De data-analyse wordt vaak als een enigszins losstaande fase in het onderzoek beschouwd: de data zijn verzameld en worden vervolgens geanalyseerd. Het proces van data-analyse dient eigenlijk continu te worden gekoppeld en teruggekoppeld aan de dataverzameling. Het analyseren van de data zorgt voor een uiteenrafeling van belangrijke thema’s, categorieën, hoofd- en sub-codes. De onderzoeksvragen worden op deze manier onderverdeeld in categorieën, die zijn afgeleid uit het theoretisch kader. Naast het uit elkaar halen van data, worden zij tevens met elkaar in samenhang gebracht om zo patronen te kunnen ontdekken. Door de data te labelen met codes kunnen zij worden gecategoriseerd, gekoppeld en schematisch worden weergegeven. 257
Matthew B. Miles en A. Michael Huberman (1994) definiëren het analyseren van data als “consisting of three concurrent flows of activity: data reduction, data display and conclusion drawing or verifying.”258 Het reduceren van de data zorgt voor een opdeling en samenvatting van de diverse data in thema’s, patronen en clusters. Aan de hand van grafieken, diagrammen en andere schema’s kunnen de data worden georganiseerd en weergegeven. De laatste stap in de data-analyse is het trekken van conclusies en de verificatie hiervan. De continue interactie tussen de verschillende fasen staat in onderstaand schema weergegeven.
Figuur 25: Matthew Miles' en Michael Huberman’s Data-analyse
Als gevolg van de datacodering zouden nieuwe ideeën op kunnen komen die worden toegevoegd aan de al weergegeven data. Tussentijds kunnen er conclusies worden getrokken, waarna opnieuw kan worden gezocht naar thema’s en patronen. Ook zal de informatie opnieuw met elkaar in samenhang worden gebracht.259
257
Punch (198-201) 258
Miles, Matthew B. en A. Michael Huberman. An Expanded Sourcebook: Qualitative Data Analysis. London: SAGE Publications, 1994. (10) 259 Miles en Huberman (12)
Het coderingsproces
Om de mogelijke veranderingen in de houdingen en gedragingen van adolescenten als gevolg van het acteren te begrijpen is de verzamelde data gecodeerd. Op die manier kunnen patronen, onderliggende betekenissen, motivaties, meningen en gevoelens worden ontdekt. In het coderingsproces worden door Hennie Boeije (2010) en Keith Punch (2005) een drietal fasen onderscheiden: een open, axiale en selectieve codering.260 Punch stelt dat de onderzoeksgegevens door het toekennen van open codes uiteengerafeld kunnen worden, waarna zij aan de hand van het axiaal en selectief coderen meer geordend en gestructureerd worden. Het open coderen (1) kan worden omschreven als het opdelen van de data in fragmenten en het toekennen van codes aan deze fragmenten. De open codes zijn trefwoorden of een korte samenvatting van het tekstfragment. Bij het axiaal coderen (2) worden de open codes op basis van hun inhoudelijke overeenkomst in algemenere, abstracte categorieën ondergebracht in het kader van de vraagstelling. Boeije definieert het axiaal coderen als het achterhalen van de betekenis van relevante codes en het illustreren van deze betekenis aan de hand van citaten. In het selectief coderen (3) wordt er gezocht naar meer alomvattende kerncategorieën waarbinnen de axiale codes kunnen worden ondergebracht. In deze laatste fase ligt de nadruk op het leggen van verbanden tussen de gevormde categorieën. Op die manier kan er een duidelijk onderscheid worden gemaakt tussen de hoofd- en sub-codes en het verband tussen de verschillende sub-codes.261 In dit onderzoek zijn de kerncategorieën voorafgaand aan de interviews vormgegeven aan de hand van de theoretische concepten. Deze categorieën zijn ‘ingevuld’ met de (hoofd- en sub-) codes, fragmenten en citaten.
Figuur 16: Open, axiaal en selectief coderen
Het onderzoek heeft in een drietal stappen plaatsgevonden: waarneming (grote hoeveelheden data zijn verzameld), selectie (de relevantie van de data is in het kader van de vraagstelling aan de hand van fragmenten, codes en categorieën weergegeven) en interpretatie (de gevonden data – gefragmenteerd, gecodeerd en gecategoriseerd – krijgen een betekenis in relatie tot het theoretisch kader). De door mij gevonden codes en categorieën zijn vergeleken met de theoretische concepten, waarna de data zijn geïnterpreteerd. Daarnaast zijn de respondenten en hun diverse achtergronden met elkaar vergeleken. Er is geprobeerd om een nomothetische uitleg te geven waarin kan worden geconcludeerd of het acteren effect heeft gehad op de identiteitsvorming en –ontwikkeling van de adolescenten en welke effecten dat zijn. Deze uitleg heeft betrekking op identiteits- en zelfconceptstructuren, de mogelijke invloed van het
260
Boeije, Hennie. Analysis in qualitative research. London: SAGE Publications, 2010. (83) 261 Punch (205-211) en Boeije (85, 99, 106)
1. CODEREN 2. CATEGORISEREN 3. THEMATISEREN
acteren op de identiteit en het zelfvertrouwen. De conclusies die uit de data zijn getrokken, zijn in een adviesrapport aan de benaderde gezelschappen, opleidingen en projecten weergegeven.
Stapsgewijs te werk
Stap 1: fragmenteren en coderen
CODE FRAGMENT Waarom theater? Hoe in aanraking? Huidig gezelschap Plezier Werkwijze
Effect op persoonlijk vlak: ontwikkeling
Zelfkennis Leerzaam
Effect op sociaal vlak: ontwikkeling Onzekerheid
E: Ik zou willen beginnen met jou te vragen waarom je gekozen hebt om je met het acteren en het theater bezig te gaan houden.
K2: Nou, ik was zelf al wel heel lang bezig met het acteren en toen kwam een vriendinnetje van mij, die kwam met het idee om naar de JeugdTheaterSchool te gaan en dat heb ik direct aangepakt en toen sindsdien zit ik hier.
E: Dus dat is ook al weer de tien jaar dat je aan het acteren bent, is ook allemaal hier. K2: Nee, acteren op school, maar ik zit hier [bij de Jeugdtheaterschool] nu bijna zes jaar. E: En dat bevalt goed?
K2: Ja, nog steeds heel veel plezier. E: En wat vind je van de manier van werken?
K2: Ja, ik vind het wel goed eigenlijk. Soms zijn er natuurlijk wel dingen waarvan je denkt dat had wel anders gekund, maar dat kunnen we gewoon overleggen.
E: En is het voor jou ook een soort van persoonlijke ontwikkeling? Ervaar je dat zo? K2: Jazeker.
[een telefoon gaat af]
E: Dus je hebt nieuwe dingen over jezelf ook geleerd?
K2: Ja, ook. Maar ik ben mezelf ook gewoon sociaal veel beter gaan ontwikkelen, ik had altijd wel mijn mond vooraan staan, zeg maar. Maar toch was ik wel een beetje zenuwachtig, dat is nu, of zenuwachtig of onzeker, dat is nu totaal niet meer het geval. E: En dat is ook echt of mede door het acteren gekomen?
K2: Ja, denk ik wel. Toelichting:
o E = de interviewer.
o K2 = de geïnterviewde (de 2 betekent dat er ook andere respondenten zijn met dezelfde voorletter). o Tekst schuin, tussen haakjes zijn handelingen, acties, geluiden etc. van buiten het interview of geven
een toelichting op een bepaald woord, begrip of zin weer. o Doorstreepte tekst is irrelevant voor het onderzoek.
o De schuine codes in de linkerkolom zijn sub-codes, de anderen hoofdcodes.
Stap 2: lijst met hoofd- en sub-codes, onderverdeeld in zeven categorieën
ERVARINGEN EN VERWACHTINGEN WAAROM THEATER?
Hoe in aanraking? Waarom theater?
Ervaring Leuk, plezier
Huidig gezelschap, project, opleiding: keuze Persoonlijke interesse, passie
Producties, huidige productie Fysiek bezig zijn
Proces <> product Uitlaatklep
Werkwijze
∗ Sturing, aanwijzing ∗Vrijheid
∗Eigen invulling, initiatief, input ∗In het diepe gegooid
∗Richten op een specifieke doelgroep
Ontspanning <> inspanning: balans
Thematiek, onderwerpen ∗ Kritische blik
∗ Op situaties inspelen, situaties aanvoelen ∗Discussie aanwakkeren
Verbeeldingskracht, verbeelding, fantasie
Opleiding Jezelf erin kwijt kunnen
Combinatie van gezelschappen: vergelijking Rust Soorten theater
∗ Genres ∗ Interesses ∗ Bezoek
∗ Luchtig, humor <> serieus
Mening geven over bepaalde kwesties, onderwerpen aanhalen, bespreken
Bezoeken van voorstellingen ∗ Soorten theater
∗ Met wie: alleen / samen ∗ Keuze
∗ Genieten ∗ Inspirerend
∗ Ontspannend <> kritisch kijken, oordelen, analyseren ∗Notities maken
∗ Voorbeeldfunctie
Opwinding, enthousiasme, blijdschap, gek doen, genieten, vrolijkheid
Theater en muziek; theater en dans Energie erin kwijt kunnen Boodschap: communiceren met het publiek Aandacht
Soorten publiek Voldoening
Het theaterwereldje, het beeld van theater Mooi
Toekomst, verwachtingen Frustraties eruit gooien
Leermomenten, leerpunten, leerproces Verhalen vertellen
Reflectie, terugblik Creatief bezig zijn
Anders tegen dingen aan gaan kijken ∗ Visies, inzichten
Interactie, communiceren met het publiek, het publiek betrekken: eenheidsgevoel
Ervaring(en) opdoen Ervaring, kennis opdoen, mening vormen
Vragenlijst ∗ Begrippen
∗Bezoek van voorstellingen
Aanraden
EFFECT OP PERSOONLIJK VLAK EFFECT OP SOCIAAL VLAK
Effect op persoonlijk vlak Effect op sociaal vlak
∗ Verandering ∗ Ontwikkeling ∗Verdieping ∗ Groei ∗ Ontwikkeling ∗ Verandering ∗ Stimulans ∗Ontdekking ∗ Proces ∗ Verrijking ∗ Zoektocht ∗ Verbetering ∗Bloei Jezelf presenteren, jezelf kunnen laten zien, durven jezelf te laten zien
Samenwerken
Zelfkennis, zelfbegrip Sociale goedkeuring: gevoelig
Verwachtingen, nieuwe inzichten Sociaal gerespecteerd
Confronterend Interactie
Herkenning Openheid <> geslotenheid
Eigenschappen, kwaliteiten ∗ Koppig, eigenwijs ∗ Gedrevenheid, doorzettingsvermogen ∗ Leergierig ∗ Perfectionisme ∗ Gevoeligheid ∗ Optimistisch, positief ∗ Motiverend ∗ Bescheiden ∗ Vindingrijkheid ∗ Directheid ∗ Ongeduldig ∗ Focus, concentratie ∗ Spontaniteit ∗Geen schaamte Groep ∗ Vrijheid, ruimte ∗ Veiligheid, warmte, vertrouwen ∗ Benauwend ∗ Plezier, leuk, gezellig ∗ Stimulerend
∗ Verschillende ideeën, moeilijk samen te brengen, aanvulling ∗ Proces
∗ Acceptatie ∗ Jezelf kunnen zijn ∗ Steun, behulpzaam ∗ Vriendschap ∗ Dingen bespreken
∗ Vermoeiend, druk, intensief
∗ Jezelf blootgeven ∗ Sfeer, familiegevoel ∗ Geen klik, verschillen,
negatieve energie ∗ Naar elkaar toe groeien ∗ Jaloezie
∗ Eerlijkheid ∗ Comfortabel ∗ Wederzijdse invloed ∗ Leidende rol ∗ Teveel op elkaars lip ∗ Rekening houden met
elkaar
∗ Frustraties, strubbelingen, spanningen
Zelfrespect Anderen helpen
Openheid <> geslotenheid Sociale vaardigheden Identiteit, eigenheid, op zoek naar eigen weg Mensenkennis: verdieping
Zelfbewustwording Leerzaam
(Verschillende kanten van) jezelf leren kennen Luisteren naar anderen Leerzaam, leerpunten, -momenten, breekpunten Meedenkend
Grenzen opzoeken, bewaken, verleggen, overgaan Sociale kennis, sociaal begrip Jezelf blootleggen, met jezelf bezig zijn, leren met
jezelf om te gaan
Voorbeelden
∗Inspirerend ∗ Herkenning Teveel nadenken, dingen loslaten, relativeren Verplaatsen, inleven in anderen
Zelfreflectie Aanpassen aan anderen
Jezelf kunnen zijn, jezelf blijven Sociale acceptatie
Aan het denken zetten Makkelijke prater
Bevrijdend, losser, vrijer Anders voordoen dan jezelf
Op jezelf letten Omgang met anderen
Kritisch kijken naar jezelf en de maatschappij Spiegel Zelfexpressie
Dichtbij jezelf blijven Positiviteit <> negativiteit
ZELFVERTROUWEN ACTEREN
Zelfvertrouwen Jezelf erin kwijt kunnen: ideeën
Streven naar beter Vrijheid, ruimte
(On)zekerheid Veiligheid: experimenteren met mogelijkheden zonder directe consequenties
(On)tevredenheid Ervaring opdoen
Twijfel Persoonlijke en sociale verbreding
Zelfverzekerdheid Koppeling persoon en personage: leren van het personage
Loslaten Vernieuwend
Uitdaging Diversiteit, brede interesse
Kwetsbaarheid Verschuilen achter de rol, verdwijnen in de rol, iemand anders zijn, ontsnappen aan jezelf, de rol zijn, buiten jezelf stappen Durf, lef, uit je schulp komen Geloofwaardigheid
Kritiek
∗ Meenemen, verwerken, toepassen ∗ Op het goede moment erop reageren
Rollen
∗ Anders, veraf <> herkenning, dichtbij ∗ Doen alsof <> echt voelen, masker ∗ Inleven, identificatie
∗ Uitersten
∗ Uitvergroting van het zelf ∗ Begrip
∗ Uitstraling
∗ Koppeling, toepassing ∗ Grenzen overgaan ∗ Knop omzetten ∗ Een typetje spelen Angsten overwinnen, blokkades, moeilijk,
gespannenheid
Soorten theater
∗ Humor: mensen aan het lachen maken ∗ Luchtig <> serieus
Schaamte, verlegenheid Uitdaging
Geloven in het eigen kunnen Confrontatie
Trots, voldoening Functie, bijdrage, effect, invloed van het acteren
Confronterend Emoties, gevoelens
∗ Uiten ∗ Ontdekken ∗ Inleven, meeleven ∗ Gebruiken, oproepen ∗ Beheersen ∗ Herkennen ∗ Koppelen
∗ Ermee om leren gaan
∗ Overbrengen ∗ Vergroten ∗ Aanvoelen ∗ Overnemen ∗ Ontroeren ∗ Overspoelen ∗ Uitschakelen ∗ Voelen Lekker in je vel zitten
Zelfacceptatie Voor jezelf opkomen Sociaal gerespecteerd Zelfrespect
Koppeling persoonlijk en sociaal vlak Zelfbeoordeling
Eigenschappen, kwaliteiten Erkenning
KOPPELING
(Los) koppeling: het acteren en de realiteit Invloed vanuit de omgeving
∗ Stimulerend ∗ (On)begrip ∗ Trots
∗ Familie, ouders, vrienden, leeftijdsgenoten. ∗Verwachtingen
Feedback Kritiek
Rust: ontspanning <> inspanning Delen van ervaringen
Interactie
Oefenen met maatschappelijke rollen en verantwoordelijkheden Terugkoppeling
Koppeling persoonlijk en sociaal vlak Een rolletje spelen
Leeftijdsfase
(Voorbereiding op de) volwassenheid Verantwoordelijkheid
Zelfstandigheid
Stap 3: categorieën en bijbehorende hoofd- en sub-codes schematisch weergeven
Bovenstaande zeven categorieën, met bijbehorende hoofd- en sub-codes, zijn per categorie weergegeven in een ‘woordspin’. Onderaan staat aangegeven welke codes relatief veel zijn voorgekomen en welke codes relatief minder zijn voorgekomen (zie bijlagen G t/m M).
Figuur 19: Voorbeeld woordspin categorie Zelfvertrouwen
Figuur 18: Lijst met categorieën, hoofd- en sub-codes
Stap 4: codeboom per categorie met hoofd- en sub-codes
Een codeboom zorgt voor de onderverdeling en rangschikking van de verschillende codes; dit is af te lezen aan de inspringingen. ‘Zelfvertrouwen’ is in onderstaand voorbeeld de categorie, daaronder staan diverse hoofdcodes, veelal definities van deze categorie. Onder de hoofdcodes staan diverse sub-codes, die horen bij de hoofdcode (zie bijlagen N t/m T).
Figuur 20: Voorbeeld codeboom categorie Zelfvertrouwen
Stap 5: citaten per categorie onderbrengen Ervaringen en verwachtingen
Nee, ik heb nog wel genoeg tijd, dat zeker. Ik zeg ook niet, ik sluit ook niks uit, ik zet het ook niet zwart op wit, maar ik weet wel dat ik zelf het één en ander nog heb uit te zoeken, wil ik het leven op het toneelschool, en ik ga er zeker voor en ik spring wel in het diepe, ik zie wel wat er wordt aangereikt, het is niet zo dat ik me laat weerhouden of zo.
Waarom theater?
Ja, dat vooral. Het acteren is zeg maar een soort hoer in het leven, je kan zeg maar alles kwijt wat je opkropt of waar je mee zit of ja, alles kun je er op het podium uitgooien, omdat het kan en alles mag, heerlijk.
Effect op persoonlijk vlak
Heel erg met jezelf omgaan, inderdaad. Je groeit van een jong persoon naar een volwassene eigenlijk op een hele verrijkte manier, maar gewoon een brede manier.
Je bent alleen maar echt heel erg met jezelf bezig, je leert jezelf heel goed kennen, echt heel goed. (…) Ook wel eens confronterend, absoluut, maar daar leer je echt mee om te gaan. En je raakt natuurlijk nooit uitgeleerd als acteur, je bent nooit (…) Ja, je komt altijd wel weer dingen tegen en, maar ja, ik ben zeker wel veranderd daardoor. Ik ben denk ik meer mens geworden daardoor.
Effect op sociaal vlak
Als het… je leert van elkaar ook heel veel, maar ook opbouwende kritiek en zo, dat vind ik heel fijn en het stimuleert me als ik, ook als ik aan anderen laat zien wat ik doe en het pakt goed uit, dat is heel fijn. Ja, dat vooral, absoluut. Je leert wel de mens kennen en hoe eigenlijk we toch allemaal hetzelfde in elkaar zitten of zo.
Zelfvertrouwen
Oké, op een podium heb ik echt zelfvertrouwen en dan doe ik wat ik moet doen en dan vind ik het supergaaf, dat geeft me echt een kick, maar als ik bijvoorbeeld in school is dat heel anders, dan heb ik echt helemaal niet zoveel zelfvertrouwen eigenlijk. Alleen dat zal ik niet uiten, ik ben geen zielig iemand, maar ik ben echt wel onzeker, dat ben ik wel.
Ik denk dat zelfvertrouwen heel veel te maken heeft met dat je je prettig voelt met wie je bent, wat je denkt, dat je uitspreekt wat je denkt, hoe je eruit ziet, dat je daar blij mee bent. Nou en als je een voorstelling hebt dan je haar wel wil opscheren, omdat je denkt van nou, ja, het is niet het einde van de wereld. (…) elke sterke kant die je hebt is ook meteen je valkuil, maar ik kan echt gigantisch gedreven zijn.
Acteren
Je kunt natuurlijk niet anders, je kunt niet iemand anders zijn dan jezelf, dus je gebruikt altijd wel iets van jezelf in een rol, maar… dus in die zin is het wel altijd een stukje van mezelf, een deel.
Ik voel me veel vrijer tijdens het acteren, dan kan ik dingen zeggen terwijl ik dat echt voel en dan denken ze dat dat acteerwerk is. Dat kan ik gewoon wel zeggen.
(Los) Koppeling
Nou, je moet niet echt gaan acteren buiten natuurlijk, maar ook weer wel, want je moet wel overkomen, je moet niet alles weggeven van kijk, dit heb ik, dit is er met mij aan de hand. Dat moet je ook wel een beetje verbergen soms.
Dat je inderdaad volwassener wordt door wat je doet en wat je leert. Maar sowieso ben ik wel een puber natuurlijk, dus dat… [lacht] komt er allemaal wel bij, ja.
Omdat het onderzoek is gekoppeld aan een advies aan de verschillende gezelschappen heb ik tevens een categorie ‘ontwikkeld’ die betrekking heeft op de gezelschappen en hun werkwijze.
Gezelschappen, werkwijze
Nee! Ik heb het liefste nog dat ik zoveel mogelijk zelf mag bedenken eigenlijk. Wel dat er enigszins richtlijnen zijn, vind ik het prettigst, maar dat ik daarin nog wel heel vrij ben en met z’n allen kunnen creëren.
Stap 6: de frequentie van de codes weergeven
Figuur 22: Voorbeeld codes en frequentie De Noorderlingen Figuur 23: Voorbeeld codes en frequentie alle gezelschappen
(Zie bijlage U t/m CC voor alle overzichten)
Stap 7: de codes definiëren
De definities van de meeste codes zijn vrij duidelijk, andere codes zijn minder voor de hand liggend en zijn dan ook in het kader van het onderzoek gedefinieerd (zie bijlage DD voor de definities van alle codes). Definities van de codes in het kader van het onderzoek
Anders tegen dingen aan gaan kijken
Een mogelijk effect van het acteren, zo heeft het individu bijvoorbeeld nieuwe visies of inzichten gekregen ten opzichte van het zelf of bepaalde kwesties. Confronterend Door te acteren kan het individu met zichzelf in aanraking worden gebracht,
wat zowel positieve, als negatieve gevolgen zou kunnen hebben. Deze
confrontatie zou een proces van zelfreflectie en zelfbeoordeling in gang kunnen zetten, waarna zelfvertrouwen kan worden vergroot of verminderd.
Koppeling persoonlijk en sociaal vlak
De verbinding tussen de ontwikkelingen op persoonlijk en sociaal vlak. Wanneer het individu op persoonlijk vlak iets meemaakt zou dit kunnen doorwerken op sociaal niveau. En vice versa.
Zelfvertrouwen Het vertrouwen in wie je bent en wat je kan, het gevoel dat je er toe doet. Zoektocht Een ontdekkingsreis naar jezelf als gevolg van het acteren.
Resultaten
In het onderzoek naar het mogelijke effect van het acteren op de identiteitsvorming en ontwikkeling van adolescenten zijn 39 interviews gehouden met 34 verschillende respondenten. Deze respondenten zijn afkomstig uit een drietal gezelschappen (De Noorderlingen [7], De Steeg [2] en Theater te Water [10]), twee ‘opleidingen’ (Kunst, Theater, Media en Muziek aan het Noorderpoort College [6] en de Jeugdtheaterschool [6]) en één project (het NNT Dichterbij Project [3]). Het verschil tussen deze gezelschappen is gelegen in hun werkwijzen, motivaties, aspiraties en doelstellingen. De respondenten verschillen op een aantal vlakken van elkaar: geslacht, leeftijd (14-16 jaar, 17-20 jaar of 21+ jaar), opleidingsniveau (VMBO, HAVO, VWO, Gymnasium, MBO, HBO of WO), jaren acteerervaring (0-1 jaar, 1-2 jaar, 3-5 jaar, 6-8 jaar of 8+ jaar) en hun aspiraties en verwachtingen voor de toekomst (wel of niet een professionele acteercarrière). (Zie bijlage EE voor het overzicht van ‘de feiten’ van de geïnterviewde respondenten) Deze gegevens heb ik gehaald uit de door de respondenten voorafgaand aan de interviews ingevulde vragenlijsten. De data van de interviews zijn uitgetypt, gefragmenteerd en gecodeerd. De hieruit verkregen data zijn weergeven in codebomen en woordspinnen. Dit proces heeft zeven categorieën opgeleverd, waarin de verschillende meest voorkomende (10 of meer keer) codes zijn ondergebracht: 1. Ervaringen en verwachtingen; 2. Waarom theater?; 3. Het effect op persoonlijk vlak; 4. Het effect op sociaal vlak; 5. Zelfvertrouwen; 6. Acteren en 7. Koppeling. De verschillende data zijn met elkaar vergeleken en de belangrijkste bevindingen zullen uiteen worden gezet.