Bescherming christelijke signatuur en positie christelijke kerk-discours

Er voeren in het debat in het House of Commons op 9 januari 2008 maar weinig tegenstanders een betoog. Conservatief Mark Pritchard vraagt of het niet leidt tot afschaffing van de voorrangspositie van de Church of England: ‘Is this not really an indirect argument—an argument by stealth—for the eventual disestablishment of the Church of England?’ en Conservatief John Hayes zegt:

197 _{Deb HL 5 maart 2008 C 1134} 198 _{Deb HL 5 maart 2008 C 1135}

‘my point is that he (Liberaal-democraat Evan Harris-wt) seems to be making a case around the idea that it is a bad thing to discourage theatre directors and others from insulting, upsetting or offending people. I ask him whether it is, indeed, a bad thing to discourage people from insulting, upsetting or offending people—because that seems to be what he is saying.’199

De Liberaal-democraat Evan Harris betreurt het dat de Conservatieven in dit debat niet achter de vrije meningsuiting gaan staan zoals ze in het eerdere debat over invoering van het verbod op ‘hatespeech’ op grond van religie wel deden. De

Conservatieven die in deze debatten het woord voeren zien afschaffing als een verdere stap naar secularisering, en als een verzwakking van de positie van het christendom en daarmee van de Church of England. Zij zien het ook als een uitdrukking van het feit dat Engeland een christelijke natie is. In het House of Commons zijn er negen

Conservatieve sprekers met bezwaren tegen afschaffing. Als er gestemd wordt zijn er 378 leden voor, waarvan 37 Conservatieven en 57 Conservatieven tegen afschaffing.

De bisschop van York in het Hogerhuis vindt het niet getuigen van tolerantie of grootmoedigheid naar gelovigen en vindt het een ontkenning van de christelijke ontstaansgeschiedenis, cultuur en signatuur van het land. De voorstanders van afschaffing zouden religieuze zaken uit het publieke domein trachten te halen. Hij benadrukt dat de politieke constellatie van het parlement en de Church of England niet ter discussie staan en dat de

‘nature of the fabric of society has been formed through the operation of the Christian faith in this land. Of late, the Government and others have concerned themselves in trying to discover what it means to be British and what the essential elements of Britishness might be. While we may agree that virtues such as fair play, kindness and decency are part of the nation’s make-up, do they qualify as those things which make us quintessentially British? It is my belief that such virtues and those associated with them which form the fabric of our society have been woven through a period of more than 1,500 years of the Christian faith operating in and upon our society.’200

Tenslotte zegt hij dat ‘the protection of society is achieved by ensuring that the Christian religion is treated with respect’, een openbare orde-argument.

199 _{Deb HC 9 januari 2008 C 445} 200 _{Deb HL 5 maart 2008 C 1127, 1128}

Conservatief Hogerhuislid Barones O’Cathain ziet afschaffing van het verbod op godslastering als een stap op weg naar secularisering. Ze vindt dat ‘the Church of England has been duped.’ Ze wijst erop dat in 2001 nog bleek dat 72% van de Britse bevolking zichzelf als christelijk ziet.’ Naar haar idee staat een seculiere constitutie vijandig ten opzichte van religie en is er geen neutraal terrein: ‘Every society has some cherished beliefs that it protects in law. The Government are about to remove blasphemy law at the same time as they are increasingly adopting hate-speech laws, which are, in a sense, a form of replacement.’201

De bisschop van Chester merkt op dat de het verbod op aanzetten tot religieuze haat nog niet bruikbaar is gebleken in de praktijk, hetgeen de Church of England als voorwaarde stelde voor afschaffing: “I have a feeling that it will be just as useless as the blasphemy laws.’

Conservatief Lagerhuislid Miss Widdecombe noemt de Deense cartoonaffaire als een goed voorbeeld van een affaire die had kunnen leiden tot ‘civil strife’. Zij vindt dat christenen tegenwoordig minder beschermd worden dan moslims:

‘I was one of the worshippers who arrived at Westminster cathedral shortly after some of the Pope’s remarks had been rather badly misinterpreted, and I was confronted with banners being held by members of the Muslim community

proclaiming, “Jesus is the slave of Allah—Islam will conquer Rome”: not one or two banners from one or two lunatics but a very large number. The police were there, but they did nothing. I do not, in fact, advocate that they should do something, because I am, as I have said before, a big believer in free speech. However, let us suppose the reverse and that I stood outside a mosque with a big sign saying, “Allah is the slave of Jesus - Rome will conquer Islam.” I would be up before the bench before one could say “Jack Robinson”, or “Danish cartoon”.’202

Een gevoel van slachtofferschap en verlies wordt door meer Conservatieven

verwoord. Conservatief Cash: ‘There is a constant draining away of our spiritual and moral foundations; nothing is certain or clear any more.’203

201 _{Deb HL 5 maart 2008 C 1130} 202 _{Deb HC 8 mei 2008 C 648} 203 _{Deb HC 8 mei 2008 C 650}

Nog een argument van Miss Widdecombe is:

‘What a lot of people fail to understand about blasphemy is that it hurts deeply and is deeply offensive. The reason the Muslim community got so worked up about those cartoons was that they did not mock Muslims—they mocked the Prophet. None of us would get worried about Christians being mocked, but when Christ is mocked, that is different. Most of us feel that with the way society is going, it is very unlikely that, out of good manners alone, if there were no final legal hurdle, Christians would be protected from that type of insult.’

Verder voert ze aan

‘We have an established Church, and when I asked whether the Government wanted to abolish it, the Minister shook her head. If we call such protection discrimination, there is already discrimination built into our law. If we have an established Church, we need laws that reflect that. It is right that we keep that last legal hurdle and that people know that it is there.’

Conservatief lagerhuislid Cash steunt haar betoog en dat van de bisschop van York over de Britse identiteit van het land:

‘At the heart of our debate is a question about what sort of society we are. I believe that we are a Christian society and that we should be tolerant of other religions, but that is not to say that we should back away from the fundamentals that underpin our Christian way of life. The law of blasphemy lies at the heart of that.’204

En over de Liberaal-democraten zegt hij:

‘The idea of spiritual and moral values in respect of religious conviction is alien to them. The solution in their kind of society is to secularise—to dumb down and to be not merely politically correct, but to repudiate and to oppose. That is atheism and secularisation run together.’

Liberaal-democraat David Howarth weerspreekt een aantal van deze argumenten. Over de scheiding tussen kerk en staat merkt hij op:

‘The principle of the separation of Church and state is not about the separation of religion and politics, which I think is impossible. We cannot separate people’s moral, religious views from their political views. We are talking about the state, not about society, and about the religious commitments of the state, not about whether people in society are religious or not. We are faced - not just internationally - with people who also have a theocratic view, which we find it difficult to argue against because of the vestiges of the admixture of Church and state in our own arrangements. (…) we are in an ideological battle with certain ideas for the hearts and minds of young people in our own cities. If there are people who are arguing for a new caliphate, for the idea of a religiously based state, who argue for a complete mixture of politics and religion in Church and state, it does us harm in arguing for our position in that ideological battle that we still vestigially maintain that sort of arrangement in our own constitution.’205

Het door anderen al genoemde argument dat Engeland met een eigen blasfemieverbod moeilijk kritiek kan leveren op landen met een in hun ogen te streng blasfemieverbod trekt hij door. Jongeren die pleiten voor een kalifaat kan men volgens hem beter weerspreken zonder verbod op godslastering. Tegen het argument dat de staat een rol moet spelen in het creëren of behouden van een verschil tussen het heilige en het wereldse en dat het slecht is voor de maatschappij als het heilige aspect minder zichtbaar wordt, voert David Howarth aan:

‘It does not matter that we have different reasons for agreeing on basic values, such as torture being wrong. What matters is that we agree. For the state to operate on the basis of consent—another important Liberal principle—it does not need the

population to have uniform ideas or exactly the same religious practices; all it needs is an overlapping consensus about basic structures and values. The central point is about tolerance and cohesiveness. It is not plausible to say that maintaining a single state Church with privileges in law helps cohesiveness. In fact, there are religious scholars and sociologists of religion who say that it does not help religion either. Religious life flourishes far more in the United States, and some say that it is no accident that that country has no state Church. The Church there has to live by its own beliefs, attractiveness and words, not by being supportedby the state itself. In

the end, even if one is thinking solely of religious believers, there is a strong case for taking the Church out of the state.’206

Het in 1995 nog wel gevoerde discours dat het verbod zou moeten worden aangepast en uitgebreid wordt in 2008 niet meer gevoerd.

5.4. Veranderingen in het politieke landschap

Uit het voorgaande komt naar voren dat de Labourregering voor invoering van een ‘hatespeech’ verbod op grond van religie is, om de positie van moslims sterker te maken en vanuit het idee dat religieuze groeperingen gelijke rechten moeten hebben. In 2006 wordt het wetsvoorstel aangenomen. Bij de diverse pogingen dit verbod in te voeren dienen de Liberaal-democraten telkens amendementen in om tegelijkertijd het verbod op godslastering af te schaffen. De Labourregering is steeds tegen afschaffing. Pas toen het ene verbod was ingevoerd, ontstond bij de Labourregering bereidheid om het andere verbod af te schaffen.

Ik zal hier ingaan op de veranderingen in de politiek waardoor afschaffing van het verbod op godslastering mogelijk werd gemaakt.

In de jaren dat Labour oppositie voerde tegen Thatcher, wordt er een ‘New

Labour’beleid ontwikkeld. ‘Old Labour’ neigde naar vijandelijkheid jegens de vrije markt, was voor staatinterventie, maar stond ambivalent tegenover wetgeving om gedrag en waarden van de gewone mens te beïnvloeden. ‘New Labour’ staat niet negatief tegenover de vrije markt en schikt er niet voor terug om gelijkheid te

bevorderen via wetgeving.207 _{Met ‘New Labour’ komt Blair in 1997 aan de macht. Hij} voert een multicultureel beleid, maar na de rellen met moslims in de noordelijke stadjes en de aanslagen in Amerika in 2001 komt er gaandeweg meer aandacht voor integratie en nadruk op gemeenschappelijke basisnormen vanuit het idee dat dit de sociale cohesie bevordert. De regering voert in 2002 een naturalisatieprocedure in en maakt de toets op beheersing van de Engelse taal en kennis van het leven in het Verenigd Koninkrijk strenger.

Christian Joppke (2004) ziet al in 2002 veranderingen in de richting van een

integratiebeleid, een verschuiving van diversiteit naar nadruk op autonomie. Als een

206 _{HC 8 mei 2008 C 647}

van de redenen van deze verschuiving ziet hij de verwachting van de regering van een grootschalige instroom van nieuwe immigranten en een poging het publiek daar op voor te bereiden.

Er ontstaat in de media discussie over het multiculturele beleid. Het zou hebben geleid tot onverschilligheid en de afgezonderde gemeenschappen die vervreemd zijn van de maatschappij als geheel. De Labourregering denkt ook na over versterking van de Britse identiteit. Met name Gordon Brown, eerst vice-premier en vanaf 2007 premier, streeft daarnaar. Waar Gordon Brown in 2006 pleit voor een balans tussen de

noodzaak van diversiteit en integratie en het belang daarbij vast te stellen wat het inhoudt om Brits te zijn, bepleit de Conservatieve leider David Cameron in 2007 afschaffing van het multiculturele beleid.208

De bomaanslagen op de metro op 7 juli 2005 geven echter in de politiek niet dezelfde – defensieve - reacties te zien als in Nederland op de moord op Theo Van Gogh. De politici hebben het niet over het falen van het multiculturele beleid. Blair roept het land op zich niet te laten intimideren. Er worden door de Labourpartij wel vergaande anti-terrorisme maatregelen genomen, anderzijds trachtte men de banden aan te halen met gematigde moslimgroeperingen om radicalisering te voorkomen.

De rol van de Liberaal-democraten in het proces naar afschaffing van het verbod op godslastering is groot geweest. In de eerste plaats hebben ze samen met de

Conservatieven ervoor gezorgd dat het verbod op aanzetten tot haat op grond van religie sterk werd afgezwakt. Het is daardoor niet veel meer dan een symbolisch verbod. In de tweede plaats hebben de Liberaal-democraten steeds opnieuw

voorgesteld het verbod op godslastering af te schaffen. De Labourregering verzet zich er lang tegen. Toen echter het verbod op aanzetten tot haat wegens religie was

ingevoerd en duidelijk was dat de Church of England zich niet tegen afschaffing zou verzetten, ging Labour om. Dit alles duidt erop dat het ‘hatespeech’ verbod een vervanging is geworden van het verbod op godslastering. Labourstaatssecretaris barones Andrews zegt dit ook bij de introductie van het wetsvoorstel tot afschaffing van het verbod op godslastering. Tijdens de voorstellen tot afschaffing van de

Liberaal-democraten vanaf 2001 blijkt dat er ook Labourleden voor afschaffing zijn, maar zij moesten toen nog conform de regeringslijn tegen stemmen.

In 1995 bij de parlementaire behandeling van het voorstel tot afschaffing van godslastering van de Liberaal-democraat Lord Avebury was er nog een duidelijke groep die pleitte voor verruiming van het verbod op godslastering zodat het zou gelden voor alle religies. In 2008 is dat pleidooi er niet meer. Ook dat wijst erop dat het verbod op aanzetten van religieuze haat werd gezien als een vervanging van het verbod op godslastering.

Laura Tomes (2010) betoogt net als Labourstaatssecretaris Andrews dat het verbod op aanzetten tot haat wegens religie niet zozeer een voortgaande stap in een

seculariseringsproces is, zoals de tegenstanders van afschaffing menen, maar een aanpassing aan de veranderingen in de maatschappij die pluriform is geworden en niet meer gekenmerkt wordt door een uniforme met de staat verbonden religie. Nu is er een multiculturele samenleving met een seculiere dominante meerderheid en een diversiteit aan religies. De positie van de Church of England is verzwakt, de aanhang van niet traditionele religies is groter geworden en er is een grote groep moslims. Er is nog wel verbondenheid met de Church of England, maar die is voor een groot deel symbolisch. De bisschoppen hebben nog wel een stem in het House of Lords, maar ze zijn meer een vertegenwoordiger van alle gelovigen geworden dan van alleen de Anglicaanse of protestantse kerk.209

De invoering van een ander verbod en de houding van de Church of England onder invloed van een dominant vrije meningsuitingdiscours (inclusief het streven naar gelijkheid), lijken de belangrijkste veranderingen waardoor het verbod op

godslastering kon worden afgeschaft.

5.5. Veranderingen in bredere context

In deze paragraaf bespreek ik de invloed van bredere maatschappelijke ontwikkelingen die invloed hebben gehad op veranderingen in discourses.

209 _{p.68 Woodhead in Religion and change in modern Britain, die verwijst naar Davies, D. and Guest. Bishops,}

wives and children: spiritual capital across the generations. Aldershot: Ashgate. 2007: 63, uit hun onderzoek onder werkzame bisschoppen in de jaren 1980-‘90 blijkt dat zij hun rol steeds meer zien als verdedigers van alle vormen van geloof en niet alleen die van de Anglicaanse kerk. 85% ziet zijn bisschoppelijke rol als een dienstverlenende voor alle gelovigen.

Sinds de Tweede Wereldoorlog heeft de positie van religie in de maatschappij in Engeland grote veranderingen ondergaan. Linda Woodhead in Woodhead & Catto (2013) beschrijft deze ontwikkelingen kort samengevat als volgt. Wat begon als een droom van de seculiere staat en de kerken gezamenlijk, de oprichting van een verzorgingsstaat, werd vanaf de jaren zestig door machthebbende groepen in de samenleving meer en meer voorgesteld als een seculiere prestatie, waaruit de religieuze prestaties werden weggelaten. De verworvenheden van een seculiere maatschappij werden afgezet tegen de religieuze: gelijkheid, verlichting, bevrijding en vooruitgang versus patriarchaat, onderdrukking, bijgelovigheid en dufheid.210 _{In de} opbouw en uitbouw van de verzorgingsstaat werd religie steeds meer teruggedrongen in een minderheidspositie. Het aantal actieve kerkelijke gelovigen werd een

minderheid en praten over god of geloof in het openbaar werd controversieel. Vormen van religiositeit die wel groeiden waren niet verbonden met politieke macht en sociaal aanzien. Er ontstond een nieuwe seculiere elite die voor een deel werd gevormd door mensen die banen hadden gekregen in het kader van de verzorgingsstaat die er eerder niet waren. Onder het neoliberalistisch bewind van Margaret Thatcher vanaf 1979 ontstond er een sterkere focus op de prestaties van het individu en de waarde van individuele vrijheid, en minder op die van de gemeenschap en waarden als gelijkheid. De staatskerk, die niet op goede voet stond met Thatcher, verloor aan macht en invloed. Eind jaren tachtig nam het vertrouwen in de seculiere welvaartsstaat af. Ook het geloof dat een toenemend seculier Europa een pad volgde dat tezijnertijd door de rest van de wereld gevolgd zou worden en dat religie vanzelf zou verdwijnen nam af.211 _{Het religieuze landschap werd veel diverser en er kwamen nieuwe en}

ondernemende religieuze leiders op die goed gebruik wisten te maken van de nieuwe media. Als tegenspelers kwamen atheïsten zoals Richard Dawkins op.212

Bij de volkstelling in 2001 noemt 71% van de bevolking zich nog christelijk, maar dat is vooral een kwestie van identiteit. De Rushdie affaire maakt dat sommigen de waarden van de islam en het westen als fundamenteel met elkaar in conflict gaan zien.213 _{Het verschijnsel islamofobie komt op. Daarop zijn de aanslagen op de Twin}

210 _{Woodhead & Catto (2012) p.25}

211 _{p.25, 26 Religion and change in modern Britain, eds Woodhead, L. & Catto, R., 2013} 212 _{p. 247 e.v. Religion and change in modern Britain}

Towers en de rellen met moslims in de noordelijke steden van Engeland in 2001 een rol, en in 2005 de aanslagen op de Londense metro in 2005 ook van invloed geweest.