijk. In feite impliceert de aureus dat Hadrianus door de oud-keizer is uitgeroepen tot caesar (CAES) en dus de formele en uitverkoren troonsopvolger was.2 0 8 Dit was precies de boodschap die de nieuwe keizer wilde uitzenden.
117-118 De twee dames
Na de beschrijving van de hiervoor genoemde gouden aureus-munt kan de brug worden geslagen naar deze opvallende variant. Op deze aureus staat de keizer zelf niet centraal, Hadrianus staat hier zelfs helemaal niet op (fig. 25). Op de voorzijde, links afgebeeld, staat de weduwe van oud-keizer Trajanus, dit wordt bevestigd met de afgebeelde titels PLOTINAE en AVG. Op de
keerzijde staat Matidia afgebeeld met dezelfde AVG-afkorting, zij was de schoonmoeder van Trajanus.209 Anders dan de hiervoor genoemde munt, waren deze twee vrouwen nog in leven
toen deze aureus werd geslagen. Matidia overleed een jaar na de uitgifte en Plotina vier jaar later, dus in die zin is het niet een herdenkingsmunt.210 De beide dames verschilden niet veel
in leeftijd en konden het goed vinden met de nieuwe keizer. Deze relatie leek ogenschijnlijk
204 Beckmann 2012, 410. 205 Hekster 2020, 279. 206 Claridge 2016, 5. 207 Hekster 2020, 279-280. 208 Hekster 2020, 279-280. 209 Sear 2017b, 131-132. 210 Sear 2017b, 191. Figuur 25: Inventarisnummer SC-03606
zo goed dat beide vrouwen de geschiedenis zijn ingegaan als zijn persoonlijke helpers.211
De hiervoor genoemde ondertekende machtsoverdracht werd onder toeziend oog van deze vrouwen uitgespeeld.212 Het complot, waar Hadrianus zich niet mee bemoeide. De keizer
liet een bericht naar de senaat sturen waarin hij zijn excuses aanbood voor het gebrek aan informatie rondom zijn keizeraankondiging.213 In de brief benadrukte hij zijn respect voor de
senaat en vroeg om zijn voorganger goddelijk te verklaren. Hoewel de periode versluierd werd achter speculatie en onduidelijkheid, werd dit gladgestreken. Door een decreet van de senaat kreeg Matidia samen met Plotina in 113 de Augusta-titel.214 Na hun dood werden zij beiden
vergoddelijkt.215
Het afbeelden van een vrouw op munten was niet per se baanbrekend, maar wel opvallend. Afgebeelde vrouwelijke figuren moesten wel heel bijzonder zijn, wilden zij op een Romeinse munt verschijnen. Opvallend is ook dat Hadrianus zelf in de titulatuur of visueel helemaal niet aan bod komt. Het lijkt alsof deze munt uit pure dankbetuiging werd geproduceerd en verspreid, maar uiteraard kan de nieuwe keizer ook onder druk hebben gestaan van zijn vrouwelijke bondgenoten.
117-138 De belofte
De twee afgebeelde manfiguren schudden elkaar de hand, het lijkt alsof hier afspraken en beloftes worden gemaakt (fig. 26). Rondom hen heen staan de afkortingen en titels: PARTHIC DIVI TRAIAN AVG F P M TR P COS P P. De vergoddelijkte Trajanus, houdt in zijn linkerhand een rol vast en met zijn rechterhand schudt hij de hand van de rechterfiguur, Hadrianus. De ADOPTIO wordt hiermee visueel en tekstueel bevestigd. De nieuwe keizer wordt omringd door alle geërfde titels. De volgende functies kreeg de keizer automatisch overgedragen: hogepriester, behouder van tribunale macht, de vader des vaderlands en consul.216 De pater patriae-titel liet Hadrianus na
deze uitgave achterwege op zijn munten. Het feit dat deze ADOPTIO-denarius nodig was, toont aan dat Hadrianus de behoefte voelde om de complottheorieën over zijn aantreding als keizer definitief aan te pakken.
118 Salus
De meest gebruikte denominatie in de periode van Trajanus en Hadrianus was de koperen
sestertius.217 Wanneer boodschappen met name bij het reguliere Romeinse volk terecht moest
211 Birley 1997, 16. 212 Birley 1997, 77-80; Claridge 2016, 5. 213 Claridge 2016, 5. 214 Stevenson/Smith/Madden 1889, 542. 215 Birley 1997, 107; Claridge 2016, 10. 216 Stevenson/Smith/Madden 1889, 639; 805; 605; 266. 217 Beckmann 2012, 406. Figuur 26: Inventarisnummer SC-03600
komen, was het dus verstandig om die hierop te presenteren. Deze sestertius verbeeldt de godin Salus, de personificatie van de welvaart (fig. 27). De godin werd ieder jaar vereerd en stond indirect ook voor het welzijn van de keizer en zijn familie. De titulatuur rondom dit zittende figuur bevestigt deze hypothese. De titels PONT MAX TR POT COS II, SALVS AVG SC, hogepriester, behouder van tribunale macht en voor de tweede maal consul verwijzen naar de nieuwe keizer. Op deze sestertius is afwezigheid van de eerdergenoemde pater patriae-titel opvallend, deze titel werd door Hadrianus verworpen. Onder de zittende figuur staat de naam van de godin en de AVG-titel. In
combinatie wordt dit opgevat als de goede gezondheid, veiligheid en welvaren van de keizer en het Romeinse Keizerrijk.218 De godin is gekleed in een stola en draagt in haar rechterhand een
patera. Zij voedt met haar rechterhand een slang, de esculaap, die uit een altaar kruipt.219
119-122 De vrijgevige keizer
Op de keerzijde van deze denarius staan twee figuren die wederom omringd zijn door een reeks van titels (fig. 28). PM TR P COS III, hogepriester, houder van tribunale macht en voor de derde maal consul. De tekstuele toevoeging LIBERAL AVG verduidelijkt de rol van de figuren en weergeeft de vrijgevigheid van de keizer. De zittende persoon, keizer Hadrianus, op het podium steekt de hand uit naar de figuur aan zijn voeten, een burger van het volk van Rome. Hadrianus associeerde zichzelf graag met de Liberalitas-personificatie, de liberalitas-scene is dan ook regelmatig op zijn munten terug te vinden.220
Deugden werden op munten afgebeeld om de keizer met die desbetreffende goede eigenschap te associëren. De gebruiker van de munt zag op de voorzijde het portret van de keizer en wanneer de munt werd omgedraaid de deugd. Op die manier werd direct het verband tussen de keizer en al zijn goede eigenschappen gelegd. De aan hun toegeschreven goede eigenschappen zorgden voor een machtig Rijk waarin alle inwoners konden floreren. Het was de bedoeling dat iedereen in ieder geval dacht dat de keizer die goede eigenschappen bezat, of dat nu waar was of niet. Op die manier kan het toepassen van een deugd zeker worden gezien als een vorm van machtslegitimatie en zeker worden ingezet als machtsovertuiging. Het uiten van de keizerlijke vrijgevigheid begon al onder keizer Augustus, met het uitdelen van contant geld, het realiseren van brood en spelen en publieke bouwprojecten.221 Augustus’ opvolgers konden hier vaak niet
aan tippen. Hoewel de eerste keizer de personificatie van de vrijgevigheid uitstraalde, liep hij
218 Stevenson/Smith/Madden 1889, 713. 219 Sear 2017b, 234; www.vandale.nl/gratis-woordenboek/nederlands/betekenis/esculaap#.XqGkCWgzY2x. 220 Noreña 2001, 160. 221 Noreña 2001, 161. Figuur 28: Inventarisnummer RO-04043 Figuur 27: Inventarisnummer SC-04198
hier nooit mee te koop. Volgens historicus Noreña komt de liberalitas als deugd pas echt naar voren, wanneer deze op de keizerlijke munten van Hadrianus wordt geslagen. De vrijgevigheid van de keizer was nu ook visueel onderdeel geworden van het ‘goede keizer’ eisenpakket.222
119-122 Het bootje
Naast het feit dat Hadrianus al afstand had gedaan van de
pater patriae-titel, verdwenen steeds meer namen en titels
van zijn munten. Wellicht was het ook niet meer nodig om met de titulatuur te koop te lopen en zat de keizer veilig op de troon. Alleen de belangrijkste titels bleven behouden, PM TR P COS III. Op de voorzijde van deze denarius staat wel een verwijzing naar zijn voorganger Trajanus, maar lijkt dit zijn enige manier van machtslegitimatie met betrekking tot het verleden (fig. 29). Naast afstand te doen van de titulatuur, nam Hadrianus ook letterlijk afstand van Rome. De keizer wijdde zijn regeerperiode aan het rondreizen en bezoeken
van vrijwel alle Romeinse provincies. Tussen 121 en 125 begonnen zijn expedities naar onder andere Gallië, Germaniae Superior en Inferior, Brittannië, Noord-Afrika en Syrië, zonder ook maar één keer terug te keren naar de stad of de senaat.223
Het idee van een ‘reizende keizer’ is op deze denarius visueel ondersteund door de galei met de zes roeispanen. Hoewel het niet het voornaamste doel was om nieuwe gebieden te veroveren, werd veel moeite gestoken in de markering van de rijksgrenzen. Daarnaast bezocht de keizer, tijdens zijn provinciale veldtochten, legioen na legioen. Daar hield hij toespraken over militaire discipline en benadrukte het belangrijke werk dat door de soldaten werd uitgevoerd.224 In de Historia Augusta wordt dit bevestigd: “[…] nadat hij de soldaten op orde
had gebracht vertrok hij naar Brittannië, waar hij dingen corrigeerde […] bouwde een muur van tachtig mijl, welke de barbaren moest scheiden van de Romeinen.”225 Deze imposante muur is
echter niet op munten afgebeeld. Dergelijke militaire bouwwerken werden niet op munten van Hadrianus gepresenteerd, omdat dit waarschijnlijk niet de gewenste boodschap voor het volk was. In tegenstelling tot zijn voorgangers koos Hadrianus bewust voor een beëindiging van de Romeinse expansiedrift. Dat kon door de senaat en het volk worden gezien als een gebrek aan ambitie om de grootsheid van het Romeinse volk voorop te stellen. Hadrianus kiest door het vastzetten van de rijksgrenzen vooral voor een conservatieve houding: het behouden en beschermen van het Rijk zoals deze werd achtergelaten door zijn voorganger Trajanus.
222 Noreña 2001, 160. 223 Amandry/Burnett 2015, 793. 224 Hekster 2020, 283; Birley 2016, 133. 225 Historia Augusta, 10.2. Figuur 29: Inventarisnummer RO-04136