Vroege middeleeuwen
2.5 Het historische cultuurlandschap
2.6.1 Buurschappen aan de Emsterenk
Emst
Als plaats wordt Emst voor het eerst in 1255-1256 genoemd als Emze. In 1263 wordt over de Emeze geschreven. Tussen de veertiende en zeventiende eeuw staat in de meeste bronnen Empze, Enpse of
Empse. In 1418 wordt van de Empser enge gesproken. Vanaf de zeventiende eeuw is het meestal Emst. De herkomst en betekenis zijn volgens Van Berkel en Samplonius duister. Men vermoedt hierin
een oude waternaam, een afleiding van het Germaanse *ama, dat ' natuurlijke waterloop' betekent. De slot -t is jong. Ook D. Otten vermoedt dat Emst een waternaam is, zoals Ems en Eems.184
Bovenstaande uitleg lijkt een plausibele verklaring, aangezien Emst en de Emsterenk als hoogte op een daluitspoelingswaaier tussen verscheidene beekdalen liggen. Het is echter ook zeer goed mogelijk dat Emst afstamt van het Germaanse naamselement *emni. Dit betekent vlakte of
184 Van Berkel en Samplonius (2006) 126; Otten (1987), 48. Ook plaatsnamen als Epe, Eems en Vemde zijn aan deze uitleg verwant.
53 vlakgelegen gebied. Ook het oud Engelse *emnet staat voor “a plane, a plateau, a level ground”. Uit deze naamsverklaringen kan ‘hoger gelegen plateau’ worden afgeleid. Het Drentse Emmen, waar
de middeleeuwse nederzetting op een zeer vlak en hooggelegen keileemplateau van de Hondsrug ligt, komt wat dat betreft zeer overeen met Emst, waar de Emsterenk en buurschappen op een groot en vlak dekzandplateau liggen.185
Van de naam Emst of Empse is de naam Emsterenk en daaropvolgend Achterenk afgeleid. Deze veldnaam verwijst naar het grondgebruik als akkerland (enk). Een belangrijke factor in de naamsverklaring van Emst is de aanwezigheid van de Emsterhof. De Emsterhof heeft vanaf de late middeleeuwen tot de achttiende eeuw waarschijnlijk een belangrijke rechterlijke rol gespeeld. De dertiende-eeuwse vermelding Van Emze of Emse verwijst namelijk naar het verblijf van de Veluwse richters.186 Ook zou de Emsterhof de boerderij zijn die in de Staat der bezittingen van Herbert van Putten uit 1313 de ‘den hoff thoe Emps’ wordt genoemd.187 Alhoewel in negentiende-eeuws archiefmateriaal nauwelijks over de Emsterhof gesproken wordt, is de kans groot dat de Emsterenk en indirect de buurschap Emst van deze hof zijn afgeleid (of vica versa).
Afbeelding 22: de Emsterhof (links in de verte) bestaat nog steeds als boerderij aan de Emsterenk en ligt vlak aan de voormalige spoorweg. (eigen foto).
185
Gedachtengoed Jan ter Laak en Theo Spek (mededeling 2013); A.H. Smith, English Place-name Elements.
186 De Jonge (2008), 6. In hoofdstuk 3 wordt verder ingegaan op de functie van de Hof thoe Emsse.
187
54 Westendorp
Westendorp betekent volgens Van Berkel en Samplonius “het (vanuit de Grift) westelijk gelegen
dorp” en wordt voor het eerst in 1637 als zelfstandig gilde genoemd.188 Het is opmerkelijk dat Westendorp op de kaart van De Man in 1812 ten westen van de Emsterenk ligt en op latere negentiende-eeuwse kaarten een stuk oostelijker gesitueerd is. Het kan dus zijn dat Westendorp verplaatst is en oorspronkelijk in de omgeving van de Laarstraat lag, maar het is plausibeler dat Westendorp op de vroegste kaarten verkeerd is aangewezen.189 Het is niet duidelijk ten westen van welk oriëntatiepunt Westendorp gesticht is. Ten oosten van Westendorp ligt het Emsterbroek. Volgens D. Otten moet onder de gilde Westendorp een onderdeel of afsplitsing van een marke worden verstaan. Afgaande op de Boeregten en wetten vant Boeregt Empts en Westendorp uit 1722, werd Westendorp vanaf de achttiende eeuw als afzonderlijke buurschap bij Emst ingelijfd. De met dorp samengestelde namen behoren overigens tot de jongste plaatsnamen.190 In enkele vroeg zeventiende-eeuwse transporten wordt gesproken over de Westerbroek en Westerlo nabij de Emsterenk; misschien de voorgangers van Westendorp? 191
Schaveren
Schaveren wordt voor het eerst genoemd in 1534, waar onder de rubriek ‘In den Ampte van Epe’ de plaats als Schaeffoerde wordt genoemd. In een rapport over heidebranden op de Veluwe uit 1598 wordt Schaveren als Schaefferden geschreven. In het Boerboeck wordt over Schaferden gesproken en in de negentiende eeuw was Schaverden gangbaar. Het lijkt erop dat Schaveren oorspronkelijk een schaapvoorde was. –voorde komt van het Germaanse furdu, dat de betekenis ‘doorwaadbare plaats in een beek’ heeft (zie onder meer Coevorden).192 Dit zou betekenen dat bij Schaveren een
doorwaadbare plaats in de beek en moerasgronden van de Smallert heeft gelegen. Waarschijnlijk vormde dit een prima oversteek voor de schaapskuddes: een schaapvoorde. Deze theorie wordt onder meer ondersteund door Van Baarle, die aansluitend aan de schaapsvoorde een landweer heeft ontdekt.193
Lobrink
In achttiende-eeuws archiefmateriaal wordt gesproken over de Lobrinck in het kerspel Emst. Volgens Otten is het de aanduiding van een veldnaam en werd het later pas een buurschapsnaam.194 Lobrink is een samenstelling van lo (open bos, bosweide) en brink (gras, rand, erf om de boerenhoeve, dorpsplein).195 De buurschap ligt, net als Westendorp, op de oostelijke punt van de Emsterenk, waar de daluitspoelingswaaier en droogdalen het IJsseldal induiken en de drogere grond overgaat in lage natte (broek)landen, zoals het Vossenbroek en de Emsterbroek. Waarschijnlijk lag hier in de
middeleeuwen een bosrijk gebied met een brink waar het vee dagelijks verzameld werd om naar de weidegronden te gaan. Ook is het mogelijk dat het woord brink hier de betekenis van ‘rand’ heeft. In dat geval zou Lobrink de ‘rand van de bosweide’ kunnen betekenen. Een brink maakte in zowel
188
Van Berkel en Samplonius (2006), 492.
189 Dit laatste vermoeden ook Evert de Jonge en Gerrit Kouwenhoven.
190
Otten (1987), 94.
191
De Jonge en Van den Enk (1995), 554.
192 Otten, (1987), 75.
193
Van Baarle, zie http://www.handelenwandelopdeveluwe.nl/index.php/artikelen/11-schapenwasplaats-bij-emst.html
194 Otten (1987), 63.
195
55 Drenthe als op de Veluwe onderdeel uit van de markegrond.196 Hoe het ook zij, dit toponiem heeft duidelijke connecties met het vroegere beweidingssysteem, want ook op de zeventiende-eeuwse kaart van het Vossenbroek (zie hoofdstuk 3) wordt er gesproken over de ‘gemeente offte Lobrink’.197 Laarstraat
De straatnaam is afgeleid van de veldnaam het Laer, dat samen met Laarenk in de eerste helft van de zeventiende eeuw in een aantal archiefstukken voorkomt.198 De Laarenk werd in 1525 al als Lerijncks vermeld in een koopakte.199 Aan het einde van de zeventiende eeuw werd Laerstraete nog als straatnaam van de buurschap Westendorp vermeld, maar in 1770 werd Laerstrate gerangschikt onder de ‘buurschappen en gilden’.200 Laar verwijst naar een intensief benut bos of een bosweide: een open stuk in het bos, meestal op wat lager gelegen grond. Straat verwijst waarschijnlijk naar buurt of weg.
Hegge
Van Berkel en Samplonius vermelden dat in 1721 is voor het eerst sprake van d’Hegge. In de negentiende eeuw wordt van Hegge gesproken en in 1848 komen daar ook Achter Hegge en Voor
Hegge bij. 201 In 1605 en 1612 werd er echter in stukken van de leenkamer ook al melding gemaakt van goederen aan de Emsterenk genaamd Hegge en de Haege.202 In veldnamen heeft hegge de betekenis 'bij de haag, omheining', maar ook 'land dat begroeid is met laag struikgewas, bos'. Op de Zuidwest-Veluwe kwamen bijvoorbeeld vanaf de late middeleeuwen veel heggen voor: dit waren hakhoutbossen die door kloostergenootschappen of hertogen werden beheerd en geëxploiteerd.203 In 1535 werd een bos bij Vaassen overigens die Vogelhegge genoemd. Wellicht stamt het huidige Hegge hiervan af: het valt al eeuwen onder het kerspel Vaassen en ligt net op of over de grens met Epe. Het is goed mogelijk dat de Hegge onderdeel was van het landgoed De Cannenburch. Het Vossenbroek
Het Vossenbroek is een moerassig, nat en laaggelegen stuk grond ten oosten van de Emsterenk en Lobrink, tegen de Grift aangelegen naast de landerijen van boerderij de Havercamp. Deze naam wordt in de zestiende eeuw voor het eerst als veldnaam Vossenbroeck genoemd en heeft
waarschijnlijk betrekking op de aanwezigheid – en mogelijk ook overlast - van vossen op deze plek.204 De waterregulering stond in de zeventiende eeuw meerdere malen in rechtszaken ter discussie (zie hoofdstuk 3, paragraaf 3.2.3). Op negentiende- eeuwse topografische kaarten werd het Vossenbroek als landgoed Vorstenbroek afgebeeld.
196
Bouwer (2008), 67.
197 Opmerking Theo Spek 8 -12-2013.
198
Otten (1987), 63.
199
SNWV, Elburg. Archief Het Feithenhof, ing. 1008, nr. 811.
200 Otten (1987),63.
201
Van Berkel en Samplonius, 2006, 185.
202
De Jonge en Van den Enk (1995), Deel IV. 548, 554.
203 Zie voor een uitgebreid onderzoek over Heggen op de Zuidwest-Veluwe Brouwer (2008).
204
56