GIDS VOOR DEN LEZER VAN HET GOEDE BOEK 171 municatie volledig via ‘tussenpersoon’ Van Tricht 37 Pas toen het eerste

nummer van het Critisch Bulletin al verschenen was, zou Donker voor het eerst schriftelijk contact hebben met Stem-redacteur Dirk Coster om af- spraken te maken over eventuele uitwisseling van kopij. In deze brief bracht Coster de verhouding tussen de beide tijdschriften op nogal afstandelijke toon ter sprake:

Ik had u reeds eerder willen schrijven, hoewel de onderhandelin- gen over ’t Critisch Bulletin, die ik volgde, tot geen bijzondere opmerkingen aanleiding gaven. Alleen kunt u ervan verzekerd zijn, dat geen enkele band met ‘de Stem’ u bindt, geen andere dan mijn recht op een gegeven oogenblik, wanneer dit me noodig lijkt om een of andere reden, mijn tijdschrift van het Cr. B. los te maken. Dit is natuurlijk een elementair recht, iets dat eigen- lijk wel vanzelf sprekend kan heeten. Wat niet wil zeggen, dat een (van weerzijds vrijwillig) overleg niet gewenscht kan zijn.38

De Stem was een literair-cultureel tijdschrift dat verscheen vanaf 1921 en

onder redactie stond van Dirk Coster en Just Havelaar.39_{Behalve aan litera-}

tuur besteedde het tijdschrift ook aandacht aan de andere kunsten (toneel, film), levensbeschouwing, filosofie en politiek. De Stem was een van de mani- festaties van de eerdergenoemde humanitaire beweging en was aanvankelijk dan ook gericht op een vernieuwing van de cultuur. Uitgangspunt was de idee van een sterke verbondenheid van kunst en maatschappij: kunst zou de werkelijkheid kunnen veranderen en een verbindende rol spelen in het door de oorlog verscheurde Europa. De redactie stelde zich tot doel het schone en het goede, ofwel: esthetiek en ethiek met elkaar te verzoenen. Daarbij keerde men zich zowel tegen een eng religieus of moreel perspec- tief (‘ethicisme’), als tegen de kunst-om-de-kunst-opvattingen van Tachtig (‘aestheticisme’). Het tijdschrift had een ‘neutrale’, open opstelling en werd gekenmerkt door de grote verscheidenheid aan bijdragen en medewerkers uit Nederland en Vlaanderen.40 Vanaf de tweede helft van de jaren twin- tig maakten de hooggespannen verwachtingen over de nieuwe cultuur plaats voor cultuurpessimisme en teleurstelling over de mogelijkheden van kunste- naars en intellectuelen om tot een menselijker maatschappij te komen. Na de dood van Havelaar in 1930 voerde Coster de redactie alleen.

37_{Brief Jan van Tricht aan Anthonie Donker, 18 december 1929. Vergelijk: Hertberger:} Onderhoud met Anthonie Donker (zie v. 27, p. 169)

38_{Brief Dirk Coster aan Anthonie Donker, 14 januari 1930.}

39_{De informatie over De Stem in deze alinea is ontleend aan: Bakker: Literaire tijd-} schriften (zie v. 74, p. 115), p. 130-135; Paul de Wispelaere: Facetten van het tijdschrift ‘De Stem’, in: Roeping 1963, p. 628–642; en: Brolsma: ‘Het humanitaire moment’ (zie v. 79, p. 47), p. 286-303.

40_{Vergelijk: Dirk Coster/Just Havelaar: Voorwoord en Brief aan medewerkers van ‘De} Stem’, in: De Stem 1921, p. 1–6, p. 2.

521877-L-bw-Keltjens 521877-L-bw-Keltjens 521877-L-bw-Keltjens 521877-L-bw-Keltjens Processed on: 15-8-2018 Processed on: 15-8-2018 Processed on: 15-8-2018

Processed on: 15-8-2018 PDF page: 178PDF page: 178PDF page: 178PDF page: 178

Hoewel de samenwerking tussen Critisch Bulletin en De Stem uit zake- lijke overwegingen tot stand gekomen was, was er wel degelijk sprake van ver- wantschap tussen de beide bladen en de opvattingen van de beide redacties. Dat was voor Van Tricht een absolute voorwaarde voor de samenwerking, zo schreef hij aan Donker:

Zoals U weet, heeft De Stem zich steeds op een ondogmaties standpunt gesteld, dat eerbied vraagt voor het literair waarde- volle, ook al komt er een andere dan de eigen politieke of religi- euse [sic] overtuiging in tot uiting. ‘t Zou natuurlik niet aangaan, wanneer in het Bulletin een richting zich deed gelden, die met de hier aangegeven houding in volstrekte tegenspraak was.41

Ook de Stem-redactie streefde volgens de uitgever dus naar onpartijdigheid. Donker had Van Tricht al eerder verzekerd dat hij grote waardering had voor de kritiek in De Stem omdat die ‘altijd naar zuivering onzer verwarde en verworden kritiek heeft gestreefd.’42 Met het Critisch Bulletin zou hij dat streven verder voortzetten.

Critisch Bulletin werd geïntroduceerd door middel van een programma-

tische aankondiging, die in december 1929 in De Stem verscheen.43_{In deze}

aankondiging presenteerde Donker het Critisch Bulletin als oplossing voor de huidige wanorde in de literaire kritiek, die ‘te weinig of geen, of verkeerde leiding’ zou geven. Donker formuleerde de doelstelling van zijn tijdschrift als volgt:

Het critisch bulletin wil door onpartijdige, samenvattende en bij voorkeur opbouwende critiek, zich uitsluitend naar de kunst- waarde, d.i. de schoonheids- en levenswaarde der werken rich- tende boekbeschouwing, leiding en voorlichting geven.44

Het tijdschrift richtte zich dus in de eerste plaats op het informeren en voorlichten van de lezer door middel van onpartijdige, niet al te lange (‘sa- menvattende’ of ‘synthetische’) boekbesprekingen. Met dit pedagogische programma en zijn nadruk op ‘onpartijdige’ en ‘opbouwende’ kritiek sloot Donker tot op zekere hoogte aan bij de kritische taakopvatting van oudere tijdschriften als Den Gulden Winckel en Elsevier’s Geïllustreerd Maand-

schrift, die zich eveneens bezighielden met het voorlichten van de lezer.

Donkers ambitie ging echter verder dan dat: door de beste critici die Ne- derland rijk was in één tijdschrift te ‘concentreeren’ wilde hij het algehele ‘critisch peil’ verhogen: ‘Men krijgt aldus wel niet een, ook geenszins wen- schelijke, eenheid van oordeel, maar althans een eenheid van niveau, een

41_{Brief Jan van Tricht aan Anthonie Donker, 24 oktober 1929.} 42_{Brief Jan van Tricht aan Anthonie Donker, 11 oktober 1929.} 43

N.A Donkersloot: Aan de abonné’s en lezers van De Stem, in: De Stem 1929, p. 930– 932.

521877-L-bw-Keltjens 521877-L-bw-Keltjens 521877-L-bw-Keltjens 521877-L-bw-Keltjens Processed on: 15-8-2018 Processed on: 15-8-2018 Processed on: 15-8-2018

Processed on: 15-8-2018 PDF page: 179PDF page: 179PDF page: 179PDF page: 179

4.2. GIDS VOOR DEN LEZER VAN HET GOEDE BOEK 173