Geavanceerde productiesystemen en processen

geen gebruik van maken om hun boodschap te verspreiden, dreigen een belangrijk deel van hun doelpubliek te verliezen. Sociale platformen worden gebouwd met het oog op interactie waarbij mensen allerhande data vlot kunnen opladen en delen (nieuws, opinies, foto’s, video’s). Bezoekers van onroerend erfgoed kunnen bijvoorbeeld een impressie van hun bezoek aangevuld met foto’s online plaatsen waarop dan weer andere community-leden kunnen reageren. Deze verregaande vorm van interactie verhoogt de verbondenheid van mensen met het verleden en doet

gemeenschappen met een gedeelde interesse voor erfgoed ontstaan.⁴⁵¹ Het genereert ook veel

informatie over onroerend erfgoed buiten het officiële circuit om waardoor toekomstige bezoeken mogelijks meer zullen beïnvloed worden door de opinie van de burger en minder door de opinie van experts. Dit betekent ook dat negatieve ervaringen van bezoekers een sterkere doorwerking kunnen krijgen.

Sociale netwerken zijn ook geschikt om de kennis en ideeën van grote groepen mensen te benutten voor probleemoplossing. Dit fenomeen is gekend onder de naam crowdsourcing en maakt gebruikt van de macht van het getal om tot antwoorden te komen. Men zou crowdsourcing kunnen gebruiken om nieuwe functies voor leegstaande panden met erfgoedwaarde te bedenken of mee te denken over hoe het agrarisch landschap er in de toekomst kan uitzien. Naast bron van kennis kunnen sociale netwerken ook gebruikt worden om financiële middelen te vergaren bij grote groepen mensen. Via crowdfunding wordt nu al archeologisch onderzoek gesponsord en bouwkundig erfgoed

gerestaureerd.⁴⁵² Bijzonder aan het gebruik van sociale media voor financiering is niet alleen de

schaal waarop middelen kunnen worden aangesproken maar ook de betrokkenheid die het creëert bij een project.

2.8.4 Geavanceerde productiesystemen en processen

Sinds de industriële revolutie zet de mens op grote schaal machines in voor de productie van goederen. In de zoektocht naar efficiëntie worden productieprocessen steeds minder

arbeidsintensief en steeds meer technologiegedreven. De komende 10 tot 20 jaar verwacht men dat

geavanceerde productiesystemen hun intrede zullen doen.⁴⁵³ Deze productiesystemen kunnen in

tegenstelling tot de klassieke productiemethodes, snel een mix van producten in grote én kleine volumes aanleveren. Daarbij wordt gestreefd naar een minimaal gebruik van grondstoffen voor

eenzelfde of betere productkwaliteit.⁴⁵⁴ Geavanceerde productiesystemen worden mogelijk dankzij

innovaties in productietechnologieën (ICT, geavanceerde materialen, sensoren, additieve productie, …) en de convergentie van deze technologieën. Een verregaande automatisering en industrialisering is het gevolg.

451 Gregory 2015 452 voorbeeld: Steinebach 2014 453 Shipp e.a. 2012

Vanwege hun economisch potentieel en belang voor de realisatie van een aantal doelstellingen binnen de Europa 2020-strategie erkent de Europese Commissie geavanceerde productiesystemen als een sleuteltechnologie voor de welvaart van morgen en neemt ze maatregelen om hun

implementatie in de Europese industrie te bespoedigen.⁴⁵⁵

Wellicht de grootste impact op onroerend erfgoed valt te verwachten van de implementatie van geavanceerde productiesystemen in de landbouw. Ook daar is de trend naar automatisering en schaalvergroting ingezet. Dit is reeds goed zichtbaar in de glastuinbouw waar serres steeds meer het uitzicht krijgen van industriële productiehallen (Figuur 26) met doorgedreven automatisering van het productieproces (spuitrobots, oogst- en inpotmachines, geïntegreerde klimaatsystemen). Men verwacht dat in de toekomst ook de andere sectoren binnen de landbouw op een industriële leest

geschoeid zullen worden.⁴⁵⁶

Figuur 26: Industrialisering in de glastuinbouw

Bron: http://www.wageningenur.nl

In de akkerbouw zal een combinatie van mechanisatie, sensortechnologie, GPS-technologie, en bodemtechnologie het in de toekomst mogelijk maken om teelt- en mestplannen heel precies aan te passen aan variaties in bodem of gewas. Vandaar de naam precisielandbouw. Hoewel cijfers

ontbreken, vinden we al toepassingen van precisielandbouw in de praktijk terug.⁴⁵⁷ Door middel van

GPS kunnen kaarsrechte rijen en perfecte U-bochten getrokken worden op het veld, ook ‘s nachts. In de toekomst zullen verschillende gegevens (weersomstandigheden, bodemsamenstelling,

waterhuishouding, marktvraag) samen gebruikt worden om beslissingen in het productieproces te sturen (bemesting, bewatering, oogst). In de veeteelt zullen steeds meer sensoren worden ingezet om de gezondheidstoestand van dieren op te volgen voor een maximaal rendement. In de

melkveehouderij werkt men intensief aan de ontwikkeling van sensoren om allerhande ziektes bij

melkkoeien op te volgen (vb. www.koesensor.be). Dit zal waarschijnlijk leiden tot een kwalitatieve en

kwantitatieve verbetering van de dierlijke productie en een meer duurzame veehouderij.

Deze technologische ontwikkelingen leiden tot een verdere industrialisering van de landbouw (men spreekt over agro-industrie) met belangrijke ecologische en ruimtelijke gevolgen (zie ook

455 Europese Commissie 2012; Europese Commissie 2014a

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

economische trends en trends in de leefomgeving). De toepassing van geavanceerde technologieën laat een efficiëntere inzet van hulpbronnen als water, mest en gewasbeschermingsmiddelen toe, met positieve effecten voor het milieu. Waar nu sprake is van verregaande nadelige effecten van

landbouwpraktijken, zou de milieu-impact van landbouw in de toekomst kleiner kunnen zijn. Dit zou tot een verbeterde soortenrijkdom kunnen leiden en een behoud of eventueel een herstel van cultuurhistorische landschappen kunnen impliceren. Bovendien laat opgedreven productie ruimte voor extensieve toepassingen, wat gunstig is voor cultuurhistorische landschappen. In Vlaanderen ontvangen boeren al een vergoeding voor het leveren van ecodiensten en een beperking van de

productie.⁴⁵⁸ Anderzijds zet efficiëntieverhoging in de akkerbouw nog meer aan tot het samenvoegen

van kleinere percelen en de teloorgang van houtig erfgoed, waardoor agrarische landschappen dreigen te verschralen. Efficiëntietoename leidt ook hoe langer hoe meer tot grotere

bedrijfsgebouwen wat landschappen in grote mate kan verstoren en het behoud van traditionele landschappen bemoeilijkt. Oude (beschermde) gebouwen worden bovendien ongeschikt voor de moderne landbouwpraktijk wat hun behoud onder druk kan zetten.

Verder valt op te merken dat nieuwe technologieën de landbouw steeds minder locatieafhankelijk

maakt.⁴⁵⁹ Dit kan een opportuniteit zijn voor het behoud van cultuurhistorische landschappen door

landbouwbedrijven te herlokaliseren naar gebieden met minder erfgoedwaarde. Anderzijds dreigen cultuurlandschappen zo hun natuurlijke beheerders te verliezen.

Geavanceerde productiesystemen in de landbouw hebben potentieel ook impact op het

bodemarchief. Precisielandbouw kan erosie tegengaan en zo archeologische vindplaatsen vrijwaren van verstoring. Bovendien kan bij precisielandbouw in open teelten verstoring van archeologische sites mogelijk vermeden worden.

De verwachting leeft dat de toekomst een combinatie zal kennen van intensieve en extensieve

landbouw. In de Trendanalyse Technologie Vlaanderen 2020-2050⁴⁶⁰ staat te lezen dat de intensieve

landbouw in aanzienlijke delen van Vlaanderen het dominante model zal blijven om internationaal concurrentieel te kunnen blijven. Door efficiëntiewinsten kunnen ook meer extensieve vormen van landbouw ontwikkeld worden waarbij multifunctionele landbouw, ecodiensten, stadslandbouw, natuurbeheer en recreatie samengaan. Zoals boven aangegeven, heeft dit zowel positieve als negatieve gevolgen voor het behoud en beheer van het onroerend erfgoed.

De technologieën waarop geavanceerde productiesystemen gebaseerd zijn, zijn ook inzetbaar in het onroerenderfgoeddomein zelf waar ze belangrijke bijdragen (kunnen) leveren aan het behoud, het

beheer en de ontwikkeling. Vooral innovaties in sensortechnologieën, modellering en 3D-printing

beloven heel wat toepassingsmogelijkheden binnen het onroerenderfgoeddomein.

In verschillende trendstudies is te lezen dat sensoren de komende jaren steeds gesofisticeerder, betrouwbaarder, kleiner en goedkoper zullen worden, wat hun toepassing op het onroerend erfgoed

458

Platteau e.a. 2012

459 Boonstra e.a. 2012

zal bespoedigen. In de toekomst wordt het mogelijk om de bouwfysische toestand van historische monumenten permanent te monitoren via netwerken van sensoren, die hun informatie via draadloos

internet zullen doorgeven.⁴⁶¹ Nu wordt de toestand van historische gebouwen door een deskundige

ter plaatse vastgesteld wat een tijdrovend en duur proces is. Geautomatiseerde

waarschuwingssystemen kunnen een alternatief zijn, zeker wanneer gewijzigde klimaatcondities de

stress op gebouwen doen toenemen en opvolging frequenter moet gebeuren.⁴⁶² In de archeologie

zijn steeds meer voorbeelden te vinden van sensoren die bodemstructuren vanop afstand in kaart

brengen (satelliet remote sensing, laseraltimetrie⁴⁶³ en bodemsensoren). Bodemonderzoek met

sensoren biedt een grote toegevoegde waarde omdat het structuren in beeld kan brengen die met traditionele opgravingsmethoden niet te ontdekken zijn. In 2014 nog berichtte National Geographic over de archeologische sporen die met een Sovjet spionagesatelliet werden ontdekt in het

Midden-Oosten.⁴⁶⁴ Dichter bij huis vinden we het voorbeeld van bodemsensoren die normaal voor

precisielandbouw worden gebruikt, maar nu ook worden ingezet om archeologisch onderzoek in

Waterloo uit te voeren.⁴⁶⁵ Een laatste belangrijke toepassing in de sensortechnologie is de

technologie die 3D-scans van historische objecten mogelijk maakt. 3D-scanning wordt al langer toegepast, maar blijft duur en beperkt tot grote projecten. Een goedkopere en snellere

implementatie biedt veel voordelen voor het management van onroerend erfgoed.⁴⁶⁶ 3D-modellen

zijn nuttig voor inventarisatie, monitoring (detectie van degradatie), restauratie (meer gedetailleerde info over de oorspronkelijke staat), onderzoek en opleiding en valorisatie (3D-scans kunnen gebruikt

worden als input voor 3D-modellen).⁴⁶⁷

Hoewel de 3D-printing buzz al enige tijd aan de gang is, voorspellen waarnemers de grote doorbraak

van de 3D-printtechnologie in de nabije toekomst.⁴⁶⁸ Waar traditionele productiemethodes

onderdelen assembleren, maakt 3D-printing het mogelijk om producten in hun geheel te maken door stapeling van lagen materiaal. In het onroerenderfgoeddomein wordt 3D-printing gezien als een belangrijk hulpmiddel voor beheer en ontwikkeling. 3D-printing maakt het onder andere mogelijk om bij restauraties onderdelen snel en goedkoop na te maken. Een mooi voorbeeld daarvan is te vinden in een zijkapel van de kerk Castello di San Martino dall’Argine te Mantova (Italië) waar men twee putti van 3D-geprinte hoofden in polymelkzuur voorzag (zie Figuur 27). In deze oplossingen schuilt echter het gevaar dat traditionele ambachten nog meer onder druk zullen komen te staan door de dalende vraag naar traditionele toepassingen. We vinden op onze zoektocht naar toepassingen van 3D-printing in onroerend erfgoed, nog een mooi voorbeeld: hoe reproducties de toegankelijkheid tot erfgoed kunnen verhogen voor mensen met een beperking. In het project ‘Midas Touch’ werden schilderijen omgezet in 3D om slechtzienden de kans te geven de tweedimensionele beelden tactiel

te ervaren.⁴⁶⁹ Een soortgelijke aanpak kan de toegankelijkheid van bouwkundig erfgoed voor

verschillende groepen mensen met een beperking verbeteren. 461 Daniele Zonta 2010 462 Smith e.a. 2008 463 De Man e.a. 2003 464 Vergano 2014 465 Universiteit Gent 2012 466 Zlot e.a. 2014 467 Sensors 2014 468 d’Aveni 2015

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

Figuur 27: Een 3D-geprint hoofd

Bron: http://www.3d-archeolab.it/eventi/la-rivoluzione-dello-spazio3d/

Bovenstaande technologieën spelen een belangrijke rol in de digitalisering van onroerend erfgoed. Onder digitalisering wordt in eerste instantie het op een digitale drager zetten van analoge

informatie verstaan. In de ruimere betekenis van het woord begrijpt men onder digitalisering ook het beheer en de verspreiding van deze informatie. Digitaliseringstechnieken zijn dus een geheel van methoden en technieken die captatie, beheer en weergave van informatie over objecten mogelijk maken, waaronder 3D-scanning, GPS, GIS, remote sensing. Hoewel dergelijke technieken reeds lang bestaan, kent hun toepassing een relatief traag verloop. Door technologische innovaties zal de

digitalisering van onroerend erfgoed de komende jaren in een stroomversnelling komen.470 Nieuwe

technieken beloven niet alleen een snellere en goedkopere digitalisering, maar ook de digitalisering

van andere types informatie over een object (kleur, vorm, …).⁴⁷¹ Dat digitalisering van (onroerend)

erfgoed als geheel een trend is, valt af te leiden uit de aandacht die het krijgt in

beleidsdocumenten⁴⁷², de toegenomen uitgaven voor digitalisering⁴⁷³ en uit het verschijnen van

handleidingen met goede praktijken.⁴⁷⁴ In Vlaanderen bestaat sinds 2011 een expertisecentrum voor

digitaal cultureel erfgoed, Packed, dat als missie heeft “de vorming van kennis, ervaring en deskundigheid omtrent digitalisering en digitale archivering te centraliseren én de opgebouwde

kennis, ervaring en deskundigheid te verspreiden”.⁴⁷⁵

Digitalisering wordt belangrijk geacht in veel facetten van het management van onroerend erfgoed. Digitaliseringstechnieken helpen bij het behoud (informatie opslaan over bedreigd erfgoed), het beheer (ondersteuning bij restauratie), de ontsluiting (toegankelijkheid, beleving), onderzoek en educatie. Daartegenover bestaat de vrees dat een doorgedreven digitalisering van informatie over objecten de nood aan behoud zou afnemen, wat als bedreigend wordt ervaren.

470 Wachowiak & Karas 2009

471

Cignoni & Scopigno 2008; Simon Chane e.a. 2013, 3

472

UNESCO Vancouver Declaration, 2012; Council conclusions on the digitalisation and online accessibility of cultural material and digital preservation, 2012

473

Enumerate 2015

474 Historic England 2011

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

Tabel 8: Samenvatting technologische trends en hun impact

Belangrijkste trends

Waarschijnlijk-heid van trend*

Termijn van mogelijke impact op onroerend erfgoed**

Mogelijke impact op onroerend erfgoed

Algemeen ^Bouwkundig erfgoed Landschappelijk erfgoed Archeologisch erfgoed Nanotechnologie

Nanotechnologie W MLT Betere conservering van gebouwen.

Schade van nanoproducten op LT? Energiebesparing mogelijk zonder grote ingrepen.

Energieopwekking in nabijheid van monumenten mogelijk zonder grote visuele veranderingen.

Water- en bodemzuivering. Mogelijke schade a.g.v. doorbreken natuurlijke barrières.

Biotechnologie

GGO’s O LT Minder bestrijdingsmiddelen

nodig.

Minder biodiversiteit. Kans op contaminatie.

Kweekvlees O ZLT Verdwijnen van landgebruik

voor vleesproductie. Carbonatogenetische

bacteriën

W KT-MLT Minder neveneffecten i.vgl.m.

klassieke restauratietechnieken. ICT

Mobiel internet ZW KT Betere ontsluitingsmogelijkheden voor sites.

Sociale media ZW KT Belangrijk communicatiekanaal. Mogelijkheden voor beheer (crowdfunding, crowdsourcing)

////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////// Geavanceerde

productiesystemen Automatisering in de landbouw

ZW MLT Druk op behoud van historische

hoeves. Verschraling landschap. Meer biodiversiteit. Vrijwaring archeologische vindplaatsen. Sensoren W MLT Kosteneffectiever en –efficiënter

beheer van onroerend erfgoed.

Permanente monitoring mogelijk van bouwfysische toestand van een monument.

Permanente monitoring mogelijk van toestand van landschappen.

Niet-disruptief bodemonderzoek mogelijk. 3D-printing ZW KT-MLT Verhoogde toegankelijkheid van

sites met erfgoedwaarde.

Goedkopere restauraties.

Teloorgang traditionele ambachten.

* O=onzeker, W=waarschijnlijk, ZW=zeer waarschijnlijk

//////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////////

In document Het onroerend erfgoed in Vlaanderen. Een toekomstverkenning tot 2030 (pagina 135-142)