a Rang en functie van de teller
Een lijst van bijna 3.000 assignaties is traditioneel-handmatig nauwelijks te analyseren; met behulp van een niet eens zo geavanceerd programma als ‘Excel’ kan men daarentegen zonder al te veel moeite allerlei ordeningen aanbrengen. Met de belangrijkste variabelen op de lijst van
66 HCA 30/317, diverse bundels zonder opschriften.
67 Doorbladeren van de inventarisnummers voc 7049 – voc 7063 gaf snel een globaal beeld. 68 Slechts zelden hebben deze huizen echter aandelen in de Amfioensociëteit. Jan te Linteloo en
Ste-ven Swart vielen als enige op. Zie Gaastra, Amfioen Sociëteit. ‘Asian interest’ slaat op de belangen die Engelse scheepseigenaren hebben als verhuurder van schepen aan de Engelse Compagnie.
3.000 namen als uitgangspunt is een aantal analyses uitgevoerd, waarvan in het onderstaande de resultaten zijn te zien. Zoals de ontvangende partij in Nederland niet zelden uit twee of meer personen bestaat, zo bestaat de verzendende partij in een kleine 20% van de transacties eveneens uit twee of meer personen. Het zijn in dat geval vrijwel zeker assignaties die met han-delstransacties te maken hebben. Van hen die samen, gedrieën of gevieren assignaties naar Nederland versturen is aangenomen dat elk voor een gelijk gedeelte participeert. Deze metho-de is metho-dezelfmetho-de als gebruikt bij metho-de analyse van metho-de hanmetho-delshuizen; metho-dezelfmetho-de onzekerheid heerst over de juistheid van het uitgangspunt.
Tabel 48 laat zien welk totaalbedrag alle dienaren van eenzelfde rang of functie69naar Neder-land verzenden. Hoeveel van deze assignaties individueel en hoeveel gezamenlijk met een de-dienaar werden gestort en tenslotte het gecorrigeerde bedrag indien sprake was van een me-de-storter van andere rang of functie. Het betreft exclusief voc-dienaren die op Ceilon zijn gestationeerd. Dienaren van de Mallabaar gebruiken de Kleine Kas in Colombo om transacties naar het vaderland te doen; zij en andere buitenstaanders zijn niet opgenomen in tabel 4870. Gouverneur, commandeur en dessave hebben de rang van opperkoopman, zij zijn onderschei-den van de overige opperkooplieonderschei-den met functies als hoofdadministrateur, secretaris van poli-tie, negotie- en soldijboekhouder (alle werkzaam in Colombo), opperhoofd van Tutucorijn, en in bepaalde periodes het opperhoofd van Trincomalee. Een toelichting volgt op de tabel (tabel 48).
Tabel 48 Ceilonse Compagniesdienaren als storter van assignaties, naar rang en functie onderscheiden. Vet gedrukt de aantallen gestorte assignaties.
rang of functie ongecorr. totaal individueel (gemidd.) gezamenlijk verrekening (gemidd.)
a gouverneur 109 1.044.266 108 1.041.086 (9.639) 1 3.180 1.042.676 (9.609)
[de gouverneurs Van Eck, Becker, Loten en Van Domburg verzenden voor meer dan 100.000 gulden; Falck voor 72.500 en Van de Graaff voor 42.800]
b commandeurs 84 523.800 78 490.404 (6.287) 6 33.396 507.102 (6.260)
[de twee commandeur-functies – van Jaffna en Galle- delen het totaalbedrag gelijkelijk]
69 Bij een specifieke functie, zoals hoofdadministrateur te Colombo of administrateur te Jaffna of ad-ministrateur te Galle, hoort een bepaalde rang. De eerste wordt bij aanstelling (als hij die rang nog niet heeft) voorgedragen als opperkoopman, de tweede als koopman en de laatste als onderkoop-man. In de monsterrollen vinden wij een kleine honderd specifieke functies, het aantal rangen be-draagt vijf.
70 In de gehele achttiende eeuw: 255.871 gulden. Adriaan Moens stort daarvan 58.093 tijdens zijn tiental jaren als commandeur op de Mallabaar. Door niet-Ceilonse voc-dienaren of door aan de Compagnie gelieerde personen (vrijburgers, bijvoorbeeld) wordt bijna 660.000 gulden naar Neder-land overgemaakt.
c dessaves 113 499.240 80 384.144 (4.801) 33 115.096 440.671 (4.582)
[de dessaves van Colombo verzenden 67%, veelal ‘in compagnie’, uitsluitend individueel storten die van Matare 26% en Jaffna 7%]
d overige opperkpl. 239 665.434 192 501.651 (2.612) 47 163.783 583.543 ((2.707)
[de hoofdadministrateurs verzenden hiervan 56%, de opperhoofden van Tutucorijn 23% en dat pas vanaf 1769]
e kooplieden 570 1.751.520 351 1.092.406 (3.112) 219 763.417 1.413.145 (3.087)
[de 1evisitateur – met name – en de secretarissen van politie zijn de grote verzenders]
f onderkooplieden 718 1.597.787 370 834.370 (2.255) 348 735.399 1.222.724 (2.213)
g boekhouders 219 460.977 106 258.182 (2.435) 113 202.795 379.736 (2.184)
h assistenten 78 92.389 22 38.542 (1.752) 56 53.847 73.917 (1.256)
De verhouding tussen de ‘individueel’ en de ‘gezamenlijk’ in kas getelde assignaties vertoont een fraai aflopende en oplopende curve. Van de gouverneurs verricht 99% de storting indivi-dueel, bij de commandeurs 93%, bij de dessaves 71%, bij de assistenten, tenslotte, 28%. De laag-ste rang stort in 72% van de gevallen de assignatie gezamenlijk met een collega, de boekhouder doet dit in 52%, de onderkoopman in 48%, de koopman in 38%, en de opperkoopman in 20%. Indien men de gezamenlijke storting aanvaardt als aanwijzing voor een afgeronde han-delstransactie met een negotiant in het vaderland, dan blijkt het hogere segment van het middenkader, van onderkooplieden kooplieden en opperkooplieden, een sterke positie in het economische leven op Ceilon in handen te hebben. Een positie die door niemand anders dan door hen (in de zin van een inheemse handelaar) kan worden ingenomen.
Zonder deze groep dienaren geen juwelen op Ceilon, geen of nauwelijks boeken, geen modieu-ze stoffen, geen geavanceerde instrumenten, geen geconfijte Hollandse vruchten etc. etc. En dit al tegen een vergoeding van 5 à 7% van de waarde van de goederen, wat overigens aardig op kan lopen. De Compagnie koopt niet zelden bij particulieren kostbaarheden die inlandse hoog-waardigheidsbekleders later als geschenk ten deel vallen. Daaronder bevinden zich objecten van eigentijds technisch vernuft – zoals een ‘kunstwagen met bedekt raderwerk’ -die, wezens-vreemd aan een a-technische cultuur, als rariteit snel in de vergetelheid geraken. Zo verzoekt de Kandiaanse koning de voc om enkele bekwame reparateurs van horloges in plaats van het be-lang van opleiding van eigen instrumentmakers te beseffen. En hangt de artillerie van het in-heemse koninkrijk af van de kennis van deserteurs uit de gelederen van de voc. Ook de hoogte van de in kas gestorte bedragen volgt de rangorde onder de Compagniesdienaren. De gouver-neur haalt het hoogste gemiddelde per assignatie, de assistent het laagste. Ook hier vormt het optreden van de opperkooplieden een lichte dissonant in een verder fraai verlopende curve.
Systematiseren op zich heeft weinig waarde. Het belang van ordenen ligt in de nadere formu-lering van een vraag en in het vinden van een daarop passend antwoord. Tabel 48 werpt vragen op naar het ‘waarom’ van een aantal verschijnselen. Hoeveel onderzoek gaat het antwoord ver-eisen op de vraag waarom een gouverneur elke storting alleen en de assistent het merendeel van zijn transacties ‘in compagnie’ verricht? En waarom bestaat er zo’n fraai aflopende reeks tussen de vijf rangen? Wat verklaart de hoogte van de vermelde bedragen? Veel van wat de lijst van assignaties bij ordening en herordening aan het licht brengt, zal waarschijnlijk nooit een verklaring vinden (tabel 49).
Tabel 49 Overige groepen van voc-dienaren als storter van assignaties. Vet gedrukt de aantallen as-signaties
rang, functie, groep ongecorr. individueel gezamenlijk verrekening
totaal (gemidd.) (gemidd.)
a equipagemeesters 112 719.109 67 515.523 (7.694) 45 203.586 617.316 (6.897)
b ambachtslieden 32 65.020 32 6.502 (2.032) 6.502 (2.032)
c gestudeerden 125 502.369 117 478.737 (4.091) 8 23.632 489.814 (4.054)
[daaronder 89 predikanten die een enkele maal gezamenlijk, maar 79 keer individueel, geld overmaken, 4.829 gemiddeld]
d burgers 65 214.988 49 150.716 (3.075) 16 64.272 257.852 (4.523) e militairen 218 657.176 191 567.725 (2.972) 27 89.451 611.730 (2.994)
[van dit aantal slechts 19 (repatriërende) soldaten die gemiddeld 1.050 mee naar huis nemen]
f scheepsofficieren 409 2.018.090 406 2.009.908 (4.950) 3 8.182 2.012.635 (4.945)
Achter deze hoeveelheden en gemiddeldes liggen patronen verborgen die wij vermoedelijk nooit te weten komen. Een blik op de bron – de 3.000 verzonden assignaties – maakt duidelijk dat tot het boekjaar 1765/1766 geen enkele relatie bestaat tussen de functie van de bediende en het feit van verzending van geld naar Nederland. Met uitzondering van de gouverneurs die al-tijd geld in kas storten. Het opperhoofd van Tutucorijn begint pas in 1769 systematisch geld over te maken en commandeurs, dessaves en opperkooplieden bezoeken vóór het jaar 1765 slechts sporadisch de kleinkassier. De laatste dertig jaar, daarentegen, lijkt bijna iedere dienaar aan geldtransacties deel te nemen. Hetgeen evenmin op een verband wijst. Na correctie voor het versturen per twee- of meertal vinden wij als grootzenders in hun Ceilonse, dus niet in een eventueel latere Bataviase, Coromandelse of Mallabaarse functie (tabel 50).
b Individueel
Tabel 50 Storters van de hoogste bedragen van assignaties
naam van de dienaar bedrag periode functie of rang
a) Diederich Th. Fretz 404.240 1769-1795 opzichter Galle Korle, kaneel-kapitein, dessave Matare, dan dessave Colombo en commandeur Galle
b) Daniël de Bock 396.935 1762-1787 boekhouder, onderkoopman, 1evisitateur, hoofdadministrateur, dessave Jaffna c) Adriaan Moens 289.673 1753-1772 boekhouder, onderkoopman,
soldijboek-houder, hoofd-administrateur, dan com-mandeur Mallabaar
d) Paulus Engelaar 264.025 1762-1769 equipagemeester
e) Christiaan Rose 207.945 1767-1776 dessave en later commandeur van Jaffna. Het grootste deel wordt hem na repatriëring toegezonden
Fretz verstuurt individueel 59 keer (372.383 gulden) een bedrag naar Nederland, de aanvulling tot de bovenstaande 404.240 gulden komt uit de deelname aan 12 gezamenlijke transacties. Voor Moens geldt: 105 keer individueel (285.470 gulden), 15 maal gezamenlijk. Fretz heeft uit-sluitend contact met handelshuizen, Moens bedenkt drie keer (zijn vader?) Josias Moens voor in totaal 20.000 gulden; alle andere stortingen zijn bestemd voor handelshuizen of voor enke-le personen over wie wij geen relatie tot de zender kunnen ontdekken. Deze Moens stort veel-al betrekkelijk kleine bedragen, één maveel-al met twee collega’s samen de onbeduidende som van 32 gulden. Had dit niet via een groot handelshuis gekund, zo vraagt men zich af, of verbergt de storting van dit onbeduidende bedrag een bepaald systeem?
In totaal zeventien personen versturen in de achttiende eeuw individueel meer dan 100.000 gulden naar Nederland. Van deze grote kapitalen worden slechts twee vóór het jaar 1765 over-gemaakt en wel door de gouverneurs Joan Gideon Loten (159.15071) en Hendrik Becker (173.200), de overige vallen in de laatste dertig jaar van het voc-bestuur op Ceilon. De begun-stigden in Nederland vinden wij onder een grote groep handelshuizen of kooplieden. Een ze-kere mate van exclusiviteit tussen handelaar en Ceilonse contactpersoon valt op. Diederich Thomas Fretz heeft een langjarig contact met de firma Gertner & Comp, kooplieden in glas, naar wie hij 100.000 gulden over 26 jaar verstuurt. Conradi is de andere partner van Gertner &
71 Loten bezit tien aandelen à rds. 2.000 in de Amfioensociëteit. Veel geld maakt hij over naar Neder-land vanuit Batavia. Het is niet uit te sluiten dat meer op Ceilon werkzame dienaren Batavia voor hun stortingen gebruiken.