320 Het jubileum
Hoofdstuk 9: Conclusie en aanbevelingen
In dit hoofdstuk wordt antwoord gegeven op de vooraf opgestelde onderzoeksvragen. Als eerste worden de deelvragen beantwoord, deze antwoorden worden beknopt samengevat en zullen uiteindelijk leiden tot de beantwoording van de hoofdvraag. Vervolgens worden enkele aanbevelingen gedaan voor eventueel vervolgonderzoek. Vervolgens worden aanbevelingen gedaan op basis van vraagstukken die tijdens dit onderzoek opkwamen, maar die niet pasten binnen dit afstudeerproject. Dit afstudeeronderzoek kan gebruikt worden als referentie voor iedereen die onderzoek wil doen naar Romeins munten en hun achterliggende propagerende functie.
9.1. Conclusie
9.1.1. Deelvragen
Macroniveau
1. Welke historische hoogtepunten zijn memorabel voor de drie keizerperioden?
Voor alle drie de keizers zijn verscheidene belangwekkende gebeurtenissen op een rij gezet. Voor Augustus begon dit met name met de toekenning van de machtspositie. Hij gaf in feite het startsein voor de keizerlijke macht. Zijn grootste en belangrijkste overwinning was die op Marcus Antonius, aangezien met deze zege de stap naar het keizerschap eenvoudiger werd. Daarnaast waren ook de overwinningen op de Parthen, het uitbreiden van het Rijk en de bouw van verscheidene publieke gebouwen en tempels memorabele hoogtepunten voor de eerste keizer. Voor Hadrianus lagen de memorabele gebeurtenissen net wat ingewikkelder, aangezien deze keizer besloot om het Rijk niet verder uit te
breiden maar het beter te verdedigen. Daarnaast stond Hadrianus met name bekend als de reizende keizer en niet als de overwinnaar of heldhaftige strijder. De laatste keizer Constantijn leefde weer in een heel andere periode en markeerde met name zijn aanloop naar het keizerschap zijn memorabele hoogtepunt. Na het instorten van de tetrarchie werd het een ware machtsstrijd en bleef Constantijn als laatste kandidaat over. De slag bij de Milvische brug, het verslaan van Licinius nabij Byzantium en het stichten van de nieuwe stad Constantinopel zijn na het historisch onderzoek naar voren gekomen als Constantijns memorabele hoogtepunten.
2. Welke verschillen in propagandavormen van Augustus, Hadrianus en Constantijn zijn bekend?
Augustus moest na de dood van zijn peetvader en de uitschakeling van Marcus Antonius zijn intenties bewijzen aan het volk en de senaat. De eerste keizer markeerde het begin
van de propagandavoering door onder meer het verspreiden van diens goede daden in de
Res Gestae. Met de bouw van tempelcomplexen, de onderwerping van opstandige volken,
de uitbreiding van het Rijk, het openstellen van publieke gebouwen en de organisatie van festiviteiten kreeg de keizer meer aanhangers. Hadrianus deed dit op een soortgelijke manier, alleen was er voor hem geen noodzaak om het Rijk verder uit te breiden. De keizer was op een andere manier begaan met zijn volk, namelijk door erdoorheen te reizen. Hadrianus heeft vrijwel het gehele Romeinse Rijk met zijn eigen ogen gezien en dat moest uiteraard iedereen weten. Met het versterken van de rijksgrenzen werd de veiligheid van het Rijk bovendien gewaarborgd. De laatst onderzochte keizer Constantijn verpakte zijn keizerlijke macht weer anders en propageerde met name met zijn militaire grootmacht en behaalde titels. De uiteindelijke bouw van een geheel eigen stad, met een naam die verwijst naar de stichter zelf, wijst naar een dergelijke propagandamacht.
3. Welke verschillen in het muntstelsel van Augustus, Hadrianus en Constantijn zijn opvallend?
In het muntstelsel van Augustus en Hadrianus zit in eerste instantie niet vreselijk veel verschil. Veel van de muntsoorten die veelvuldig onder de autoriteit van Augustus en Hadrianus werden geslagen, waren in de tijd van Constantijn alweer uit de roulatie gehaald. Op die manier komt het dus voor dat de munten die Augustus invoerde aan het begin van het Keizerrijk, helemaal niet meer voorkwamen in het tijdperk van Constantijn.
Mesoniveau
4. Welke verbeeldingen zijn voornamelijk weergegeven op de keerzijden van Romeinse munten?
Op de onderzochte munten van Augustus zijn voornamelijk terugblikken op memorabele gebeurtenissen afgebeeld, zoals het terughalen van de adelaars en de overwinning op Marcus Antonius en Cleopatra. Dit is met name op een symbolische manier gerealiseerd, zo is bijvoorbeeld Egypte afgebeeld als krokodil. Tempels zoals die voor Mars Ultor en Jupiter de Donderaar staan daadwerkelijk afgebeeld. Op de onderzochte munten is ook naar behaalde titels en triomfen verwezen en wordt ook aandacht besteed aan het toekomstperspectief, in de vorm van twee afgebeelde jongens. Dit wordt ook door keizer Constantijn gedaan wanneer hij het portret van zijn zoon Constantius II op de voorzijde van een munt presenteert. Deze keizer verbeeldt daarnaast met name zijn militaire overwinningen en behaalde titels, in de vorm van militaire standaarden en tekstuele verwijzingen. Op de onderzochte munten van Hadrianus staan onder andere portretten van anderen, zichzelf of goden waarmee hij zichzelf verbonden voelt.
5. Welke denominaties uit het Romeinse geldsysteem leenden zich specifiek voor propagandistische boodschappen?
Vanuit het onderzoek is hier niet een eenduidig antwoord op gevonden. Het is ten eerste aannemelijk dat propagandaboodschappen voornamelijk op vaak gebruikte munten aan het volk werd gepresenteerd. Sestertiën, maar met name denarii waren veelvuldig in omloop, aangezien het Romeinse Rijk hiermee het leger, de grootste kostenpost betaalde. Dit was echter alleen het geval na de hervorming van Augustus en speelde ook nog in de
keizerperiode van Hadrianus. Na de hervormingen van Diocletianus werd het muntstelsel omgegooid en waren sommige denominaties veel minder waard of verdwenen helemaal van de markt. Ten tijde van Constantijn werd de gouden solidus, maar voornamelijk de koperen nummus gangbaar als betaalmiddel. Ten tweede is het aannemelijker dat een propagandaboodschap op een munt van een redelijk formaat werd geslagen. Tijdens de uitvoering van het materiaalonderzoek en de opsporing van de afgebeelde keizerlijke propaganda kwamen de grotere en met name veelgebruikte denominaties naar voren, namelijk de denarius, as, sestertius en nummus. Hiermee is echter niet uitgesloten dat de keizerlijke propagandaboodschap niet op kleinere munten geslagen werd. In de uitvoering van het iconografische onderzoek is één quadrans, de kleinste munt in waarde en formaat uit het muntstelsel van Augustus bestudeerd. Hieruit bleek echter dat de aanpak in verbeelding van keizerlijke propaganda verschilde van de andere onderzochte munten. Het keizerportret ontbreekt en hoewel de iconografische symboliek kan verwijzen naar een keizerlijke invloed, lijken met name de verantwoordelijken uit de muntplaats prominent op de munt aanwezig.
6. Welke historische hoogtepunten zijn niet op de onderzochte munten afgebeeld in de beide regeerperioden?
Vrijwel alles wat zorgde voor negatieve reclame voor de keizer werd niet afgebeeld. Hier wordt met name gedacht aan nederlagen en het kwijtraken van legioensadelaars die het Romeinse Rijk grote schade aandeden. Opvallend is ook de afwezigheid van Muur van Hadrianus, de bouw hiervan was namelijk een grote technische en logistieke operatie. Hoewel het gebruikelijk was om afbeeldingen van imposante bouwwerken op munten te slaan, vond Hadrianus het niet noodzakelijk om hetzelfde te doen met de bouw van de muur in Noord-Engeland. Door Constantijn werden ook niet alle historische gebeurtenissen op munten geslagen. De dood van zijn tweede vrouw Fausta en oudste zoon Crispus werden doodgezwegen en overschaduwd door muntslag over het twintigjarig jubileum van de keizer. Bovenal is het opvallend dat op de onderzochte munten van de eerste christelijke keizer vrijwel geen enkele verwijzing naar het christendom te vinden is.
Microniveau
7. Welke iconografische veranderingen zijn diachroon opvallend?
De iconografische ontwikkeling binnen de regeerperiode van Augustus is opvallend. In het begin is de keizer vooral bezig met het presenteren van de verkregen titels,
overwinningen en triomfen. Op de munten wordt veelvuldig dank betuigd tegenover goden en personificaties. Regelmatig in de figuurlijke vorm van bijvoorbeeld Jupiter of Victoria, maar soms ook alleen in de vorm van een tempel of een tekstuele notitie zoals MARS VLT. Augustus gebruikte Mars en Jupiter om zijn goede relatie met de goden te tonen. Belangrijk was de relatie met de godheid Mars aangezien hij als stamgod en beschermer van het Julii- geslacht werd aanbaden. Hoewel de relatie bovenal werd afgedwongen om als wreker van de moord op Augustus’ peetvader Julius Caesar te dienen. Vervolgens worden met name overwinningen en triomfen verbeeld, zoals het terughalen van legerstandaarden en het
verkrijgen van de clipeus virtutis. Aan het eind van zijn regeerperiode richt de keizer zich op de toekomst en worden zijn twee beoogde opvolgers op munten gepresenteerd. Deze aanpak wordt overgenomen door keizer Hadrianus, alleen draait hij het precies om. In het begin van zijn regeerperiode presenteerde Hadrianus niet de beoogde opvolger, maar een portret van zijn gevierde voorganger op de keerzijde. De nieuwe keizer presenteerde daarnaast ook zijn schoonmoeder en de vrouw van de voorgaande keizer. Kortom,
Hadrianus wijdde zijn keizerschap niet per se aan de goden of een personificatie, maar aan mensen van vlees en bloed. Op de kleine selectie onderzochte keerzijden van Hadrianus- munten was de aanwezigheid van de keizer zelf ook opvallend.
Drie van de acht onderzochte munten verwijzen direct en indirect naar het reizende karakter van de keizer. De verbeelding van het bootje en het stijgende paard, met de
expeditio-ondertitel verwijzen hier direct naar. De laatst onderzochte Hadrianus-munt
verwijst naar Rome, en laat vrij indirect zien dat de reizende keizer zijn Rijk niet is
vergeten. Terwijl geen een van de onderzochte Hadrianus-munten naar oorlog of militaire acties verwijst, is dit het tegenovergestelde met de munten van Constantijn. Zes van de negen onderzochte munten refereren naar een militaire overwinning of betogen een (senatoriaal) dankwoord voor het behalen van een titel. Twee van de onderzochte munten verwijzen naar de stichting van de oude stad Rome en de stichting van de nieuwe stad Constantinopel. Op één van de munten van Constantijn wordt naar de god Sol Invictus verwezen, de enige aangetroffen verwijzing naar een godheid. In vergelijking met de onderzochte munten van de andere twee keizers is dat relatief weinig. Aangezien door zowel Hadrianus en Augustus veelvuldig naar godheden of personificaties wordt verwezen. Mogelijk te verklaren door een ander wereldbeeld of een veranderd begrippenkader.
8. Wat was de reden voor de keizerlijke propagandaverspreiding over het gehele Romeinse Rijk?
De reden voor de verspreiding van keizerlijke propaganda lag niet alleen bij de
zelfpresentatie van de keizer, maar interesseerde hij zich met name voor de verspreiding van ideologieën. Het overmeesteren en behouden van de keizerzetel in het Romeinse Rijk was een gecompliceerde en delicate machtsstrijd. Door middel van het geven van beloftes aan het volk, hen de toekomst en waarborging van het Rijk te verzekeren en de aanwezigheid van een sterk leger kon de machtspositie worden bereikt. Door het verspreiden van een collectieve ideologie en deze te verbinden met zichzelf, kon een groot deel van de populatie worden overtuigd en een achterban worden gewonnen. Wanneer men al deze aspecten voor zich kon winnen, dan was de keizerpositie binnen handbereik.
9. Op welke wijze zijn de munten ingezet bij de propagandistische verspreiding?
Munten waren het ideale medium voor de verspreiding van keizerlijke
propagandaboodschappen. Velen kregen dit betaalmiddel in bezit of dagelijks in handen. De verspreiding hiervan bleef uiteraard niet alleen beperkt tot Rome. Munten reisden mee met de soldaten en kwamen terecht in de provincies en ook buiten het Romeinse Rijk, zodat men ook daar kennis kon nemen van de daden van de keizers en de gebeurtenissen in de Romeinse wereld. Het volk werd geconfronteerd met het hoofd van keizer en wanneer de munt werd omgedraaid was men ‘gedwongen’ om ook de afgebeelde
propagandaboodschap op de keerzijde te bestuderen. In feite maakte de gebruiker van de munt op die manier direct kennis met zijn heerser en diens intenties.
9.1.2. Hoofdvraag
Op welke wijze zijn munten als propagandamiddel gebruikt om informatie door het Romeinse Rijk te verspreiden?
Het belevingskader van een gemiddeld Romeins burger is niet te vergelijken met dat van een persoon uit het heden. Toentertijd was de enige vorm van informatieverschaffing hetgeen wat op men straat hoorde, las op edicten (geschreven mededelingen) en wat daarmee aan informatie werd verspreid en verkondigd. Het opzetten van een grote manipulatiecampagne in een stad als Rome was niet ongewoon. Wanneer door de keizer een grote tempel was beloofd en uiteindelijk werd gebouwd op de Capitolijnse heuvel, droeg dit bij aan de toekomst, het aanzien en de waarborging van de grootsheid van het Romeinse Rijk. Op die manier werd het in ieder geval aan het volk verkocht. Niet alle Romeinse burgers had echter de mogelijkheid om de glorie in het hart van het Rijk te aanschouwen, dus moest een mobieler systeem worden opgezet. Met dit nieuwe systeem moesten dergelijke grootse daden ook de achterlanden worden bereikt, maar belangrijker nog was dat men dit systeem dagelijks onder ogen zou krijgen. Tegelijkertijd met de aantreding van de eerste keizer Augustus, werd een nieuw muntstelsel geïntroduceerd. Onderwerpen als het behalen van belangrijke titels en de onderwerping van vijanden konden uitstekend op dit kleine medium worden afgebeeld. Dergelijke keizerlijke propagandistische boodschappen kwamen op die manier eenvoudig, maar doeltreffend aan bij de ontvanger en gebruiker van de munt.
9.2. Aanbevelingen
Ondanks dat numismaten regelmatig met archeologische context bezigzijn en archeologen met munten, doen de beide studies elkaar tekort. De aansluiting tussen de vakgebieden bestaat zeker, maar een frequentere uitwisseling tussen de beide studies kan zowel archeologisch als numismatisch onderzoek verrijken. Het onderzoek naar het materiële verleden en het hieruit verkrijgen van zoveel mogelijk inzichten vraagt om een bundeling van krachten. Vervolgens kan dergelijk numismatisch onderzoek worden ingezet bij de aanvulling van archeologische rapportages wanneer bijvoorbeeld wordt getwijfeld over de datering van een bewoningslaag of een aangetroffen huisstructuur. Om die reden ben ik van mening dat de uitwisseling van kennis en data kan helpen bij het interpreteren van voorstellingen op munten en de achterliggende thematiek of aanleiding van verspreiding achterhaald kan worden.
In de praktijk wordt tijdens archeologisch veldonderzoek, na het aantreffen van een muntvondst bijna uitsluitend gekeken naar de afgebeelde keizer. Met het behulp van de aangetroffen munt kan bijvoorbeeld ook de datering van de vindplaats worden bepaald. Hiermee doet men direct de waarde van munt tekort. In dit onderzoek is naar voren gekomen dat een munt in de Romeinse tijd een aanzienlijke betekenis had en er veel aandacht werd besteed aan de invulling van de keerzijden. De betekenis van het geld en de achterliggende
reden voor de verspreiding hiervan kunnen een aanvulling geven in archeologische rapportages. Op die manier kunnen vragen over lokale Romeinse beïnvloeding, ofwel
romanisatie en de verspreiding van keizerlijke ideeën op legionairs en lokale volkeren worden gesteld. Het daadwerkelijk achterhalen van een overgebracht idee is niet mogelijk, men kan immers niet in elkaars hoofd kijken. Alleen maakt een dergelijke iconografische studie het wel mogelijk om grip te krijgen op de tijdsgeest, de denkkaders en het mogelijke wereldbeeld van de lokale en Romeinse bevolking. Wanneer de propagandaboodschappen op de keerzijden van munten worden meenemen in archeologische rapportages, kan een dergelijke muntenstudie bijdragen aan een groter inzicht en breder begrip van het uit te voeren archeologisch
onderzoek. Het kan het onderzoek een menselijke invulling geven, dichterbij de denkkaders van toentertijd.
De koers van dit iconografisch propagandaonderzoek op munten richtte zich met name op het thema machtslegitimatie. Het uitgekozen thema bleek echter ontzettend breed. Het onderwerp kon op allerlei verschillende manier worden benaderd en dat maakte de focus van het onderzoek soms onoverzichtelijk. Hoewel in het begin van het onderzoek drie tijdsschema’s zijn ingekaderd, namelijk de verwijzing naar het verleden, het heden en de toekomst, was de hoeveelheid beschikbare data nog enorm. Voor een toekomstig onderzoek zou ik aanbevelen om een kleiner thema uit te lichten, zoals legitimatie door middel van militaire overwinningen. Op die manier wordt het al onderzochte thema legitimatie verder uitgediept. Hieronder volgen nog een paar ideeën voor eventueel vervolgonderzoek.
• Voor toekomstig onderzoek kan afzonderlijk worden gekeken naar de werking, toepassing en veranderingen binnen het Romeinse muntstelsel. Tijdens dit afstudeeronderzoek zijn alle invoeringen, hervormingen en economische hinderissen in vogelvlucht behandeld. De invloed van dergelijke veranderingen en de snelheid van het uit roulatie raken van munten, kan een interessante invalshoek zijn. Daarnaast kan ook worden gekeken naar de omvang van de muntproductie en de verspreiding van de verschillende denominaties over het Romeinse Rijk.
Macroniveau: De werking van het Romeinse muntstelsel
Mesoniveau: Het gebruik van het Romeinse muntstelsel, dit kan plaatselijk worden
onderzocht of globaal worden bekeken.
Microniveau: De invloed van het Romeinse muntstelsel op de lokale geldstromen, zoals
in de provincies of in colonae Verdwenen hier alle lokale munten en werden de Romeinse gebruiken toegepast of was er sprake van een combinatie?
• Hierop aansluitend kan het interessant zijn om te kijken wat er gebeurde met de munten van een overleden keizer. Wanneer een nieuwe keizer aan de macht kwam, verdwenen de verouderde munten van eerdere keizers niet meteen uit de roulatie. Het kan interessant zijn
om te achterhalen wat er gebeurde met die munten, of deze als spaargeld werden opgepot en of hier mogelijk archeologisch bewijs voor te vinden is. Dit zal dan zichtbaar zijn door de aanwezigheid van kloppen op munten, herkenbaar als een opgedrukte stempel.
Macroniveau: De werking van het keizerlijk muntstelsel en de roulatie van munten. Mesoniveau: Overzicht van keizers en wat er gebeurde na hun dood. Maakte het uit of een
keizer werd vergoddelijkt of werd vervloekt?
Microniveau: Het achterhalen van de aanwezigheid en vondstlocaties van keizermunten
in archieven of in databanken. De aanwezigheid van kloppen op munten traceren en verklaren.
• De Romeinse keizers hadden veel invloed op wat er op de munten werd geslagen, maar wie besloot hoe de boodschap nu echt op de munt werd afgebeeld? Het achterliggende verhaal van de Republikeinse munters en hun invloed op de keizerlijke munten kan een interessante invalshoek zijn voor toekomstig onderzoek.
Macroniveau: Muntplaatsen en munters; het achterhalen van de logistieke werking van een
(provinciale) muntplaats, hoe werden de munten geslagen en door wie?
Mesoniveau: De keizerlijke invloed op de invulling van de munt; achterhalen welke rol de
munter speelde.
Microniveau: De zichtbaarheid van een munter achterhalen, bijvoorbeeld door kloppen of
het toevoegen van herkenningstekens. In feite dus wederom een iconografische studie.
• Het uitgevoerde iconografische propagandaonderzoek op Romeinse munten kan uiteraard nog breder worden getrokken met een iconografisch onderzoek naar andere Romeinse keizers. De basis met de eerste keizer Augustus is gelegd en kan hierop door worden gebouwd met toekomstige keizers zoals Nero of Caligula. De variatie en ontwikkelingen in iconografie vallen dan nog beter op, aangezien de ontwikkeling van de propagandavoering dan nog duidelijker zichtbaar zal worden.
Macroniveau: De keizerlijke historie, de ontwikkelingen binnen het muntstelsel
en propaganda.
Mesoniveau: Een onderzoek naar munten en de werking van het achterliggende systeem. Microniveau: De iconografische studie naar de munten van een Romeinse keizer of