3.Verkenning taalkunde
11. Encyclopedische methode
Dit is de meest voor de hand liggende, maar misschien ook veronachtzaamde wijze van literatuurgeschiedschrijving. Auteurs of werken worden in kort bestek in alfabetische volgorde behandeld. Het Oosthoek lexicon Nederlandse en Vlaamse
literatuur is een voorbeeld, maar ook het losbladig en meer detailinformatie bie-
dende Lexicon van literaire werken. De lexicons zijn bedoeld als naslagwerken en hebben een sterke didactische inslag, maar dat neemt niet weg dat de methode als zodanig in dit postmoderne tijdperk ruimte schept voor intertekstuele of hyper- linkachtige verwijzingen van teksten naar andere teksten of poëticale fenomenen.
Het literatuurhistorische debat buiten Nederland
Ook buiten onze landsgrenzen speelt de discussie over methoden van literatuur- geschiedschrijving op het breukvlak van discursiviteit en narrativisme sinds de jaren zeventig een steeds belangrijker rol, getuige het omvangrijke aantal publi- caties op dit terrein. Ik noem uit het Angelsaksische taalgebied invloedrijke, sterk op een ideologiekritisch uitgangspunt gebaseerde studies van Dominick LaCapra (1983), Hayden White (1973;1978) en Stephen Greenblatt (1980). In Frankrijk hebben historici rond het tijdschrift Annales een stempel op de cultuurhistorische aanpak van geschiedenis gelegd. Bovendien hebben – in Frankrijk en vooral ook in het Amerikaanse debat – ideeën van Michel Foucault (1966) over de disconti- nuïteit van geschiedenis veel aandacht gekregen. In Italië heeft de antropologische invalshoek van Carlo Ginzburg (1990) school gemaakt. In Duitsland worden receptie-esthetische standpunten, teruggaand op H.R. Jauss (1970), met verve verdedigd door bijvoorbeeld Uwe Japp (1980) en Claus Uhlig (1982). Verschil-
58 59 O. Heynders
Belangrijkste verschil tussen de discussies die hier en elders gevoerd worden, is dat er bij ons niet zo veel aandacht is voor de-canonisering, terwijl in de An- gelsaksische traditie, dankzij de invloed van het postkolonialisme, veel meer dynamiek in de canon zichtbaar wordt. Postkoloniale posities worden in de literatuurgeschiedschrijving buiten onze grenzen steeds duidelijker verdiscon- teerd. Voorbeelden zijn op het Afrikaanse continent: Toward the Decolonization
of African Literature uit 1983 of J.M. Coetzees White Writing uit 1988. Westerse
literaire normen blijken verwikkeld in een gecompliceerd assimilatieproces met literaire normen die in de orale of geschreven literatuur van de derde wereld voor- komen. De positie van de blanke intellectueel in Zuid-Afrika is nog niet uitge- kristalliseerd, zo lezen we bij Coetzee: ‘No longer European, not yet African’. De Europese culturele standaard zal vroeg of laat bijgesteld worden door een Afri- kaanse.44 Postkoloniale visies in de anglistiek maken duidelijk dat verschillende visies en invloeden op de Europese canon onvermijdelijk zijn.45
Literatuurgeschiedschrijving maakt buiten Nederland ook veel sterker deel uit van een debat over cultural studies, dat wil zeggen over grenzen van literairheid en over esthetische momenten in ‘niet als kunst ontworpen’ fenomenen. Het gege- ven dat er in een communicatieve omgeving een veelheid is van vaak met elkaar conflicterende betogen, blijkt van fundamenteel belang voor opvattingen over het strikt literaire. Literatuur kan niet losgemaakt worden van andere vormen van taalgebruik die ons denken en onze maatschappij beheersen. Ideologie speelt in al die soorten van discours een rol. Het is de taak van de literatuurhistoricus om discours en ideologie, en referentiële en imaginaire betekenissen te ontrafe- len.
Een van interessante woordvoerders op dit terrein is de renaissancist Stephen Greenblatt, die met zijn pleidooi voor ‘new-historicism in literary studies’ de aanzet heeft gegeven voor een poetics of culture, die hij omschrijft als: ‘Such an approach is necessarily a balancing act [...] and necessarily impure: its central concerns prevent it from permanently sealing off one type of discourse from another or decisively separating works of art from the minds and lives of their creators and their audiences.46 In praktijk komt dat neer op de aandacht voor ‘ particular lives and particular situations, to the material necessities and social pressures that men and women daily confronted, and to a small number of reso- nant texts’ (1980; bladzijde 5). Door de literaire teksten heen zien we geen histo- rische waarheid, maar mogelijkheden om mensen en de symbolische structuren waarin zij leven te interpreteren. Het New Historicism is overduidelijk gebaseerd op poststructuralistische opvattingen van Jacques Derrida, Michel Foucault en Francois Lyotard, op de culturele antropologie van Clifford Geertz en de histori-
ografie van White en LaCapra.47 Het stelt aan de literatuurhistoricus de eis uit de eigen discipline te stappen om de instrumenten van die discipline in te zetten op andere terreinen; narratologische analyse van juridische teksten bijvoorbeeld of een metaforische analyse van zakelijke betogen.
Het beeld buiten Nederland is even divers als dat binnen de grenzen. Het is daarbij opvallend dat over het algemeen in de Nederlandse literair-historische
praktijk weinig verwezen wordt naar projecten of theoretische geschriften uit
andere nationale letterkundes. Alleen Schenkeveld noemt in de inleiding op
Nederlandse literatuur, Een geschiedenis het boek van Denis Hollier uit 1989, A New History of French Literature, als voorbeeld. En Van Oostrom positioneert
zich in een kring van (overigens heel verschillend gewaardeerde) publiekshisto- rici als Barbara Tuchman, Simon Schama, Le Roy Ladurie en Umberto Eco.48
Nieuwe mogelijkheden
Literatuurgeschiedenis staat aan het begin van een nieuw millennium in het mid- delpunt van de academische letterkundige belangstelling. Toch zijn haar doelstel- lingen niet altijd helder. Bepaalde vragen worden steeds opnieuw gesteld. Waar willen we uitkomen? Willen we het literaire verleden begrijpen of juist het heden
via een dialoog met het verleden? En willen we, terugkijkend, niet ook een blik
werpen op de toekomst? Zijn we geïnteresseerd in de teksten of in de mensen die de literaire normen en praktijk hebben gevormd? En hoe geven we antwoord op vragen naar de causaliteit van literaire fenomenen: als Forum er niet geweest was, zou dan de naoorlogse generatie anders geschreven hebben; als Nederland geïn- volveerd was geweest in de Eerste Wereldoorlog, zou dan de avant-garde eerder zijn doorgedrongen? Ik neem aan het slot van mijn betoog de vrijheid een meer persoonlijke standpuntbepaling ten aanzien van de Nederlandse literatuurge- schiedschrijving te formuleren.
Bij alle rijkdom aan literair-historische projecten op dit moment zouden twee accenten zwaarder aangezet kunnen worden. Het eerste betreft het object-analy-
tische onderzoek vanuit interdisciplinair perspectief, waarin niet alleen literaire
teksten historisch gepositioneerd worden, maar ook objecten uit de beeldende kunsten. Het tweede betreft het synchroniserend onderzoek. Ik zal beide aan-
60 61 O. Heynders
kunst beschreef, en inging op de contacten van schilders met dichters. Stokvis liet zien dat poëticale en picturale opvattingen aan het einde van de jaren veertig in hun samenhang begrepen moeten worden. Zij wees daarbij ook op de inter- nationale context. Ik stel me voor dat een dergelijke kunst- en literair-historische aanpak met betrekking tot andere perioden dan de jaren veertig/vijftig ook interessante overzichtsstudies zou kunnen opleveren, waarbij niet alleen poë- ticale uitgangspunten van kunstenaars vergeleken kunnen worden, maar ook objecten naast elkaar beschreven en geanalyseerd worden, vanuit de doelstelling historische veranderingen in het denken over kunst aan de orde te stellen. Hoe zit het bijvoorbeeld met het neorealisme in de poëzie en de pop art in de beeldende kunst van de jaren zestig – gaan deze bewegingen samen op als voorlopers van het postmodernisme, of zijn zij juist op tegengestelde uitgangspunten gefun- deerd? (Pop art heeft wellicht te maken met massificatie, neorealisme juist met een sterker wordende individualisering?) Om een dergelijke historische vraag te beantwoorden dienen de grenzen tussen kunstgeschiedenis en literatuurweten- schap te worden opgeheven, en moet de historicus een breder analyse-instru- mentarium ontwikkelen. (Ik denk dat het niet voldoende is om schilderijen met literatuurwetenschappelijke methodes (narratologie) te lezen; er zou veel meer synergie moeten optreden tussen methodes van waarnemen en interpreteren van kunsthistorici enerzijds en literatuurcritici anderzijds.) Ook een comparatistische invalshoek kan hier interessante perspectieven opleveren: de isolatie van Neder- landse kunst doorbreken. (Hoe zit het bijvoorbeeld met de doorwerking van het Franse surrealisme in de Nederlandse kunst en poëzie van veertig tot midden zestig? Hoe kunnen we objecten van automatisch schrijven en schilderen analy- seren en historisch categoriseren?)
Een synchroniserende benadering van literatuurgeschiedschrijving stelt een andere vraag centraal, namelijk die naar de overeenkomsten en verschillen tussen literaire teksten door de tijd heen. Deze vraag lijkt mij urgenter geworden, sinds steeds minder lezers op de hoogte zijn van het literaire erfgoed en literatuurhis- torici zich meer hebben gespecialiseerd tot mediëvisten, renaissancisten, modern letterkundigen enzovoort. Niemand van ons is nog in staat, of wordt uitgedaagd, tot het doen van uitspraken over teksten die buiten zijn ‘tijdvak’ liggen. We zitten vast aan onze lineaire bakens, aan het bijhouden van de secundaire literatuur op ons eigen vakgebied en aan discussies met alleen onze directe vakgenoten. Maar ook daarmee riskeren we een te eenzijdige blik op de Nederlandse literatuur- ontwikkeling. Bij een toenemende methodische variatie zien we tegelijkertijd meer beperking. Toch zouden bij een vergelijking van bijvoorbeeld poëzie uit de twaalfde, zestiende en twintigste eeuw relevante literaire mechanismen en bete- kenissen naar boven kunnen komen (‘past de mystiek van Hadewijch inderdaad
op die van Lucebert?’; en ‘in hoeverre raakt de naamgevende lyrische stem in een gedicht van Anthonis de Roovere aan het naamgeven in gedichten van Gerrit Kouwenaar of Jan Hanlo?’) Met de eruditie van vroegere literatuurbeschouwers is misschien ook de durf verdwenen om door de tijd heen te lezen.
Het theoretische fundament van dit synchroniserende onderzoek zou po- eticaal kunnen zijn, waarbij in de eerste plaats het accent wordt gelegd op de beschrijving van esthetische normen (constanten en variaties) en stijlmiddelen.
The linguistic moment van J. Hillis Miller, waarin vier poëtica’s door de Angel-
saksische literaire traditie heen worden beschreven, zou gebruikt kunnen worden als eerste argument om een dergelijke synchrone aanpak theoretisch te onder- bouwen.
In beide onderzoeksthema’s zou de literatuurhistoricus bereid moeten zijn een letterkundige en tijdgebonden oriëntatie los te laten. Er zou bovendien veel plaats ingeruimd dienen te worden voor lezen, analyseren, en betekenis geven. Niet vanuit de overtuiging dat we terug moeten naar een autonomistische kunst- opvatting, maar vanuit de idee dat lezen van literatuur en beeldende kunst ook een close reading van cultuur, maatschappij en tijd in de brede zin van het woord omvat.
Tot slot: een vak dat zoveel stof tot nadenken biedt, is niet in crisis, ook al blijft de wetenschappelijke justificatie een punt dat aandacht behoeft. Te veel én te weinig scrupules hebben, en ook een te strikte scheiding handhaven tussen het theoretische debat en de praktijk, werkt contraproductief, zoals Hawkins al aan- gaf in zijn Centaur-essay. Het rigide vasthouden aan wetenschappelijke discipli- nes, cynisme, apathie en laissez-faire zijn verkeerde antwoorden op de vraag naar legitimering. Maar creativiteit die vrijkomt bij het openbreken van vakgebieden is dat niet.49
62 63 O. Heynders
Noten
1 Vergelijk E. Grootes die in ‘De paradoxen van de literatuurgeschiedschrijving’ vaststelt dat de historicus ‘uit de onafzienbare hoeveelheid interacties een se- lectie [dient] te maken die hij relevant acht. Op die wijze verschaft hij beteke- nis aan wat zich zonder de historische interpretatie als chaos voordoet. Wat hij selecteert hangt af van de vragen die hij beantwoord wil hebben.’ In: Spektator 18-4 (1988-1989), 241-261.
2 Dit is een narratologisch argument en betreft de complexiteit van de structu- rele opbouw en het vertelperspectief van de roman.
3 Anbeek, T. (1986; 98), Na de oorlog, De Nederlandse roman 1945-1960, Am- sterdam. Anbeek schrijft over een Blamans-Hermans-Van het Reve-lijn en noemt hun werk ‘geen opwekkende boeken’.
4 Daarbij geldt dan niet het veelvuldig gehanteerde argument van continuïteit, maar dat van contingentie of discontinuïteit. Vergelijk Steinmetz, H., ‘Aspec- ten van contingentie in de literatuurgeschiedenis’. In: Forum der letteren 30, 290-295.
5 Het postmodernisme krijgt in Nederland een stevige basis met, vooral wat het vertelperspectief betreft complexe, romans van Willem Brakman (zoals Een
weekend in Oostende, 1982) en van Gerrit Krol (Maurits en de feiten, 1986).
6 Vergelijk het argument van Paul de Man dat elke vorm van lezen een toenade- ren van het werk is en geen afstand tot dat werk veronderstelt. Er zijn segmen- ten in een literaire tekst die niet met een grammaticale analyse te benoemen zijn: daar wordt de intuïtie van de lezer geactiveerd. Man, P. de (1986), The
resistance to theory; 3-20.
7 Vruchtbaar in de zin van: veel activiteit, discussies en variatie van standpun- ten.
8 Anbeek, T. (1996), Het donkere hart, Romantische obsessies in de moderne
Nederlandstalige literatuur, en Ruiter, F. en W. Smulders (1996), Literatuur en moderniteit in Nederland, 1840-1990.
9 Zie voor een uitvoerige en toch goed leesbare beschrijving van de ontwik- keling van Nederlandse literatuurgeschiedschrijving: Laan, N. (1997), Het
belang van smaak, Twee eeuwen academische literatuurgeschiedenis.
10 Impressionistisch (dat wil zeggen: veelomvattend, breedsprakig, essayistisch en met veel aandacht voor biografische aspecten) zijn in Nederland bijvoor- beeld: Kalff, G. (verschenen van 1906-1912), Geschiedenis der Nederlandse
letterkunde, Kalff, G. (1923), Westeuropeesche letterkunde, 15e en 16e eeuw;
Stuiveling, G., (1935), De Nieuwe Gids als geestelijk brandpunt.
van de formele methode’ uit 1926, en J. Tynjanov in het essay ‘Het literaire feit’ uit 1924. Zie: Bronzwaer, W.J.M., D.W. Fokkema en E. Ibsch (1977),
Tekstboek Algemene Literatuurwetenschap, Baarn, 260-265 en Russies Forma- lisme, Sjklovskij, Jakobson, Ejchenbaum, Tynjanov, Nijmegen 1982, 87-104.
12 Vergelijk Goedegebuure, J. en O. Heynders (1996), ‘De ontwikkeling van de Nederlandse literatuurwetenschap’, 11. In Literatuurwetenschap in Nederland. 13 Vergelijk de definitie van H. van Gorp in Lexicon van literaire termen: ‘ Litera- tuurgeschiedenis is de diachronische studie (= door de tijd heen) van alles wat met literatuur te maken heeft.’ (1998; 257)
14 Bijvoorbeeld: Bloks dissertatie over Couperus, Verhaal en lezer, en Sötemann, A.L. (1966), De structuur van Max Havelaar.
15 Fokkema, D. en E. Ibsch (1992), Literatuurgeschiedenis. In: Literatuurweten-
schap en cultuuroverdracht ; 64-90.
16 Twee themanummers van het tijdschrift Spektator jaargang 15 en 16 zijn (nog steeds) interessant: dat over canonvorming (met onder meer bijdragen van D.W. Fokkema en J. Goedegebuure) en dat over literatuurgeschiedschrijving (met onder meer bijdragen van P. de Meijer, W. van den Berg en E. Ibsch). 17 Verdaasdonk, H. e.a. (1974-1975), ‘Vormen van Literatuurwetenschap’ i t/m
vi (Methodologie, Hermeneutiek, Interpretatie en Hypothese, Hermeneutiek en de interpretatie van literaire teksten, Taalkunde en literatuurbeschouwing, Bij wijze van slot). In: De Revisor.
18 Men nam en neemt met name diens La distinction over sociale en culturele standsverschillen (1979) als uitgangspunt.
19 Interessant probleem is of ervaringen mogelijk zijn die niet tot taal (= denken) leiden. Fokkema en Ibsch bevestigen dit. Zij menen dat ervaringen als ‘hon- ger, armoede, angst’ via andere semiotische middelen kunnen worden meege- deeld dan de taal. De narrativisten daarentegen zullen beweren dat dergelijke ervaringen alleen ervaren worden als het personage dat hen ondergaat hen al of niet bewust kan benoemen. Honger is pas een ervaring als je begrijpt (in het denken onder woorden brengt) dat je maag pijn doet. Dit is overigens ook het probleem dat in het Centaur-essay van Hawkins aan de orde werd gesteld. 20 De reconstructieve (filologische) benadering achterhaalt de literatuuropvat-
64 65 O. Heynders
24 Opgenomen in Dunk, H.W. von der (1974), Kleio heeft duizend ogen 1-21. 25 Ankersmit, F. (1983), Narrative Logic, A Semantic Analysis of the Historian’s
Language, en Denken over geschiedenis,1984.
26 Tollebeek, J. (1990), De toga van Fruin; 402. 27 Data gelden de tweede uitgebreide druk.
28 Zie voor treffende karakteriseringen van deze omvangrijke geschiedkundige studies een themanummer van Literatuur uit 1989: ‘Erflaters van de Neder- landse literatuurgeschiedenis’.
29 Meijer, R.P. (1971), Literature of the Low Countries. Ik heb het indertijd als ab- surd ervaren dat je als eerstejaars student Nederlands een Engelstalige geschie- denis van de Nederlandse letterkunde moest bestuderen!
30 Zie bladzijden 46-47 van het Beknopt Handboek (dat toch nog altijd 800 pagi- na’s telt).
31 Deze term impliceert geen waardeoordeel, maar komt naar boven uit Anbeeks eigen betoog: ‘Mijn aanpak neemt een traditioneler positie in: individuele auteurs en afzonderlijke teksten zijn van belang voor zover ze passen binnen een bepaald conventiessyteem’ (1990; 14)
32 Oostrom, F.P. van (1992), ‘Gemangeld en gekoesterd, Middeleeuwen tussen literatuur en wetenschap’. In: Aanvaard dit werk, 280.
33 Ik doe een slechts beperkte greep uit recentelijk verschenen biografieën: E. Etty over Henriëtte Roland-Holst van der Schaik, H. Goedkoop over Herman Heijermans, H. Renders over Jan Hanlo, J. Goedegebuure over Hen- drik Marsman, L. Hansen over Menno ter Braak, K. Hilberdink over Paul Rodenko, J. van der Vegt over A. Roland Holst.
34 Eerder formuleerde ik op dit punt kritiek, omdat er een grotere flexibiliteit wat betreft de chronologische ordening van literatuur wordt gesuggereerd dan waargemaakt. Zie: Heynders (1996), De dynamiek van literatuurgeschiedenis
in Nederland,196.
35 Schenkeveld cum suis stellen zich op in het voetspoor van de Harvard-histori- cis D. Hollier die in A new History of French Literature uit 1989 aan dit poly- perspectivisme uitdrukking gaf (zie vii).
36 Akker, W, van den en G. Dorleijn (1996), Over de geschiedschrijving van de
moderne Nederlandse poëzie, 2-30.
37 Zie bijvoorbeeld: Erenstein, R. (red.) (1996), Een theatergeschiedenis der Ne-
derlanden, Amsterdam; Bekkering, H. (en anderen) (1989), De hele Bibele- bontse berg. De geschiedenis van het kinderboek in Nederland en Vlaanderen van de middeleeuwen tot heden, Amsterdam; Kelk, C.J. (1948), De Nederlandse poëzie. Van haar oorsprong tot heden, Amsterdam.
39 Geest, D. de, ‘Knuvelder voorbij – voorbij Knuvelder’. In: Veelstemmig ak-
koord, 17-26.
40 Vergelijk recente discussies over allochtone of ethische literaturen in het Ne- derlands. Themanummer van het tijdschrift Literatuur (Literaturen in het
Nederlands) 1999, 6.
41 Oostrom, F.P. van (1992), Aanvaard dit werk, 280-281.
42 Vergelijk Perkins, D. (1992), Is literary history possible?, Baltimore and Lon- don; 35: ‘the narrative is not one we impose on the past but one that we draw from it, as an incomplete but not otherwise incorrect representation of the past’.
43 Sötemann, A.L. (1985), Over poëtica en poëzie.
44 Vergelijk Valdez Moses, M., ‘Caliban and his Precursors, The Politics of Liter- ary History and the Third World’. In: Perkins, D. (1991), Theoretical Issues in
Literary History, Cambridge Mass. 206-226.
45 Vergelijk D’haen, Th. (1988), Fragments against our ruins. 46 Greenblatt, S. (1980), Renaissance self-fashioning, 5. 47 Pieters, J. (ed.) (1999), Critical self-fashioning, 13. 48 Oostrom, F.P. van, Gemangeld en gekoesterd, 278.
49 Ik dank Wilbert Smulders voor zijn commentaar op de eerste versie van dit essay.
66 67 O. Heynders
Bibliografie
Akker, W.J. van den en G.J. Dorleijn (1996). ‘Over de geschiedschrijving van de moderne Nederlandse poëzie, Problemen, getallen en suggesties’. In: Neder-
landse letterkunde 1, 2-29.
Anbeek, T. (1986). Na de oorlog, De Nederlandse roman, 1945-1960. Amster- dam.
Anbeek, T. (1990). Geschiedenis van de Nederlandse literatuur, 1885-1985. Am- sterdam.
Anbeek, T. (1996). Het donkere hart, Romantische obsessies in de moderne Neder-
landstalige literatuur. Amsterdam.
Ankersmit, F.R. (1983). Narrative logic, A Semantic Analysis of the Historian’s
Language. Den Haag / Boston / London.
Ankersmit, F.R. (1984). Denken over geschiedenis, Een overzicht van moderne
geschiedfilosofische opvattingen. Groningen.
Arcadia (themanummer Comparatisme), Zeitschrift für Allgemeine und Verglei- chende Literaturwissenschaft, 1999, Band 34, Heft 2.
Baur, F. (1939). De geschiedenis van de letterkunde der Nederlanden. Negen delen. ‘s-Hertogenbosch / Brussel.
Bekkering, H. (e.a.) (1989). De hele Bibelebontse berg, De geschiedenis van het
kinderboek in Nederland en Vlaanderen van de middeleeuwen tot heden. Am-
sterdam.
Bekkering, H. en A.J. Gelderblom (1997). Veelstemmig akkoord, Naar een nieuwe
literatuurgeschiedenis. Den Haag.
Blaman, Anna (1948). Eenzaam avontuur. Amsterdam.
Bork, G.J. van en N. Laan (Red.) (1986). Twee eeuwen literatuurgeschiedenis,
Poëticale opvattingen in de Nederlandse literatuur. Groningen.
Bourdieu, P. (1979). La distinction, Critique sociale du jugement. Paris.
Boven, E. van (1992). Een hoofdstuk apart, ‘Vrouwenromans’ in de literaire kritiek
1898-1930, Amsterdam.
Brandt-Corstius, J.C. (1959). Geschiedenis van de Nederlandse literatuur. Amster- dam.
Bronzwaer, W.J.M., D.W. Fokkema en E. Ibsch (1977), Tekstboek Algemene Lite-
ratuurwetenschap. Baarn.
Chinweizu, Onwucheckwa J. (e.a.) (1983). Toward the Decolonization of African
Literature: African Fiction and poetry and Their Critics. Washington.
Coetzee, J.M. (1988). White writing, On the Culture of Letters in South Africa. New Haven and London.
D’haen, Th. L. (1988). Fragments against our ruins, Canons in de anglistiek. Amsterdam.
Dijk, N. van (1995), ‘De toekomst van poëticaonderzoek II, een repliek’. In:
Spektator 24, 175-182.
Dorleijn, G.J. en C.J. van Rees (1995). ‘Literatuuropvattingen in het literaire veld, een toelichtende reactie’. In: Spektator 24, 1983-187.
Dresden, S. (1980). Symbolisme. Amsterdam.
Dunk, H.W. von der (1974). Kleio heeft duizend ogen, Over historie en historici.