Evolutie zichtbaar op cartografische documenten en luchtfoto’s

Op de Ferrariskaart⁴ (toestand 18de eeuw, ca. 1777; kaart 2.1 in bijlage) komt het huidige militair domein overeen met een middelgrote heidestrook ingesloten tussen de ontginningen van het huidige Zalfen, Bruul en Middelburg. De drie omliggende gehuchten Salve, Brul en Middelborch zijn ingeplant in de directe omgeving van de Visbeek en de Molenbeek, met het oog op het in cultuur brengen van de omliggende heidegebieden. Meerdere wegen verbinden de drie gehuchten onderling en doorkruisen de tussenliggende heide. Langs de beken liggen groene beemdenzones. De landduinenzone van de Bruulbergen (Brul Berghe) in het noorden staat aangeduid als heide met boomopslag. De gehuchten Middelborch en Brul vormden ontginningscentra in de heide op initiatief en onder controle van de Blommerschothoeve (deze hoeve situeert zich ten zuidoosten van het het huidige militaire domein). De Blomschothoeve ligt temidden van een verzameling percelen met recente heidebebossingen, weide en akkers omgeven door uitgestrekte heide.

In de 19de eeuw lijken Bruel en Middelbourg weinig veranderd. Op de Vandermaelenkaart⁵ (ca. 1850; kaart 2.2 in bijlage) is te zien dat beide gehuchten beperkt blijven qua omvang, maar de toename van het aantal wegen rondom het centrum wijst op een sterkere ontginning van de gronden. Opvallend is dat er op de uitgestrekte heidevlakte hier en daar percelen bos opduiken. Ook de gronden rond Salphen worden doorkruist door tal van wegen.

De rechte dreven en percelen wijzen in de richting van systematische ontginning en bebossing. Ook de percelen bos en heide rond de Bloemenschotse Hoef worden gekenmerkt door een veelvoud aan rechte dreven en wegen.

Het gereduceerd kadaster⁶ toont een gelijkaardig beeld. Deze kaart werd omstreeks 1850 per gemeente opgesteld op basis van het primitief kadaster en biedt een eerste blik op het grondgebruik op perceelsniveau. De omgeving van het militair domein wordt aangeduid als een heidecomplex tussen de ontgonnen gronden van de verschillende gehuchten. Temidden van het heidecomplex ligt een groot ven: het Steertven.

4 Graaf J. de Ferraris 1777, Kabinetskaart der Oostenrijkse Nederlanden

5 Vandermaelen Ph. 1846-1854, Topografische kaart van België

6 De gereduceerd kadastrale plannen werden rond 1852 voor elke gemeente opgemaakt op basis van het Primitief Kadaster. Deze kaart wordt niet weergegeven in dit beheerplan, maar kan geraadpleegd worden op het VIOE (Vlaams Instituut voor Onroerend Erfgoed).

22 Geïntegreerd natuur- en bosbeheerplan voor het militair domein van Malle www.inbo.be Figuur 2.1: Detail van de Ferrariskaart (ca. 1777) met de Brul Berghe en het uitgestrekte heidegebied tussen de ontgonnen gronden van de gehuchten Salve, Brul en Midelborch.

De tendens van bebossing zet zich voort op de latere topografische kaarten⁷. De topografische kaart van ca. 1870⁸ (kaart 2.3 in bijlage) toont rond Zalphen een uitgebreide ontgonnen zone met ten noordwesten aansluitend een bosgebied met rechte dreven. De Bruel Bergen omvatten een uitgestrekte boszone met zeer grillige topografie die aansluit bij het bosgebied rond Middelbourg. Beide bosgebieden worden doorkruist door een recht wegenpatroon. Ook rondom Bruel is de grond volledig ontgonnen. Het Blommenschotsenhof is omgeven met cultuurgronden en een recht raster van wegen. Aansluitend bevinden zich bosgebieden afgewisseld met heidezones. De heide van Middelburg is grotendeels omgezet in bos. Meer dan de helft van het huidige militaire domein is reeds omgezet naar bos.

De topografische kaart van ca. 1890⁹ (kaart 2.4 in bijlage) toont een zeer gelijkaardig beeld. Vooral de noordelijke helft van het huidige militair domein is grotendeels omgezet in bos; de zuidelijke helft maakt nog onderdeel uit van een uitgestrekt heidegebied: de Zalphensche heide. Opvallend is de aanwezigheid van een groot heideven: het Steerven.

7 Na de onafhankelijkheide van België werd in 1831 binnen het toenmalige ministerie van oorlog het Dépôt de la Guerre et de la Topographie opgericht. Deze instelling publiceerde de eerste officiële topografische kaarten van België vanaf 1866. In 1878 werd het Militair Cartografisch Instituut (MCI) opgericht als voortzetting van het Dépôt de la Guerre. Het MCI zorgde voor de latere herzieningen van de eerste topografische kaart, rond 1890 (1883-1905) en rond 1920 (1910-1950). In 1947 werd het MCI omgevormd tot Militair Geografische Instituut (MGI) dat zorgde voor de opmaak van de tweede topografische basiskaart van België rond 1960 (1949-1970). In 1976 werd het MGI omgevormd tot Nationaal Geografisch Instituut (NGI) dat instaat voor de opmaak van de nieuwe topografische basiskaarten sinds 1991.

8 Dépôt de la Guerre et de la Topographie 1865-1883, Topografische kaart van België

9 Militair Cartografisch Instituut (MCI) 1885-1905, Topografische kaart van België

www.inbo.be Geïntegreerd natuur- en bosbeheerplan voor het militair domein van Malle 23 Figuur 2.2: Detail van de militaire topografische kaart van ca. 1890 met het Steerven en de Zalphense heide. Ten noordoosten van het Steerven was het huidige militaire domein (rood) al bijna volledig bebost.

De topografische kaart van ca. 1930¹⁰ (kaart 2.5 in bijlage) geeft aan dat in het begin van de 20ste eeuw de heide grotendeels heeft plaatsgemaakt voor bos. Ook de Zalphense heide is nu bijna volledig bebost, inclusief de zone rondom het Steertven. De Bruul Bergen zijn nog duidelijk aanwezig als bosrijke verhevenheid in het landschap. Op een deel van het landduinengebied heeft het bos echter opnieuw plaats gemaakt voor heide en stuifzand.

De topografische kaart van ca. 1960¹¹ (kaart 2.6 in bijlage) is de eerste kaart waarop de aanwezigheid van het vliegveld is weergegeven. De aanleg ervan gebeurde in de jaren ’50 (zie verder). Met de aanleg van het vliegveld verdwijnt een aanzienlijke oppervlakte dennenaanplant en wordt een deel van het landuinengebied van de Bruulbergen genivelleerd. Ook het Steertven verdwijnt van de kaart. De zone rondom de landingsbanen bestaat nu hoodzakelijk uit heide. Een groot deel van de Bruulbergen wordt ingekleurd als stuifzandgebied. Opvallend is ook dat aan de rand van het militair domein verschillende vennetjes aanwezig zijn die actueel volledig verdwenen zijn. Rondom de open zone van het vliegveld vinden we voornamelijk bossen terug. Het gehucht Middelbourg staat niet meer met naam op de kaart, hoewel er op deze plaats nog steeds enkele huizen staan.

Vermoedelijk is dit gehucht opgegaan in het iets grotere Bruul.

Deze historiek komt ook tot uiting op de bosconstantiekaart (De Keersmaeker et al. 2001 - Kaart 2.7 in bijlage 5). De kaart geeft aan hoe lang een locatie al bebost is geweest. Op het militair domein (en de directe omgeving) zijn relatief jonge bossen anwezig. Het betreft

10 Militair Cartografisch Instituut (MCI) 1929-1936, Topografische kaart van België

11 Militair Geografisch Instituut (MGI) 1949-1970, Topografische kaart van België

24 Geïntegreerd natuur- en bosbeheerplan voor het militair domein van Malle www.inbo.be

voornamelijk heidebebossingen uit de 2^de helft van de 19^de en de eerste helft van de 20^ste eeuw aan. De dichtstbijzijnde oud boskernen vinden we in het ’s Herenbos, rond Blommerschot en in het Zoerselbos.

Figuur 2.3: Detail van de Bruul Bergen omstreeks 1930. Een deel van het bos heeft opnieuw plaatgemaakt voor heide en open landduinen. In de zuidelijke helft van het militair domein (Zalphense heide) heeft heide plaatsgemaakt voor bos.

Het beeld van de huidige topografische kaarten (1990¹², 1993¹³, 2006¹⁴, 2008¹⁵ en 2009¹⁶) verschilt niet zo veel van de situatie in 1960. Kaart 2.8 in bijlage 5 toont de klassieke

‘stafkaart’ (1878 – 1993) die ook vaak als achtergrond gebruikt wordt voor de andere kaarten in dit beheerplan. De meest recente topografische kaarten worden weergegeven op kaart 1.5 (2006) en kaart 1.6 (2009) in bijlage 5. Het militair domein is grotendeels omringd door bosgebied. Een deel van de heide rondom de landingsbanen werd evenwel omgezet naar grasland. Het open stuifduingebied van de Bruulbergen werd nog deels verder bebost en verboste ook deels spontaan. Hierdoor blijft actueel slechts een beperkt deel van het vroegere stuifduinengebied over. Aan de randen van het militair domein liggen de gehuchten Zalfen en Bruul met sterk verkavelde gronden en een netwerk van wegen, omgeven door bosrijke zones. Het bosgebied rondom het vliegveld wordt gekenmerkt door uitgestrekte naaldbossen waar de bosstructuur met het patroon van rechte lanen en wegen vaak nog gaaf en herkenbaar is zoals de situatie op de historische kaarten.

12 Topografische kaart 1/100.000, raster, kleur, opname 1986-1990, NGI

13 Topografische kaart 1/10.000, raster, zwart-wit, opname 1978-1993 (OC GIS-Vlaanderen) © NGI

14 Topografische kaart 1/10.000, raster, kleur, opname 1991-2005, NGI

15 Topografische kaart 1/100.000, raster, opname 2001-2006, AGIV

16 Topografische kaart 1/50.000, raster, kleur, opname 2001-2007, NGI

www.inbo.be Geïntegreerd natuur- en bosbeheerplan voor het militair domein van Malle 25

Evolutie van bos en heide op het militair domein: een historische schets op basis van oude kaarten

Op de Ferrariskaart is het reeds duidelijk dat de heidevlakte tussen Zalfen, Bruul en Middelburg snel ontgonnen zou worden. Deze gehuchten waren reeds volop bezig de heide stelselmatig te veroveren. Geleidelijk aan werd de heide meer en meer ontgonnen, getuige de toename van wegen die deze gebieden doorkruisten. Verspreide bospercelen doken op (ca. 1850) en kondigden de grote herbebossingsfase aan. In de 2de helft van de 19de eeuw werd de zone tussen Zalfen, Middelburg en Bruul (ongeveer de noordoostelijke helft van het huidige militair domein) bijna volledig bebost met naaldbomen, inclusief het duinengebied Bruulbergen. In de eerste helft van de 20ste eeuw raakte ook het lager gelegen gebied van de Zalphense heide (zuidwestelijk deel van het huidige domein) grotendeels bebost. Tegelijk maakte op een deel van de Bruulbergen bos opnieuw plaats voor heide en open stuifduinen.

Voor de aanleg van het vliegveld werd een groot deel van de naaldhoutaanplanten en resterende heidevegetaties en stuifduinen ingepalmd. Door de grootschalige ontbossing in functie van de aanleg van het vliegveld (ca. 1950) konden in de zones naast de landingsbanen opnieuw heidevegetaties tot ontwikkeling komen. Een deel hiervan werd later omgezet naar grasland voor agrarisch medegebruik (ca. 1987).

Meer recente evoluties zijn zichtbaar op de beschikbare luchtfoto’s. Kaarten 2.9, 2.10, 2.11 en 2.12 in bijlage 5 tonen de orthofoto’s van resp. 1990, 2000, 2003 en 2007. De verschillende opnamen tonen een gelijkaardig beeld. Wel is duidelijk dat sinds 1990 enkele deelzones (perceel 2 en omgeving Bruulbergen) bebost raakten.