Van dompers en verlichten : een onderzoek naar de confrontatie tussen het vroege protestantse Réveil en de Verlichting in Nederland (1815-1826)

(1)

Van dompers en verlichten : een onderzoek naar de confrontatie tussen het vroege protestantse Réveil en de Verlichting in

Nederland (1815-1826)

Kagchelland, A.; Kagchelland, M.

Citation

Kagchelland, A., & Kagchelland, M. (2009, January 15). Van dompers en verlichten : een onderzoek naar de confrontatie tussen het vroege protestantse Réveil en de Verlichting in Nederland (1815-1826). Eburon Academic Publishers, Delft. Retrieved from

https://hdl.handle.net/1887/13405

Version: Not Applicable (or Unknown)

License: Licence agreement concerning inclusion of doctoral thesis in the Institutional Repository of the University of Leiden

Downloaded from: https://hdl.handle.net/1887/13405

Note: To cite this publication please use the final published version (if applicable).

(2)

VAN DOMPERS EN VERLICHTEN

Een onderzoek naar de confrontatie tussen het vroege protestantse Réveil en de Verlichting in Nederland (1815-1826)

Proefschrift ter verkrijging van

de graad van Doctor aan de Universiteit Leiden,

op gezag van Rector Magnificus prof.mr. P.F. van der Heijden, volgens besluit van het College voor Promoties

te verdedigen op donderdag 15 januari 2009 klokke 15.00 uur

door

Arend Kagchelland geboren te Ooltgensplaat

in 1944

(3)

Promotiecommissie

Promotores: Prof.dr. W. Verboom Prof.dr. E.G.E. van der Wall

Referent: Prof.dr. A. de Reuver (Universiteit Utrecht)

Overige leden: Dr. F.G.M. Broeyer (Universiteit Utrecht) Prof.dr. Th.M. van Leeuwen

Prof.dr. H.L. Murre-van den Berg

(4)

VAN DOMPERS EN VERLICHTEN

Een onderzoek naar de confrontatie tussen het vroege protestantse Réveil en de Verlichting in Nederland (1815-1826)

Proefschrift ter verkrijging van

de graad van Doctor aan de Universiteit Leiden,

op gezag van Rector Magnificus prof.mr. P.F. van der Heijden, volgens besluit van het College voor Promoties

te verdedigen op donderdag 15 januari 2009 klokke 16.15 uur

door

Michiel Kagchelland geboren te Kamerik

in 1971

(5)

Promotiecommissie

Promotores: Prof.dr. W. Verboom Prof.dr. E.G.E. van der Wall

Referent: Prof.dr. A. de Reuver (Universiteit Utrecht)

Overige leden: Dr. F.G.M. Broeyer (Universiteit Utrecht) Prof.dr. Th.M. van Leeuwen

Prof.dr. H.L. Murre-van den Berg

(6)

WOORD VOORAF

Bij het verschijnen van dit proefschrift danken wij allen die op enigerlei wijze aan onze we- tenschappelijke vorming hebben bijgedragen.

Onze grote erkentelijkheid richt zich in het bijzonder tot onze promotores, die ons bij de tot- standkoming van deze dissertatie met hun corrigerende en complementaire opmerkingen des- kundig en stimulerend hebben begeleid en ons bij de uitvoering van het onderzoek een grote mate van vrijheid hebben gegeven.

Een betuiging van dank spreken wij uit aan prof. dr. Raf Vanderstraeten, als hoogleraar socio- logie verbonden aan de Universiteit Gent, die van meet af aan het verloop van ons onderzoek met belangstelling heeft gevolgd.

Verder is een woord van dank op zijn plaats aan het personeel van: de Koninklijke Biblio- theek te ’s-Gravenhage; de bibliotheken van de Universiteit Utrecht, de Universiteit Leiden, de Universiteit van Amsterdam, de Vrije Universiteit te Amsterdam, het Nationaal Archief te

’s-Gravenhage, het Centraal Bureau voor Genealogie te ’s-Gravenhage, het Réveil-Archief te Amsterdam (in het bijzonder de heer L. Laceulle), het Bilderdijk-Museum te Amsterdam (speciaal de conservator, dr. M. van Hattum, voor het spontaan verlenen van inzage in het door hem vervaardigde omvangrijke transcriptiewerk inzake de Bilderdijk-correspondentie en het geven van praktische wenken), het Historisch Documentatiecentrum voor het Nederlands Protestantisme (1800-heden) te Amsterdam en de Provinciale Bibliotheek van Friesland te Leeuwarden.

Een woord van erkentelijkheid spreken wij uit aan Lenie Kagchelland-Donkersloot, die als echtgenote van de eerste promovendus en als moeder van de tweede promovendus een stimu- lerende kracht is geweest.

En last but not least richten wij een bijzonder woord van waardering tot Clara Kagchelland, dochter van de eerste promovendus en zuster van de tweede promovendus, voor het vele type- werk dat zij met grote accuratesse heeft verricht.

De eerste promovendus is in het bijzonder verantwoordelijk voor de hoofdstukken 2, 3, 6 en 7 en de tweede promovendus voor de hoofdstukken 1, 4, 5 en 8; voor de Inleiding, de Slot- beschouwing en de Summary zijn beide promovendi verantwoordelijk (zie ook pagina xxv).

(7)

(8)

INHOUDSOPGAVE

WOORD VOORAF . . . i

INHOUDSOPGAVE . . . iii

INLEIDING . . . xix

I. Onderwerp en doelstelling . . . xix

II. Samenhang van de hoofdstukken . . . xix

III. Temporele afbakening . . . xxi

IV. Huidige stand van het onderzoek . . . xxii

V. Vraagstelling en onderzoeksvragen . . . xxiv

VI. Werkverdeling . . . xxv

VII. De primaire bronnen: werkwijze en methode van verzamelen . . . xxv

1. Werkwijze . . . xxv

2. Methode van verzamelen . . . xxvi

VIII. Receptieonderzoek: problemen en mogelijkheden . . . xxvi

1. Receptieonderzoek . . . xxvi

2. Controleerbaarheid . . . xxviii

3. Representativiteit . . . xxviii

4. Bronnen . . . xxix

IX. Toelichting op titel en ondertitel . . . xxxi

EERSTE HOOFDSTUK CULTUURHISTORISCHE CONTEXT . . . 1

I. Staatkundige ontwikkelingen ca. 1814-ca. 1830 . . . 1

1. Het Congres van Wenen . . . 1

2. Staatkundige eenheid in de Lage Landen . . . 3

3. Willem I, de “Koning-Koopman” . . . 3

4. Economische stagnatie . . . 4

5. Opleving van de economie . . . 6

(9)

6. Een constitutionele monarchie . . . 7

7. De Belgische Opstand . . . 9

II. De Verlichting . . . 12

1. Wat is Verlichting? . . . 12

2. Het vooruitgangsgeloof van de Verlichting . . . 14

3. De keerzijde van de Verlichting . . . 18

III. De kerkelijk-godsdienstige ontwikkelingen . . . 19

1. De scheiding van kerk en staat . . . 19

2. Matiging van het revolutionaire radicalisme . . . 22

3. Het Algemeen Reglement van 1816 . . . 23

4. Koning Willem I en de rooms-katholieken in het Zuiden . . . 25

5. De geest van de tijd . . . 27

6. Pogingen tot verbroedering . . . 28

7. Toename van vrijere denkbeelden . . . 30

8. Het rationalistisch supranaturalisme . . . 30

IV. Typering van het Nederlandse volkskarakter . . . 32

V. Ontwakend gevoel: Romantiek en Réveil . . . 36

1. De Romantiek . . . 36

2. Het Réveil . . . 39

TWEEDE HOOFDSTUK IN STRIJD OM DE BELIJDENIS . . . 49

I. Inleiding . . . 49

II. Hendrik Willem Hoving en zijn aanval op de gereformeerde belijdenis . . . 52

1. Hendrik Willem Hoving; een biografische schets . . . 52

2. Christendom en Hervorming: een pleidooi voor verbroedering en een aanval op de Drie Formulieren van Enigheid . . . 54

a. Verbroedering van alle protestanten . . . 55

b. Aanval op de Drie Formulieren van Enigheid . . . 56

3. Recensies van Christendom en Hervorming . . . 58

4. Antikritiek van Hoving . . . 60

5. Schotsman contra Hoving . . . 61

a. Schotsman in verzet tegen de Neologie van Hoving . . . 62

b. De kunstgrepen van het ongeloof in hoofdlijnen . . . 63

c. Christendom en Hervorming en De Kunstgrepen: een vergelijking . . . 64

d. Recensies van De Kunstgrepen . . . 66

6. […..], De Leer van den Hervormden Godsdienst verdedigd . . . 67

a. Korte inhoud . . . 67

b. Recensies van De Leer van den Hervormden Godsdienst verdedigd . . . 68

7. [...], Brieven en Gesprekken . . . 69

(10)

b. Recensies van Brieven en Gesprekken . . . 71

c. De reactie van Hoving . . . 71

8. Polemiek tussen Muntinghe en Hoving . . . 72

a. Over de triniteit . . . 75

b. Over de verzoening . . . 77

c. Over de heiliging . . . 78

d. Over het gezag van de rede . . . 78

e. Over de bestemming van de mens . . . 79

f. Nogmaals over het gezag van de rede . . . 80

g. Nabeschouwing op de polemiek . . . 80

h. Recensies van Drietal van Leerredenen . . . 81

9. G.J.F. Cramer von Baumgarten, Brieven . . . 82

b. Recensies van de Brieven . . . 85

c. Hovings reactie op de Brieven . . . 86

10. J.E. Winter, De Redenen der Onvruchtbaarheid . . . 87

11. […..], “Hedendaagsch godgeleerd krakeel” . . . 88

b. Hovings reactie op “Hedendaagsch godgeleerd krakeel” . . . 90

12. (H.W. Hoving), Christendom en Wijsgeerte . . . 91

b. Recensies van Christendom en Wijsgeerte . . . 94

III. Samenvatting . . . 95

DERDE HOOFDSTUK NICOLAAS SCHOTSMAN: “EEN OUDE GETROUWE SCHILDWACHT” . . . 97

II. Schotsman treedt in het strijdperk . . . 98

1. Nicolaas Schotsman; een biografische schets . . . 98

2. Schotsmans Eere-zuil: een overzicht . . . 100

a. “Kerk-rede ter nagedachtenis van de Nationale Synode van Dordrecht, gehouden in den jare 1618 en 1619” . . . 101

b. “Een woord van waarschouwing en vermaning voor het hedendaagsch Christendom” . . . 103

3. Receptie door de periodieke pers: kritiek en antikritiek . . . 106

4. Bilderdijk neemt het op voor Schotsman . . . 110

a. Bilderdijks “Voorrede” . . . 110

b. Bilderdijks “Voorloopige Aanmerkingen” . . . 112

5. Isaac da Costa en Willem van Hogendorp: Brieven over de beroering . . . 113

6. Reacties in periodieken op de tweede druk van de Eere-zuil . . . 113

7. Berusting bij de Remonstrantse Broederschap . . . 117

8. Geen maatregelen door het Departement van Eeredienst . . . 119

III. Schotsman zet de strijd voort . . . 121

(11)

1. De Academische Redevoering van David Pareus . . . 123

a. “Voorrede van den uitgever” . . . 123

b. David Pareus, Academische Redevoering . . . 124

c. “Narede van den uitgever” . . . 125

2. Recensies van de Academische Redevoering . . . 126

IV. “Ja, Schotsman, staan wij pal” . . . 129

1. G. v.. B…….., Bij het zien optreden . . . 129

2. Justus van Oldenburg, Antikritiek . . . 130

b. Recensies van de Antikritiek . . . 133

3. Rooms-katholieke beschouwingen over de protestantse pennenstrijd . . . 134

4. G. Wuyster, Die heb ik ook gelezen . . . 136

b. Recensies van Die heb ik ook gelezen . . . 137

5. Analyses van een rooms-katholieke commentator . . . 138

V. “Eene bange vrees voor de toekomst” . . . 139

1. A. Bost, Het godsdienstig Genève, in maart 1819 . . . 140

b. Nicolaas Schotsman, “Voorrede” . . . 141

c. Recensies van Het godsdienstig Genève, in maart 1819 . . . 143

2. Ananias Asher, Gedenkschrift . . . 145

b. Nicolaas Schotsman, “Voorrede” . . . 147

c. Willem Bilderdijk, “Aan den wel-eerwaardigen heer Nicolaas Schotsman” . . . 148

d. Recensies van het Gedenkschrift . . . 149

VI. Schotsmans verscheiden in postmortale poëzie en in periodieken . . . . 152

1. “Laat ons (…) hem een gedenkzuil stichten” . . . 152

a. Luctus . . . 153

b. Laus . . . 154

c. Consolatio . . . 156

2. “Des Grijsaarts zij geen schimp” . . . 157

a. R., “Grafschrift op D^s. N. Schotsman” . . . 157

b. A.G. van Alderwereld, Gedachten . . . 158

c. J.G. le Sage ten Broek, Roomsch-Catholijke Bibliotheek . . . 159

3. Een postmortaal portret door recensenten . . . 160

VII. Samenvatting . . . 160

VIERDE HOOFDSTUK “VREDE IN DES HEEREN NAAM! AAN DE ONGODISTEN KRIJG!” . . . 163

(12)

II. Een portret van meester en leerling: Willem Bilderdijk en

Isaac da Costa . . . 164

1. Willem Bilderdijk . . . 164

2. Isaac da Costa . . . 171

III. De “Domperfabriek” . . . 177

1. Bilderdijks visie op de geschiedenis . . . 177

2. Bilderdijks contrarevolutionaire en anticonstitutionele opvattingen . . . 178

3. Bilderdijkiaanse dissertaties . . . 182

4. Toenemende onrust aan de Leidse universiteit . . . 190

5. De Gulielmi I.: een geruchtmakende dissertatie . . . 192

6. Reacties op De Gulielmi I. . . . 195

a. [...], “Verdediging der gewezene Nederlandsche Republiek, en harer groote mannen” . . . 195

b. Cornelius Leidensis, “Aan den Heer Redakteur der Vaderlandsche Letter- oefeningen . . . 196

c. S.C.V., De Eer van Leydens Hoogeschool, in M^r. W. Bilderdyk verkeerde- lijk aangerand, en zijne Gevoelens ten onregte voor verderfelijk uitgekre- ten . . . 196

d. Hendrik Meijer Junior, “Hulde aan M^r. Joan van Oldenbarneveldt” . . . 197

e. [...], Bedenkingen tegen eenige Punten . . . 200

7. Ingezonden stukken in het Algemeen Nieuws- en Advertentie-Blad . . . 200

8. Minister Falck toont zich verontrust en de “Domperrubriek” wordt geopend . . . 202

9. “Of strop of rad of dolk of beulszwaard zij zijn loon” . . . 206

10. Terugblik van Isaac da Costa . . . 207

IV. Da Costa’s Poëzy: een prelude op de Bezwaren tegen den Geest der Eeuw . . . 207

1. Isaac da Costa, Poëzy . . . 208

2. Reactie op rijm van Willem de Clercq . . . 212

3. Recensies van de Poëzy . . . 214

4. “Domper-poëzy” . . . 217

V. Bilderdijks Krekelzangen: een poëtisch protest tegen de geest der eeuw . . . 218

1. Willem Bilderdijk, Krekelzangen . . . 218

2. Recensies van de Krekelzangen . . . 225

3. Overige reacties op de Krekelzangen in tijdschriften . . . 230

4. Bilderdijk en Da Costa over de receptie van de Krekelzangen . . . 235

VI. Nadere standpuntbepaling door een tweetal Leidse hoogleraren . . . 237

1. Het dispuutcollege van Hendrik Willem Tydeman . . . 237

2. Brieven van Johan Melchior Kemper . . . 238

VII. Samenvatting . . . 241

(13)

VIJFDE HOOFDSTUK

BEZWAREN TEGEN DEN GEEST DER EEUW . . . 245

1. Ontwikkelingsgang naar de Bezwaren . . . 245

2. De Kosterfeesten van 10 en 11 juli 1823 . . . 246

3. Verdere structuur van dit hoofdstuk . . . 251

II. Da Costa’s Bezwaren tegen den Geest der Eeuw: een overzicht . . . 251

III. Algemene receptiegeschiedenis . . . 260

1. Receptie van de Bezwaren binnen Da Costa’s vrienden- en kennissenkring . . . 261

2. Uit het dagboek van Willem de Clercq . . . 265

3. Receptie van de Bezwaren in regeringskringen . . . 269

4. Receptie in de Zuidelijke Nederlanden . . . 272

5. Polemiek met een pastoor . . . 276

6. Ludieke reacties . . . 277

7. Terugblik van tijdgenoten . . . 278

IV. Couranten contra Da Costa . . . 279

1. De Arnhemsche Courant . . . 279

2. Het Algemeen Nieuws- en Advertentie-Blad . . . 282

V. Recensies van de Bezwaren . . . 285

VI. Scherpe kritiek in artikelen en pamfletten . . . 295

1. […..], “Iets aan Mr. I. da Costa” . . . 295

2. J.P. Arend, Kritische Aanmerkingen . . . 296

b. Recensies van de Kritische Aanmerkingen . . . 297

3. X.Q.Y. enz., “Eerzuil voor Scriblerus” . . . 298

4. Een’ Vriend van Godsdienst en Wijsbegeerte, Zedige Bedenkingen . . . 299

b. Recensies van de Zedige Bedenkingen . . . 302

VII. Pamfletten met gematigde kritiek . . . 303

1. (J.A. Lotze), Vijf Brieven . . . 303

b. Recensies van de Vijf Brieven . . . 305

2. Jac. Haefkens, De Geest der Eeuw verdedigd . . . 306

3. J. Roemer, Voordeelen van den Geest der Eeuw . . . 306

b. Recensies van Voordeelen van den Geest der Eeuw . . . 308

4. J.J.E.F.S……, Gedachten over de Bezwaren . . . 309

b. Recensies van Gedachten over de Bezwaren . . . 310

5. N.G. van Kampen, Verdediging van het Goede . . . 311

b. Recensies van Verdediging van het Goede . . . 313

(14)

6. […..], Nog iets over de Bezwaren . . . 314

7. (Omikron), “ΠΡΩΤΟΝ ΨΕΥ∆ΟΣ” . . . 314

VIII. Bilderdijk licht de Bezwaren toe . . . 316

IX. Recensies van de Toelichting . . . 320

X. “Aan Mr. I. da Costa” . . . 322

1. Willem Bilderdijk, “Aan Mr. I. da Costa” . . . 322

2. Recensies van “Aan Mr. I. da Costa” . . . 323

XI. Kritiek op meester en leerling . . . 324

1. (E.C. D’Engelbronner), Iets aangaande de Inlichtingen . . . 325

b. Recensies van Iets aangaande de Inlichtingen . . . 326

2. […..], “Domper-Fabriek” . . . 327

3. J.J.E.F. Schröter, Landgenooten . . . 327

b. Recensies van Landgenooten . . . 328

4. G. Bruining, Een hartig Woordje en Eenige Antikritiek . . . 329

b. Recensies van Een hartig Woordje . . . 330

c. G. Bruining, Eenige Antikritiek . . . 331

5. Adr. Stolker, “Aan den Heer Mr. W. Bilderdijk” . . . 331

6. F. van Teutem, “Leerrede over Pred. VII:10” . . . 333

7. D.B. “Brief aan eenen Vriend van Verlichting” . . . 335

8. (C. Pothoff), Vrijmoedige Brieven . . . 335

b. Willem Messchert aan Isaac da Costa, 16 mei 1824 . . . 337

9. J.S. Swaan, Bedenkingen . . . 338

b. Recensies van de Bedenkingen . . . 340

10. Eenen Onzijdigen, Het beiderzijdsche Ongelijk . . . 340

11. Philaletes, “Gedachten” . . . 341

12. [...], “Drie Brieven” . . . 342

13. [...], “De Vereeniging en Deelneming” . . . 343

14. [...], “Bijdrage tot de bezwaren over den geest dezer eeuw” . . . 344

XII. Reacties op rijm . . . 344

1. * * *., “Bezwaar tegen den geest der bekeering” . . . 345

2. X., “De hemel beware ons voor meer zulke bekeerlingen!” . . . 345

3. (J.W. Yntema), “Proeve van een’ berijmden Domper-Katechismus” . . . 346

4. X., “Eene fabel” . . . 347

5. [...], “De Ridders van den Domper” . . . 348

6. P(etronella) M(oens), “Euphonia aan hare lezers” . . . 348

7. Ceratinus, De Gebroken Domper . . . 349

b. Recensie van De Gebroken Domper . . . 352

(15)

8. Jan ten Brink, Gedichten . . . 352

9. R. Kooiman, “Zamenspraak” . . . 354

10. [...], “Regels van mr. Jacob Cats over het onderwijs” . . . 355

11. Elias van Boren de Regt, “Boetpsalm voor alle afgodendienaars op ’t Kostersfeest” . . . 355

12. [...], “Dichterlijke vrijheid” . . . 357

13. (J.L. Nierstrasz Jr.), Iets aan Da Costa . . . 357

14. M. Martens, “Bruiloftszang” . . . 359

XIII. Da Costa en Bilderdijk over de negatieve receptie van de Bezwaren en de Toelichting . . . 360

XIV. Positieve ontvangst . . . 361

1. J.J. le Roy, Een Woord voor onzen Tijd . . . 362

b. Recensies van Een Woord voor onzen Tijd . . . 364

2. L.H. Bähler, La Vérité de Jésus Christ . . . 365

b. Recensies van La Vérité de Jésus Christ . . . 366

3. H.W.M. Bähler, née Despar, “Pensées” . . . 367

XV. Samenvatting . . . 368

ZESDE HOOFDSTUK DA COSTA ZET DE STRIJD TEGEN DE TIJDGEEST VOORT . . . 373

II. Isaac da Costa’s De Sadduceën: een overzicht . . . 373

III. Receptie van De Sadduceën . . . 381

1. [...], “Minzame Brief”: De Arnhemsche Courant contra De Sadduceën . . . 382

2. Recensies van De Sadduceën . . . 383

3. Tijdschriftartikelen tegen De Sadduceën . . . 390

a. [...], “Na het lezen van De Sadduceën van Mr. I. da Costa” . . . 390

b. Een Remonstrant, “Een Remonstrant aan Mr. I. da Costa” . . . 391

4. S.I.Z. Wiselius, De Sadduceën getoetst . . . 392

b. Recensies van De Sadduceën getoetst . . . 398

5. J. Roemer, De Pharizeën . . . 401

b. Recensies van De Pharizeën . . . 406

6. Receptie van De Sadduceën binnen Da Costa’s vrienden- en kennissenkring . . 408

IV. Da Costa’s Inlichtingen en Ophelderingen: een overzicht . . . 410

1. I. da Costa, Inlichtingen . . . 410

2. I. da Costa, Ophelderingen . . . 413

(16)

V. Receptie van de Inlichtingen en de Ophelderingen . . . 416

1. De Arnhemsche Courant . . . 418

a. Sw., “AAN Mr. W. BILDERDYK” . . . 418

b. [...], “Iets over twee zeer ongelyksoortige boeken” . . . 419

c. [...], Aan Mr. Da Costa, bij de uitgave van zijnen Prins Maurits van Nassau” . . . 420

2. Recensies van de Inlichtingen en de Ophelderingen . . . 421

3. J.S. Swaan, Fredrik Hendrik van Nassau . . . 427

b. Recensies van Fredrik Hendrik van Nassau . . . 429

4. Adr. Stolker, “Iets over Jacobus Trigland”. . . 429

5. Adr. Stolker, Prins Maurits van Nassau . . . 430

b. Recensies van Prins Maurits van Nassau . . . 432

6. C.M. van der Kemp, Het Gedrag van Prins Maurits van Oranje . . . 432

b. Recensie van Het Gedrag van Prins Maurits van Oranje . . . 434

7. Adr. Stolker, “Brieven” . . . 435

8. (S.I.) W(iselius), “Nieuwjaars-geschenk” . . . 436

9. S.I.Z. Wiselius, Nog een Blik . . . 437

b. Recensies van Nog een Blik . . . 446

VI. Da Costa’s Geestelijke Wapenkreet: een overzicht . . . 448

VII. Receptie van de Geestelijke Wapenkreet . . . 452

1. De Arnhemsche Courant contra de Geestelijke Wapenkreet . . . 452

a. †., “Kruistogt tegen de Hel. (Derde Bulletin.)” . . . 452

b. †. “Da Costiaansche Koningsliefde” . . . 453

c. Balthasar Bekker, “Kruistogt tegen de Hel. (Verslag van een Officier)” . . . 454

d. †. “Kruistogt tegen de Hel. (Vierde Bulletin)” . . . 455

2. Recensies van de Geestelijke Wapenkreet . . . 455

3. Christianus Erenophilus, Tegengalm, op den Geestelijken Wapenkreet . . . 458

4. J.L. Nierstrasz, Aan Mr. Isaac da Costa. Gedicht . . . 461

b. Recensies van Aan Mr. Isaac da Costa. Gedicht . . . 463

5. F.P. Gisius Nanning, Aan J.L. Nierstrasz, junior . . . 463

6. [...], Echo, op het gedicht van J.L. Nierstrasz . . . 465

VIII. Da Costa’s Dichterlijk Krijgsmuzijk: een overzicht . . . 467

IX. Receptie van Dichterlijk Krijgsmuzijk . . . 470

1. De Arnhemsche Courant contra Dichterlijk Krijgsmuzijk . . . 470

a. Van der L.., “Rapport” . . . 470

b. †. “Kruistogt tegen de Hel” . . . 471

2. Recensies van Dichterlijk Krijgsmuzijk . . . 472

X. (I. da Costa), Aan Nederland . . . 473

(17)

XI. Receptie van Aan Nederland . . . 475

1. De Arnhemsche Courant contra Aan Nederland . . . 475

a. [...], “Kruistogt tegen de Hel” . . . 476

b. De Snuiterianen, “Aan het Volk van Nederland” . . . 476

2. Recensies van Aan Nederland . . . 477

3. [...], “Iets aan mijne landgenooten” . . . 477

4. [...], Iets over de Recensiën . . . 478

5. [...], “Kruistogt tegen de Hel” . . . 482

XII. Samenvatting . . . 483

ZEVENDE HOOFDSTUK ABRAHAM CAPADOSE EN ZIJN STRIJD TEGEN DE VACCINATIE . . . 487

II. Abraham Capadose: een biografische schets . . . 489

III. Over variola, variolatie en vaccinatie . . . 493

1. Klinisch beeld van de variola . . . 493

2. Van variolatie tot vaccinatie . . . 494

IV. Capadoses Bestrijding der Vaccine; een overzicht . . . 495

V. Bilderdijk en Da Costa in correspondentie over de Bestrijding der Vaccine . . . 502

1. Bilderdijk aan Da Costa, 31 oktober 1823 . . . 502

2. Da Costa aan Bilderdijk, 1 november 1823 . . . 502

5. Bilderdijk aan Da Costa, 11 november1823 . . . 503

VI. De Arnhemsche Courant contra Capadose . . . 503

1. […..], “Vaccine” . . . 504

2. […..], “Minzame Brief” . . . 505

3. […..], “POKKEN-LICHT” . . . 505

VII. Recensies van de Bestrijding der Vaccine . . . 506

VIII. Provisionele reacties vanuit de medische wereld en Capadoses antwoord hierop . . . 509

1. F. van der Breggen, Cornz., Voorloopige Brief . . . 510

b. Recensies van de Voorloopige Brief . . . 511

2. Abraham Capadose, Antwoord op den Voorloopigen Brief . . . 512

(18)

b. Recensie van Antwoord op den Voorloopigen Brief . . . 515

3. [...], Voorloopige Aanmerkingen . . . 516

b. Recensie van Voorloopige Aanmerkingen . . . 518

4. F. van der Breggen Cornz., “Den Heere Redacteur der Vaderlandsche Letteroefeningen” . . . 518

IX. Ontijds De Waarde der Koepok-inënting gehandhaafd en de reacties daarop . . . 519

1. C.G. Ontijd, De Waarde der Koepok-inënting gehandhaafd . . . 519

b. Recensies van De Waarde der Koepok-inënting gehandhaafd . . . 522

2. Kanttekeningen van Isaac Haiem Capadose bij Ontijds tegenschrift . . . 523

3. H..., M.D. te W...., “Uitboezeming” . . . 524

4. Petronella Moens contra Capadose . . . 524

a. Petronella Moens, “Brief, ter geleide” . . . 524

b. Petronella Moens als voorstandster van de vaccinatie . . . 526

5. Capadoses Ontijds Ja en Neen en de receptie daarvan . . . 528

b. Recensies van Ontijds Ja en Neen . . . 530

c. [...], “Capadose’s Ja en Neen” . . . 532

d. De Trekschuit . . . 532

e. [...], “Na de inzage van “Ontijd’s Ja en Neen”, door Dr. A. Capadose” . . . . 535

f. S.I.Z. Wiselius, Nog een Blik . . . 535

X. Overige reacties vanuit de medische wereld . . . 536

1. A.J.M. van Heusden, Verdediging der Vaccine . . . 536

2. J.P. van Dorp, De Vaccine Verdedigd . . . 537

b. Recensies van De Vaccine Verdedigd . . . 538

3. I.J. Rant, Dichtstuk . . . 539

b. Recensies van Dichtstuk . . . 540

4. (I. de Koning), Brief van Doctor de Koning . . . 540

b. Recensies van de Brief van Doctor de Koning . . . 542

5. N.Ez. van Lier, Kritische Aanmerkingen . . . 542

b. Recensie van de Kritische Aanmerkingen . . . 543

6. T.A. Jorritsma, De Bestrijding Wederlegd . . . 544

b. Recensie van De Bestrijding Wederlegd . . . 545

7. N.C. de Fremery, “De Vragen” . . . 546

8. [...], “De ongeregelde ijdelheidsprekers, leerende dat niet en behoort” . . . 548

9. N.N., “Aan de redactie van het Gezondheids-Blad” . . . 549

XI. Reacties vanuit de niet-medische wereld . . . 552

1. Assuerus Doyer, Leerrede ter Aanprijzing der Koepok-inenting . . . 552

b. Recensies van Leerrede ter Aanprijzing der Koepok-inenting . . . 554

(19)

2. [...], “Aan den Redacteur van den Algem. Konst- en Letterbode” . . . 556

3. [...], “Aan den redacteur van Euphonia” . . . 556

4. [...], Over het Pligtmatige en Christelijke . . . 559

5. H. Maronier, “Hulde aan Edward Jenner” . . . 561

6. J.S. Swaan, Nadere Overweging . . . 563

b. Recensies van de Nadere Overweging . . . 565

7. J.B.D. Wibmer, Brief aan een’ Geneesheer, over de Inënting . . . 566

XII. Reacties op rijm . . . 567

1. J.J.G. Klopman Lemmers, “De vaccine of het naberouw en de wanhoop eener moeder” . . . 567

2. Cornelis Looyen, “Bemoediging” . . . 568

3. Ceratinus, De Gebroken Domper . . . 569

4. (J.W.) Y(ntema), “De koepok bevorderlijk” . . . 571

5. [...], “Bij het lezen van” . . . 571

6. Willem Bilderdijk, “Aan den Heer A. Capadose” . . . 572

b. Recensies van “Aan den Heer A. Capadose” . . . 572

XIII. Voortgezet discours over de vaccinatie in de periode 1824-1828 . . . 573

1. Abraham Capadose, Nieuwe Bijdrage . . . 573

2. Abraham Capadose, Ernstige en herhaalde Waarschuwing . . . 576

b. Recensies van de Ernstige en herhaalde Waarschuwing . . . 579

3. [...], Eene Zamenspraak tussen twee Buurvrouwen . . . 580

4. C.G. Ontijd, Nieuwe Bijdrage tot de Waarde der Koepok-inënting . . . 582

b. Recensies van de Nieuwe Bijdrage tot de Waarde der Koepok-inënting . . . . 582

5. Korte terugblik . . . 584

XIV. Samenvatting . . . 585

ACHTSTE HOOFDSTUK KEERT U TOT HEM DIE SLAAT . . . 589

II. De watersnood van 1825 . . . 591

1. De storm . . . 591

2. De stormvloeden . . . 592

3. De overstromingen . . . 593

III. Milddadigheid na de watersnood . . . 596

1. Weldadigheid en menslievendheid . . . 596

2. Verlichting en filantropie . . . 598

3. Prijs en dank in proza, preek en poëzie . . . 599

4. Domper op de loftuitingen . . . 602

IV. A.S. Thelwall, Keert u tot Hem die slaat . . . 605

(20)

1. A.S. Thelwall: een biografische schets . . . 605

2. Keert u tot Hem die slaat: korte inhoud . . . 606

V. De Arnhemsche Courant contra Keert u tot Hem die slaat . . . 607

VI. Recensies van Keert u tot Hem die slaat . . . 608

VII. Negatieve receptie in overige bronnen . . . 612

1. [...], Ernstige Toespraak . . . 614

b. Recensies van de Ernstige Toespraak . . . 616

2. [...], Hartelijk Woordje . . . 617

3. [...], “Een Woord aan den Predikant A.S. Thelwall; en iets over den Watersnood” . . . 619

4. Waarheidsminnaar, “Aan den Heer Redacteur van het Tijdschrift: De Trekschuit” . . . 620

5. [...], “Koopman Altijdregt; Dominé Braafhart; Meester Drijfdoor en Jufvrouw Eenvoud” . . . 621

6. S.I.Z. Wiselius, Nog een Blik . . . 624

7. N. Swart, “Leerrede, over het Ongepaste der Bepaling van Gods Oogmerken” . . . 625

8. [...], God is Liefde . . . 626

9. D. Broedelet, Opwekking tot nederige Erkentenis van Gods Hoogheid . . . 628

b. Recensies van Opwekking tot nederige Erkentenis van Gods Hoogheid . . . . 629

10. [...], Wij kennen ten deele . . . 630

11. Omikron, Wat mag toch dit zijn? . . . 631

b. Recensie van Wat mag toch dit zijn? . . . 633

c. Kritiek van Abraham Capadose . . . 633

12. W.H. Warnsinck, Bz., “Na de inzage van des heeren A.S. Thelwall’s zoogenaamde Christelijke Opwekking” . . . 634

13. Reacties van Gijsbert Karel van Hogendorp . . . 635

VIII. Positieve receptie . . . 638

1. H., Openlijke Dankbetuiging . . . 639

2. L***., Een Woord tot Verdediging en Staving . . . 640

3. K. Meyer, De Dwazen verachten Wijsheid en Tucht . . . 641

4. J. le Feburé, De Waarheid Getoetst . . . 642

5. J.J. le Roy, Ernstige Overweging . . . 643

6. A.A.H., Vrijmoedige Aanmerkingen . . . 645

7. De Wed. J. Dralle, geboren Tilmes, Welmeenende Toespraak . . . 647

8. W.T. Brinkman, Getrouwe Opwekking . . . 648

9. Iemand, die de Waarheid in Liefde wenscht te belijden, Herinneringen . . . 649

10. L.H. Bähler, De Gedenkdag van Waterloo . . . 650

b. Recensies van De Gedenkdag van Waterloo . . . 652

11. Bilderdijks visie in dichtmaat en brieven . . . 653

a. Bilderdijks “Op eene Christelijke Opwekking” en “Na den Watervloed” . . . . 653

b. Bilderdijks interpretatie van de watersnood in brieven . . . 656

(21)

12. [...], Zijt Eensgezind, Leeft in Vrede . . . 658

IX. Interpretatie van de ramp in traktaten . . . 658

1. (D.M. Kaakebeen), Het Water aan de Lippen . . . 660

2. (D.M. Kaakebeen), De Roepstem van God tot Nederland . . . 661

3. (D.M. Kaakebeen), Waarschuwing en Raad . . . 662

4. (D.M. Kaakebeen), Het regte Gedenken aan de Ramp . . . 663

X. Samenvatting . . . 665

SLOTBESCHOUWING . . . 669

SUMMARY . . . 681

BIJLAGEN . . . 689

Bijlage I: Typeringen van tijdschriften en kranten die gediend hebben als primaire bron . . . 691

Bijlage II: Negatieve duiding van het begrip “tijdgeest” door rooms-katholieke opinievormers . . . 720

Bijlage III: Fragment van een niet eerder gepubliceerde brief van Nicolaas Carbasius aan Isaac da Costa de dato 28 september 1823 naar aan- leiding van Da Costa’s Bezwaren en de receptie van dit geschrift . . . 725

Bijlage IV: Fragment van een niet eerder gepubliceerde brief van Bastiaan Heykens aan Isaac da Costa van begin 1824 . . . 726

Bijlage V: Fragment van een niet eerder gepubliceerde brief van Nicolaas Godfried van Kampen aan Willem de Clercq de dato 17 augustus 1823, waarin de schrijver zich afwijzend uitlaat over Da Costa’s Bezwaren . . . 727

Bijlage VI: “Het Leydsche Vatikaan” . . . 729

Bijlage VII: Reconstructie van de pedagogische en theologische “discussie” tussen (Cornelis) P.(othoff) en Isaac da Costa . . . 733

Bijlage VIII: Petronella Moens, “De geest der Middeleeuwen” . . . 736

Bijlage IX: Niet eerder gepubliceerde brief van Isaac da Costa aan koning Willem I als begeleidend schrijven bij de aanbieding van zijn pamflet Aan Nederland, de dato 30 oktober 1826 . . . 739

(22)

Bijlage X: Niet eerder gepubliceerde brief van Abraham Capadose aan Dirk van Hogendorp de dato 11 februari 1825, waarin Thelwalls Keert

u tot Hem die slaat centraal staat . . . 743 Bijlage XI: Brief van Willem Bilderdijk aan Algernon Sydney Thelwall de

dato 14 februari 1825 met daarin opgenomen de oorspronkelijke versie van het gedicht dat onder de titel “Op eene Christelijke Opwekking aan de Nederlanders by Gelegenheid der Overstroo-

mingen” in 1829 is opgenomen in Bilderdijks bundel Nieuwe

Vermaking . . . 745

GERAADPLEEGDE MANUSCRIPTENCOLLECTIES . . . 747

OVERIGE BRONNEN EN GERAADPLEEGDE LITERATUUR . . . 749

HERKOMST VAN DE ILLUSTRATIES . . . 785

PERSONENREGISTER . . . 789

CURRICULUM VITAE VAN A. KAGCHELLAND . . . 796

CURRICULUM VITAE VAN M. KAGCHELLAND . . . 797

(23)

(24)

INLEIDING

I. Onderwerp en doelstelling

Dit proefschrift, vrucht van een duo-onderzoek, behelst een studie over de confrontatie van de opkomende protestantse Réveilbeweging in ons land met de hier heersende geest van de Ver- lichting die in de jaren na de Franse Revolutie tot een verdere doorwerking kwam in kerk, staat en maatschappij. Het onderzoek betreft de periode van 1815 tot 1826. In het aangegeven tijdvak laaide de polemiek herhaalde malen hoog op. De directe aanleiding tot de telkens ont- brandende pennenstrijd lag bij een reeks geruchtmakende publicaties, die in de genoemde periode uitgegeven werd. Betreffende de bedoelde polemiek willen wij nader ingaan op de volgende thema’s:

a. de strijd om de gereformeerde confessie in de jaren 1815 tot 1822;

b. de commotie rond de promoties van leerlingen van Bilderdijk aan de Leidse universiteit (1818-1822);

c. de strijd van Isaac da Costa tegen de geest der eeuw in de periode 1823 tot 1826;

d. de pennenstrijd met betrekking tot de koepokinenting gedurende het tijdvak 1823 tot 1826, waarin Abraham Capadose de centrale figuur was;

e. de polemiek naar aanleiding van Algernon Sydney Thelwalls pamflet Keert u tot Hem die slaat inzake de watersnood van februari 1825.

De stof wordt behandeld in een zevental hoofdstukken, voorafgegaan door een schets van de cultuurhistorische context (eerste hoofdstuk). Het geheel wordt afgesloten met een slotbeschouwing en een samenvatting in het Engels.

II. Samenhang van de hoofdstukken

In een sfeer van kerkelijke verbroedering en van het streven naar vereniging van alle protestanten leefde er in de jaren vlak na de Franse Tijd bij velen in ons land een toenemende weer- stand tegen de gereformeerde confessie. Een rechtstreekse aanval op de Drie Formulieren van Enigheid¹ werd in 1815 gedaan door de Groningse jurist Hendrik Willem Hoving met de pu- blicatie van zijn Christendom en Hervorming². De voornaamste bestrijder van Hoving was de Leidse gereformeerde predikant Nicolaas Schotsman, die in woord en geschrift de gereformeerde belijdenisgeschriften verdedigde, daarin al spoedig bijgestaan door Willem Bilderdijk.

De opzettelijke strijd tegen de verlichte tijdgeest dagtekent van dit gemeenschappelijk optreden van Schotsman en Bilderdijk. Ook is het Schotsman geweest die in de voorrede op de Ne-

1 Namelijk: de Nederlandse Geloofsbelijdenis (1561), de Heidelbergse Catechismus (1563), de Dordtse Leerre- gels zijnde de Vijf Artikelen tegen de Remonstranten of oordeel van de Nationale Synode der Gereformeerde Kerken van de Verenigde Nederlanden, gehouden binnen Dordrecht in den jare 1618 en 1619 over de bekende vijf hoofdstukken der leer, waarover in de Gereformeerde Kerken dezer Verenigde Nederlanden verschil is ge- vallen.

2 (H.W. Hoving), Christendom en Hervorming, vergeleken met den Protestantschen Kerkstaat, bijzonder in de Nederlanden, Groningen 1815 (Christendom en Hervorming). Opmerking: in het vervolg zal op deze wijze de aanduiding van een verkorte titel genoteerd worden.

(25)

derlandse uitgave van het geschrift van de Geneefse Réveilpredikant Paul Ami Isaac David Bost, Genève religieuse, en Mars 1819³ in 1821 als eerste in ons land de aandacht vestigde op het Geneefs Réveil. De wens die Schotsman in de genoemde voorrede heeft geuit, namelijk dat er in de toekomst mannen zullen opstaan, “die bezield met den geest der Hervormers van vóór drie eeuwen, op het voetspoor hunner Vaderen van vóór twee eeuwen, voor de zaak van God pal staan” (xx), ging in vervulling. Reeds in 1817 was Bilderdijk in Leiden een privatis- simum in de vaderlandse geschiedenis begonnen voor een kleine kring van studenten, onder wie Isaac da Costa en Abraham Capadose. De contrarevolutionaire standpunten van Bilder- dijk werden vooral door de genoemde twee leerlingen van hun leermeester overgenomen en uitgedragen.

Zo bond Da Costa in 1821-1822 in zijn twee delen Poëzy de strijd aan met de verlichte tijdgeest, en in 1823 met zijn Bezwaren tegen den Geest der Eeuw⁴, een geruchtmakend pamflet dat beschouwd kan worden als een contrarevolutionair, orthodox-gereformeerd heropvoe- dingsprogramma voor kerk, staat en maatschappij. Weldra zouden er door Da Costa nog meer pijlen in de richting van het verlichte kamp worden afgeschoten. In de periode 1824-1826 liet Da Costa nog een vijftal pamfletten verschijnen. In de hevige pennenstrijd die na het uitko- men van de Bezwaren uitbrak nam Bilderdijk het op voor zijn leerling met de publicatie van zijn De Bezwaren tegen den Geest der Eeuw van Mr. I. da Costa, toegelicht⁵, waarna de kritiek van verlichte zijde zich ook op hem richtte.

In het najaar van 1823 bond ook Capadose de strijd aan met de tijdgeest. Als christen- arts uitte hij zijn bezwaren op het gebied van de medische ethiek. Na een innerlijke strijd was hij tot de overtuiging gekomen dat hij de uitvoering van de koepokinenting in zijn huisartsen- praktijk niet langer kon verantwoorden. Met zijn pamflet Bestrijding der Vaccine of de Vacci- ne aan de Beginselen der Godsdienst, der Rede en der ware Geneeskunde getoetst⁶ opende hij de aanval op de bestaande vaccinatiepraktijk, daarin aangespoord door Bilderdijk. Ook dit pamflet betekende een uitdaging aan het adres van de verlichte wereld, die niet onbeantwoord bleef. Op dit eerste strijdschrift zouden er tot 1826 nog vijf pamfletten volgen ter verdediging en nadere adstructie van zijn antivaccinatiestandpunt.

Begin februari 1825 veroorzaakte een zware en aanhoudende noordwesterstorm in ons land een watersnood van enorme omvang. Grote delen van het gebied rond de toenmalige Zuiderzee werden met geweld geïnundeerd. De stad Amsterdam werd door het opgestuwde zeewater ernstig bedreigd. In totaal waren er 800 mensenlevens en het verlies van 46.000 stuks vee te betreuren. De materiële schade die deze watersnood aan Nederland toebracht, be- droeg toendertijd acht miljoen gulden. De gemoederen werden door deze rampspoed geheel in beslag genomen. In korte tijd kwam hulpverlening op gang. Door de Nederlandse bevolking werd meer dan tien miljoen gulden ten behoeve van de getroffenen bijeengebracht. Kenmer- kend voor de geest van die tijd was dat allerlei dichters ter ere van Nederlands milddadigheid de loftrompet staken. Hierop werd door Bilderdijk met verontwaardiging gereageerd. Om de bevolking voorlichting te geven werden in velerlei vorm (krantenartikelen, gepubliceerde leerredenen, gedichten, artikelen in tijdschriften, pamfletten) beschouwingen gegeven, waarin men probeerde deze rampspoed te interpreteren. Algernon Sydney Thelwall, predikant bij de English Episcopal Church te Amsterdam en tevens zendeling onder de Joden in deze stad, die in nauw contact stond met de Réveilbeweging, riep de Nederlandse bevolking op tot boete en bekering in zijn pamflet Keert u tot Hem die slaat. Eene Christelijke Opwekking aan de Nederlanders; bij Gelegenheid van de tegenwoordige Overstroomingen⁷. De inhoud van dit

3 Ami Bost, Het godsdienstig Genève, in maart 1819, Leyden 1821.

4 Leyden 1823 (Bezwaren).

5 Leyden 1823 (Toelichting).

6 Amsterdam 1823 (Bestrijding der Vaccine).

7 Amsterdam 1825 (Keert u tot Hem die slaat).

(26)

vlugschrift gaf aanleiding tot een stroom van tegenschriften en verdedigingsgeschriften. Deze wijze van volksvoorlichting laat ons opnieuw een confrontatie zien tussen de heersende Ver- lichtingsideeën en de opvattingen van de opkomende protestantse Réveilbeweging in ons land.

III. Temporele afbakening

De opkomende Nederlandse protestantse Réveilbeweging heeft met betrekking tot haar identi- teit en idealen een periode van bewustwording doorgemaakt⁸. Het beginjaar van dit bewustwordingsproces kan gesteld worden op 1815. Dat is het jaar waarin de verlichte jurist Hendrik Willem Hoving met zijn Christendom en Hervorming de aanval opende op de gereformeerde belijdenisgeschriften. Als reactie daarop van orthodox-gereformeerde zijde bezorgde Nicolaas Schotsman in 1816 de uitgave van De Kunstgrepen waarvan het hedendaagsch Ongeloof zich bedient om den Godsdienst door den Bijbel, en den Bijbel door den Godsdienst te bestrijden⁹. Omdat er na 1826 in mindere mate sprake is van confrontatie-elementen zoals zich die in de Réveilpublicaties en de reacties hierop uit de periode 1815-1826 manifesteerden, kunnen we Thelwalls Keert u tot Hem die slaat (1825), Capadoses Ernstige en herhaalde Waarschuwing (1825)¹⁰ en Da Costa’s Aan Nederland (1826)¹¹ beschouwen als afronding van dit bewustwordingsproces van het vroege protestantse Réveil in Nederland en tevens 1826 als eindjaar van de te onderzoeken periode¹². Het bewustwordingsproces van het vroege protestantse Réveil in Nederland (1815-1826) is de (kerk-)historische ontwikkelingsgang waarmee wij ons in dit onderzoek bezighouden.

In dit bewustwordingsproces onderscheidt P.N. Holtrop¹³ een tweetal fasen: die van

“ontwaking” en die van “opwekking”. In de fase van “ontwaking” wijzen de aanvankelijke uitingen van het principiële verzet tegen de verlichte tijdgeest van Schotsman, Bilderdijk, de

“Ware Vrienden van het Christendom”¹⁴, Da Costa en Capadose erop dat er in ons land per-

8 Zie : P.N. Holtrop, Tussen Piëtisme en Réveil. Het “Deutsche Christentumsgesellschaft” in Nederland, 1784- 1833, Amsterdam 1975, 222-223 (Tussen Piëtisme en Réveil).

9De Kunstgrepen verscheen in 1816 te Leiden. Dit werk is een vertaling van het Duitse geschrift: J.D. Müller, Entdeckter Kunstgriff unsrer Zeiten, die Religion durch die Bibel und die Bibel durch die Religion zu bestreiten, s.l. 1777.

10 De volledige titelomschrijving luidt: Abraham Capadose, Ernstige en herhaalde Waarschuwing aan allen, die de Waarheid liefhebben tegen de ongeoorloofde en verderfelijke Koepokinenting, of de Waarde der Vaccine, van den Med. doct. C.G. Ontijd, volledig wederlegd en eenige voorname Punten der Bestrijding verder ontwikkeld, Amsterdam 1825.

11 (I. da Costa), Aan Nederland, Amsterdam 1826. Opmerking: in deze dissertatie zijn auteursnamen tussen ron- de haken geplaatst, wanneer van een anoniem verschenen geschrift inmiddels de naam van de schrijver bekend is.

12 Hierbij merken we op dat Capadose na 1826 nog twee geschriften tegen de vaccinatiepraktijk publiceerde – afgezien van de bezwaren tegen de koepokinenting die hij in de periode 1864-1873 nog het licht deed zien – namelijk: De Koepokinenting of eenige Vraagstukken nopens de Vaccine, onpartijdig onderzocht tot Heil des Menschdoms. Aan alle Regeeringen en Artzen op het Harte gedrukt door een veele Jaren gepractiseerd hebben- de Geneesheer. Uit het Hoogduitsch vertaald, met eene Voorrede en ingevlochte Aanmerkingen vermeerderd (Amsterdam 1827) en De Koepok-inenting tegen de Leer des Bijbels strijdende, of Korte Aanwijzing voor God- vreezende Ouders (Amsterdam 1828) brachten in vergelijking met de hieraan voorafgaande pamfletten hoege- naamd geen nieuwe argumenten terzake meer naar voren.

13 Zie : P.N. Holtrop, Tussen Piëtisme en Réveil, 222-223.

14 De in 1817 door de Haagse Réveilman Cornelis van Zuylen van Nijevelt (1777-1833) opgerichte vereniging met als doelstelling om door middel van briefwisseling de leden onderling te versterken in het christelijk geloof;

zie: M. Elisabeth Kluit, “Wenselijkheden voor de studie van het Réveil”, in: Nederlands Theologisch Tijdschrift,

(27)

sonen en groeperingen waren die ernstige bezwaren hadden tegen de moralistisch-religieuze opvattingen van de Neologie¹⁵, die in hun oog het geestesmerk droegen van de Verlichting en de Franse Revolutie. Met “ontwaking” wordt in dit kader het wakker worden uit de toestand van lethargie bedoeld, waarin kerk en samenleving volgens de verontruste landgenoten ver- keerden. De strijdschriften uit de kring van het vroege protestantse Réveil in ons land hebben een polariserende uitwerking gehad. Tegenstellingen binnen godsdienstig Nederland die gedurende de Franse Tijd min of meer latent aanwezig waren, werden door die strijdschriften en de reacties daarop van verlichte zijde aan het licht gebracht, terwijl er zich godsdienstige scheidslijnen begonnen af te tekenen¹⁶. In de fase van “opwekking” in het bewustwordingsproces gaven predikanten gehoor aan de oproep om bijeenkomsten te organiseren tot gebed om de werking van de Heilige Geest of daartoe aan te sporen¹⁷. De afrondende betekenis van Thelwalls Keert u tot Hem die slaat en Da Costa’s Aan Nederland moet volgens Holtrop hier- in worden gezien, dat deze appellerende geschriften niet alleen gericht werden tot het Neder- landse volk in zijn algemeenheid, maar vooral ook tot de leden van de protestantse kerken met daarbij de opwekking om de strijd tegen de geest der eeuw in eigen kerkgenootschap aan te binden¹⁸.

IV. Huidige stand van het onderzoek

Betreffende de huidige stand van zaken van het onderzoek naar de inhoud en de receptie van de geschriften die door de kring van het vroege protestantse Réveil in Nederland in de periode van 1815 tot 1826 gepubliceerd zijn, kan worden vastgesteld dat er na het geleverde stukwerk op dit gebied uit het eerste kwart en het midden van de twintigste eeuw hoegenaamd geen re- sultaten van nieuw onderzoek meer zijn verschenen. Met het genoemde stukwerk hebben we (delen van) de volgende publicaties op het oog: de dissertatie van O.N. Oosterhof, getiteld Isaäc da Costa als polemist (1913), waarin hij “Da Costa tegen den geest der eeuw” aan de orde stelt (31-83); de beoordeling van de Bezwaren vanuit liberaal standpunt door de histori- cus en politicus W.H. de Beaufort in: “Da Costa’s “Bezwaren tegen den Geest der Eeuw”

1823”, in: De Gids, 1917, jg. 81, deel III, Amsterdam 1917, 258-292; de inleidingen op de door de gereformeerde predikant en kerkhistoricus J.C. Rullmann bezorgde heruitgaven van het volgende tweetal Réveilpublicaties, getiteld: Isaäc da Costa’s Bezwaren tegen den Geest der Eeuw. Na honderd jaren opnieuw uitgegeven (1923), v-xxiv, en Keert u tot Hem die slaat.

1956-1957, jg. 11, Wageningen 1957, 354-379, 366-367. Opmerking: de eerste cijfernotatie geeft het begin en het einde van het artikel aan; de tweede cijfernotatie de pagina(-’s) waar het citaat voorkomt.

15 In de zin van “nieuwe leer” was de Neologie een stroming in kerk en theologie van de achttiende/negentiende eeuw, die aansloot bij de Duitse rationalistische theologie, waarin de menselijke rede ook als correctief op de kerkleer werd aanvaard.

16 Cf. Armand Fiolet, Een kerk in onrust om haar belijdenis. Een phaenomenologische studie over het ontstaan van de richtingenstrijd in de Nederlandse Hervormde Kerk, 2^e dr., Nijkerk 1953, 27-37; Th.L. Haitjema, De nieuwere geschiedenis van Neerlands Kerk der Hervorming. Van Gereformeerde Kerkstaat tot Christus-belij- dende Volkskerk, ’s-Gravenhage 1964, 100-112; A.J. Rasker, De Nederlandse Hervormde Kerk vanaf 1795. Ge- schiedenis, theologische ontwikkelingen en de verhouding tot haar zusterkerken in de negentiende en twintigste eeuw, 7^e dr., Kampen 2004, 40-44.

17 Zie bijvoorbeeld: (Omikron), “Oproeping aan alle ware christenen, om te bidden om de uitstorting van den Heiligen Geest, in verëende en algemeene gebeden”, in: De Zaadzaaijer, of Bijdragen ter Aankweeking en Sterking van Godsdienst des Harten en Inwendig Christendom, 1822, deel I, Utrecht 1822, 395-412; zie voor een typering van dit tijdschrift Bijlage I. De aanduiding “[...]” gebruiken wij in deze dissertatie om aan te geven dat een publicatie anoniem verschenen is.

18 Cf. P.N. Holtrop, Tussen Piëtisme en Réveil, 223.

(28)

Thelwall’s Christelijke Opwekking aan de Nederlanders bij gelegenheid van de overstroomin- gen in februari 1825 na honderd jaren opnieuw uitgegeven en van een historische toelichting voorzien (1925), iii-xxviii; de beschrijving van de Nederlandse protestantse Réveilbeweging door M. Elisabeth Kluit in haar Het Réveil in Nederland 1817-1854 (1936); de dissertatie van D. Kalmijn over Abraham Capadose (1955), waarin de auteur ruime aandacht schenkt aan Ca- padoses antivaccinatiestandpunt – door deze Réveilman vooral in de periode van het vroege protestantse Réveil door middel van een reeks geschriften in de openbaarheid gebracht – maar de receptie daarvan slechts exemplarisch behandelt; de objectieve besprekingen van de Eere- zuil en de Bezwaren door de gereformeerde jurist en theoloog G.M. den Hartogh in zijn arti- kelen: “De wacht bij de Dordtse erfenis, pro en contra Schotsman en zijn “Eerezuil””, in: Ge- reformeerd Theologisch Tijdschrift, 1958, deel LVIII, Kampen 1958, 84-95 en “Rondom Da Costa’s Bezwaren en hun ontvangst”, in: Gereformeerd Theologisch Tijdschrift, 1959, jg. 59, Kampen 1959, 36-52¹⁹.

Wat er na die periode aan publicaties over het vroege protestantse Réveil in Nederland is uitgekomen, blijkt ter zake van het onderzoek naar de inhoud en de receptie van Réveil- geschriften uit de periode 1815-1826 voornamelijk te steunen op onderzoeksresultaten van vroeger datum. Tot op heden wordt in de (kerk-) historische handboeken, monografieën en re- cente artikelen in tijdschriften en jaarboeken vrijwel uitsluitend aandacht besteed aan de inhoud van een beperkt aantal Réveilgeschriften uit de vroege periode, terwijl de receptie daarvan slechts in algemene zin of helemaal niet aan de orde komt. In dit verband noemen we in chronologische volgorde publicaties als het standaardwerk op het Réveil van de hand van M.

Elisabeth Kluit, getiteld: Het protestantse Réveil in Nederland en daarbuiten 1815-1865 (1970); het beknopte actualiserende commentaar op de Bezwaren tegen den Geest der Eeuw van Da Costa door J. Hovius, met als titel: Isaäc da Costa’s Bezwaren tegen den Geest der Eeuw (1973); het kerkhistorisch standaardwerk, geschreven door A.J. Rasker, met als titel: De Nederlandse Hervormde Kerk vanaf 1795. Geschiedenis, theologische ontwikkelingen en de verhouding tot haar zusterkerken in de negentiende en twintigste eeuw (1^e dr. 1974, 7^e dr.

2004); goed gedocumenteerd is het door de rooms-katholieke kerkhistoricus J.A. Bornewasser geschreven artikel “Roomse bezwaren tegen Da Costa’s “Bezwaren””, in: C. Augustijn e.a.

(red.), Kerkhistorische Opstellen. Essays on church history, aangeboden aan, presented to Prof. Dr. J. van den Berg (1987), 128-143; de dissertatie van O.W. Dubois: Een vriendschap in Réveilkring. De omgang tussen Isaäc da Costa en Willem de Clercq (1820-1844) (1997);

het artikel van Arie L. Molendijk: “Tegen de tijdgeest. Isaäc da Costa’s Bezwaren (1823), het Réveil en de Verlichting”, in: F.G.M. Broeyer en D.Th. Kuiper (red.), Is ’t waar of niet?

Ophefmakende publicaties uit de “lange” negentiende eeuw. Jaarboek voor de geschiedenis van het Nederlandse protestantisme na 1800. Jaargang 13 (2005), 19-37 (Is ’t waar of niet?);

het artikel van Jan Peter Verhage: “De profeet en het beest. Dr. Abraham Capadose en zijn Bestrijding der vaccine (1823)”, in: F.G.M. Broeyer en D.Th. Kuiper (red.), Is ’t waar of

19 Behalve de hierboven opgesomde publicaties zijn nog verschenen: de bespreking door J. Hobma van Da Costa’s Bezwaren, waarin hij ook enige aandacht schenkt aan de receptie ervan in: ““De Bezwaren tegen den Geest der Eeuw”, van I. da Costa””, in: Stemmen voor Waarheid en Vrede. Evangelisch Tijdschrift voor de Protestantsche Kerken, 1924, jg. 61, Utrecht 1924, 193-227; de beknopte beschrijving van het optreden van de Arnhemsche Courant tegen Da Costa’s Bezwaren gedurende het najaar van 1823 door D.J. Westerhuis in zijn artikel “De “Arnhemsche Courant” contra Da Costa ultimo anno 1823”, in: Stemmen des Tijds. Maandschrift voor Christendom en Cultuur, 1925, jg. 14, Utrecht 1925, 370-377; de correctie op de beoordeling van de Be- zwaren van de hand van W.H. de Beaufort door de antirevolutionair D.P. Oosterbaan, waarin hij een aanzet geeft tot een bespreking van de receptie van Da Costa’s Bezwaren in: Antirevolutionaire Staatkunde. Driemaande- lijksch Orgaan van de Dr. Abraham Kuyperstichting ter Bevordering van de Studie der Antirevolutionaire Be- ginselen, 1937, jg. 11, Kampen 1937, 1-53; de bespreking door E.F. Mees van de dissertatie van Dirk van Ho- gendorp en een aanzet tot een analyse van de receptie daarvan in het artikel: “Het stof opgewaaid om Dirk van Hogendorp’s dissertatie”, in: Historia. Maandblad voor Geschiedenis en Kunstgeschiedenis, 1947, jg. 12, 103- 107.

(29)

niet?, 38-63; het artikel van Matthijs de Blois: “Bespiegelingen naar aanleiding van Da Cos- ta’s Bezwaren tegen den Geest der Eeuw”, in: Inter alia. Opstellen en andere bijdragen aan- geboden aan Dr. Marijke van de Vrugt ter gelegenheid van haar afscheid op 1 september 2005, s.l. s.a., 35-45; het artikel van Gert-Jan Johannes: “Bezwaren tegen welke eeuw? Over Isaäc da Costa’s fundamentalistisch manifest”, in: De Negentiende Eeuw, 2006, jg. 30, afl. 1, Hilversum 2006, 3-18; Simon Vuyk, “Kritiek op de Verlichting. Bezwaren van Isaac da Cos- ta”, in: Ernestine van der Wall en Leo Wessels (red.), Een veelzijdige verstandhouding. Reli- gie en Verlichting in Nederland 1650-1850, Nijmegen 2007, 377-389. In dit vijftal artikelen komt de receptie van de besproken Réveilgeschriften tegen de tijdgeest nauwelijks aan de orde.

Er is een breuk gekomen in deze trend van vrijwel uitsluitende bespreking in algemene zin van een beperkt aantal vroege Réveilpublicaties en de receptie daarvan met de verschij- ning van het artikel van de hand van M. Kagchelland en R. Vanderstraeten, getiteld: “De watersnood van 1825: Gods roede over Nederland? Een cultuurhistorische studie van A.S. Thel- walls Christelijke opwekking”, in: Tijdschrift voor Sociale Geschiedenis, 27^e jg. (2001), nr. 2, 201-226, waarin Thelwalls Keert u tot Hem die slaat inhoudelijk besproken wordt en de re- ceptie van dit geschrift veel aandacht krijgt; van dit artikel verscheen een op de Duitse situatie toegespitste versie: Michiel Kagchelland en Raf Vanderstraeten, “Die Anfänge der protestan- tischen Erweckung in den Niederlanden: Religionspädagogische Deutungen der Hochwasser- katastrophe von 1825”, in: Zeitschrift für Pädagogik, Jahrgang 49, Heft 5, September/Oktober 2003, 695-717.

V. Vraagstelling en onderzoeksvragen

Uit het voorgaande destilleren wij de volgende vraagstelling: wat is de inhoud van de confrontatie tussen het vroege protestantse Réveil en de doorwerkende Verlichting in Nederland in de periode van 1815 tot 1826 — een confrontatie die zich voornamelijk als een pennenstrijd manifesteerde. Het is de bedoeling van deze studie om in de leemte van het onderzoek met betrekking tot de inhoud en de receptie van de bij de genoemde confrontatie betrokken publicaties in hoofdzakelijk coherent-descriptieve zin te voorzien. Hierbij formuleren wij het volgende negental onderzoeksvragen:

1. Hoe kan in algemene zin de kern van de controverse tussen de vertegenwoordigers van het vroege protestantse Réveil en de verlichten hier te lande in de periode 1815-1826 gekarakteriseerd worden?

2. Vanuit welke maatschappelijke geledingen is er in de omschreven periode, zowel van de zijde van de doorwerkende Verlichting als van de kant van het opkomende protestantse Réveil in ons land, gepubliceerd als bijdrage aan de toen gevoerde pennenstrijd; wat stelden de auteurs in hun polemische geschriften aan de orde en welke doel- stellingen probeerden zij daarbij te verwezenlijken?

3. Welke christelijke dogmata, welke christelijke waarden en normen en welke staatkundige beginselen waren in de polemiek gedurende de omschreven periode in het ge- ding?

4. Wat waren voor de als “verlicht” te karakteriseren auteurs, behorend tot het rationalistisch supranaturalisme, de aanstootgevende elementen in de orthodox-gereformeerde theologie en antropologie, en welke Verlichtingsprincipia lagen ten grondslag aan hun kritiek terzake?

(30)

5. Welke principiële analyses van de geest der eeuw werden in de publicaties van de or- thodoxe auteurs aan de orde gesteld, en wat was naar aanleiding van de gemaakte analyses de stellingname van deze auteurs inzake de situatie op kerkelijk, staatkundig en maatschappelijk gebied?

6. Hoe was de houding van de vertegenwoordigers van het vroege protestantse Réveil hier te lande met betrekking tot de in 1796 doorgevoerde scheiding van kerk en staat;

op grond van welke argumentatie werd die houding aangenomen en wat waren volgens hen de gevolgen van die scheiding?

7. Op welke manier hebben zowel de dompers als de verlichten een bijdrage willen leve- ren aan de voorlichting en opvoeding van hun landgenoten door middel van de door hen gepresenteerde interpretatie van de actuele nationale of regionale calamiteiten in ons land, en de door hen gesuggereerde morele veranderingsstrategieën (remedies) om na het “leermoment” van de rampspoed te komen tot een herstelde relatie met God?

8. In hoeverre traden de vertegenwoordigers van het vroege protestantse Réveil in Neder- land bij het uitdragen van hun denkbeelden met betrekking tot het kerkelijk, staatkundig en maatschappelijk leven op als een eenheid?

9. Is er gedurende de periode 1815-1826 een ontwikkeling te signaleren in de schriftelij- ke receptie van de publicaties vanuit het vroege protestantse Réveil, zowel wat betreft de reacties uit eigen kring als betreffende die van de kant van de vertegenwoordigers van het Verlichtingsdenken?

VI. Werkverdeling

Hoewel het onderzoek het product is van een coöperatie van beide auteurs, is er toch een werkverdeling aan te geven:

Auteur(-s) Bijdragen Arend Kagchelland Hoofdstukken 2, 3, 6, 7 Michiel Kagchelland Hoofdstukken 1, 4, 5, 8 Beide auteurs Inleiding en Slotbeschouwing

Uiteraard tekenen beide auteurs voor het geheel van het werk.

VII. De primaire bronnen: werkwijze en methode van verzamelen

1. Werkwijze

Door middel van een bibliografische reconstructie betreffende ons onderwerp willen wij komen tot een beantwoording van de onderzoeksvragen. Daartoe is het noodzakelijk dat een zo uitgebreid en compleet mogelijk corpus van primaire bronnen wordt bestudeerd, immers: met het toenemen van het aantal opgespoorde publicaties neemt ook de representativiteit van dit onderzoek toe.