Een gezinsmoord in het nieuws
Popularisering van nieuws over filicide gezinsmoorden in het NOS Journaal
en het RTL Nieuws
Janine de Wit S2247194
Master Journalistiek, studierichting dagblad Rijksuniversiteit Groningen
2
Inhoudsopgave
Pagina
Inleiding 4
Popularisering van het nieuws 5
Discussie popularisering 6
Onderzoeksvraag en deelvragen 6
Leeswijzer 8
1. Popularisering van het nieuws 10
1.1 Wat is popularisering? 10
1.2 De verschillende processen van popularisering 13
1.2.1 Tabloidisering 13
1.2.2 Infotainment 14
1.2.3 TV-logica 14
1.2.4 Sensatie 15
1.3 De uitwerking van popularisering op het nieuws 16
1.3.1 De keuze van populaire onderwerpen 16
1.3.2 Een verhalende manier van berichtgeven 17
1.3.3 Gebruik van bepaalde audiovisuele middelen 17
1.3.4 Interactie met het publiek 18
1.4 Drie benaderingen van het brengen van nieuws 19
1.4.1 De conventionele benadering 19
1.4.2 De populaire benadering 20
1.4.3 De publieke benadering 20
1.5 Conclusie 21
2. Een televisiejournaal 23
2.1 Een journaal op televisie 23
2.2 De publieke NOS versus het commerciële RTL 24
2.3 Achtergrondinformatie NOS Journaal 25
2.4 Achtergrondinformatie RTL Nieuws 26
2.5 Conclusie 27
3. Criminaliteit in het nieuws 29
3.1 Nieuws over criminaliteit 29
3.2 Wanneer haalt een zaak het nieuws? 31
3.3 Een gezinsmoord 32
3.3.1 Neonaticide 33
3.3.2 Infanticide 33
3.3.3 Filicide 33
3.4 Filicide gezinsmoorden in de drie benaderingen volgens Costera Meijer 34 3.4.1 Een filicide gezinsmoord met een conventioneel frame 34 3.4.2 Een filicide gezinsmoord met een populair frame 35
3.4.3 Een filicide gezinsmoord met een publiek frame 35
3.5 Conclusie 36
4. Onderzoeksmethode 37
4.1 Framing 37
4.2 Onderzoekssample 39
4.3 Inhoudsanalyse 41
4.4 Deel 1: Kwantitatief onderzoek 42
4.5 Deel 2: Kwalitatief onderzoek 43
4.6 Deel 3: Framing 47
4.7 Werkwijze 48
4.8 Conclusie 49
5. Resultaten NOS Journaal 50
3
5.1.1 Aantal items 50
5.1.2 Lengte van de items 50
5.1.3 Plaats in het journaal 51
5.1.4 Conclusie 51 5.2 Kwalitatief onderzoek 52 5.2.1 Tekst 52 5.2.2 Beeld en stijlmiddelen 54 5.2.3 Geluid 61 5.2.4 Bronnen 61 5.3 Frame 63 5.4 Conclusie 64 6. Resultaten RTL Nieuws 65
6.1 Het kwantitatieve onderzoek 65
6.1.1 Aantal items 65
6.1.2 Lengte van de items 65
6.1.3 Plaats in het journaal 65
6.2 Kwalitatief onderzoek 67 6.2.1 Tekst 67 6.2.2 Beeld en stijlmiddelen 70 6.2.3 Geluid 78 6.2.4 Bronnen 79 6.3 Frame 81 6.4 Conclusie 81 7. Vergelijking NOS en RTL 83
7.1 Het kwantitatieve onderzoek 83
7.1.1 Aantal items 83
7.1.2 Lengte van de items 84
7.1.3 Plaats in het journaal 84
7.2 Het kwalitatieve onderzoek 85
7.2.1 Tekst 85 7.2.2 Beeld 86 7.2.3 Geluid 87 7.2.4 Bronnen 87 7.3 Frame 88 8. Discussie en Conclusie 89
8.1 Verschillen in aantal, tijd en plaats in het journaal 89
8.2 Verschillen in presentatie van het nieuws 90
8.3 Verschillen in frames 91
8.4 Interpretatie van de resultaten 92
8.5 Beperkingen en verder onderzoek 93
Literatuur en Bronnen 95
DVD:
4
INLEIDING
“Ruben en Julian, negen en zeven jaar oud. Vader en moeder zijn gescheiden, er is een omgangsregeling. Sinds maandagochtend zijn de jongens daarom bij vader in Vleuten. Daar worden de jongens voor het laatst gezien. Op maandagavond om 20.15 uur volgt het spoor van de blauwe Hyundai van vader naar Limburg. Twee uur later tankt de vader. Hij pint, dat wordt vastgelegd door de camera’s.” Dit is de openingstekst van de verslaggever van het NOS Journaal die vertelt over de twee verdwenen broertjes Ruben en Julian. Op 7 mei 2013 werd het lichaam van de 38-jarige Jeroen Denis gevonden bij het recreatiegebied Doornse Gat. Hij was de vader van de twee broertje uit Zeist. De broertjes zouden bij hun vader moeten zijn, maar waren verdwenen. Vanaf dat moment werd door honderden mensen naar ze gezocht. Op zondag 19 mei werden de lichamen van Ruben en Julian door een voorbijganger gevonden in een sloot bij Cothen. Nadat de vader hoorde dat de omgangsregeling met zijn kinderen drastisch zou worden verminderd, was hij waarschijnlijk direct begonnen met de voorbereidingen voor de moord op zijn twee zoontjes.
Deze gezinsmoord zal niemand zijn ontgaan. Zowel het NOS Journaal als het RTL Nieuws heeft hier veel over bericht. De zaak Ruben en Julian heeft erg veel media-aandacht gekregen. Gruwelijke moorden en ongelukken zijn tegenwoordig veel in het nieuws. Het afgelopen jaar was er veel en gedetailleerde aandacht voor de bekentenis van Marianne Vaatstra’s verkrachter en moordenaar en het Britse meisje Madeleine McCann, die in 2007 verdween in Portugal, is nog steeds af en toe in het nieuws.
Er ontstaat steeds vaker een discussie onder journalisten over de vraag hoeveel aandacht er gegeven kan worden aan dergelijke gruweldaden, hoe vaak en gedetailleerd het geweld weergegeven kan worden en welke beelden hierbij worden laten zien.1 Zowel binnen Nederland als in het buitenland uiten politici, journalisten en academici regelmatig hun bezorgdheid over de negatieve invloed van televisiejournalistiek op de kwaliteit van het publieke debat en van het politiek vertrouwen. Deze bezorgdheid richt zich doorgaans op een veronderstelde popularisering van de televisiejournalistiek, met het doel om meer kijkers te trekken.2 Er is veel discussie over popularisering van het nieuws.3 Critici zijn bang dat het nieuws gepopulariseerd wordt. Dat serieuze informatievoorziening onder druk van kijkcijfers
1http://www.denieuwereporter.nl/2013/06/welkom-in-het-theater-van-de-angst/, 06-04-2013 2 Van Santen, R., and Van Zoonen, L. ‘Popularization and personalization in political communication’ in Popularization and personalization: a historical and cultural analysis of 50 years of Dutch political television journalism, 2012, 38
5 plaats maakt voor een oppervlakkige human-interestbenadering, sensatiezucht, fixatie op schandalen en toenemende aandacht voor minder belangrijke zaken.4 Aan de andere kant wordt populair nieuws nu ook meer gezien als ‘goed’, omdat het zorgt voor een nieuwe, meer open en gelijke publieke sfeer.5
Popularisering van het nieuws
Popularisering van het nieuws gaat over een verschuiving van het brengen van nieuws op een serieuze manier, naar het brengen van nieuws waarin populaire aspecten worden verwerkt, zoals het gebruik van audiovisuele middelen als graphics, een snelle montage en veel interactie met het publiek. Bij nieuws over een gezinsmoord kan dit gedaan worden door bijvoorbeeld beelden van geëmotioneerde omstanders te laten zien, in te zoomen op de knuffels en bloemen die de vriendjes en vriendinnetjes van de slachtoffers bij de woning hebben neergelegd en door het nieuws te personaliseren door in te gaan op het leven van de slachtoffers. Maar popularisering heeft ook met de onderwerpskeuze te maken. Er worden minder serieuze onderwerpen als politiek of economie in het nieuws gebracht, en meer populaire onderwerpen als criminaliteit. In hoodstuk 1 wordt uitgebreid ingegaan op popularisering van het nieuws.6
Popularisering van het nieuws heeft te maken met de verandering van het gedrag van de kijker. Aan de ene kant staan de kijkers, die verwachten dat het nieuws een venster van de wereld is, degelijk, objectief en verantwoordelijk verslag doet en hypes links laat liggen. Aan de andere kant staan de niet-kijkers. Dit zijn vooral jongeren die het tv-journaal niet meer tot hun vaste gewoontes rekenen. Deze jongeren kijken naar infotainment programma’s of lezen hun nieuws op het internet. Zij zijn de toekomst. De nieuwskijker kan tegenwoordig altijd en overal op de hoogte zijn van het nieuws. De grenzen van wat je wel of niet te zien krijgt zijn definitief weggevaagd door de komst van de smartphone en het internet. Alle filmpjes zijn op een makkelijke manier te vinden op het internet. Volgens de Belgische professor Beeldcultuur Johan Swinnen, gaan beelden het hedendaagse nieuws domineren. Deze beelden worden ook nog eens steeds gruwelijker.7 Door hierin mee te gaan en het nieuws te kleuren, accenten te
4http://www.ru.nl/@748970/pagina/, C.M. Nuijten, Nederlands televisienieuws sensationeler geworden
door opmars televisie, 18-12-2013
5 Harrington, S., Popular news in the 21st century. Time for a new critical approach?, Journalism, 2008 6 Idem
7http://www.denieuwereporter.nl/2013/06/welkom-in-het-theater-van-de-angst/, geraadpleegd op
6 geven of in te zoomen op bepaalde aspecten van de boodschap, proberen nieuwsorganisaties de aandacht van deze kijkers te trekken en vast te houden. 8
Het journaal moet tegenwoordig concurreren met programma’s zoals De Wereld Draait Door en RTL Late Night. Daarom heeft hoofdredacteur van het NOS Journaal, Marcel Gelauff, vanaf 27 mei 2012 de look en feel van het NOS journaal helemaal veranderd.9 De vormgeving en de leader is veranderd en de presentatoren presenteren niet alleen zittend achter de nieuwsdesk, maar ook staand en lopend het nieuws. Ook gebruiken ze meer spreektaal, met als doel het journaal persoonlijker en levendiger te maken.10 Noodgedwongen zoeken de nieuwsorganisaties naar nieuwe vormen van journalistiek die vooral ‘entertainend’ moeten zijn. De Nederlandse journalistiek focust zich op nieuws dat vooral vlug, veel en vermakend is.11
Onderzoeksvraag en deelvragen
Criminaliteit heeft voor grote delen van het publiek een amusementswaarde.12 Nieuws over criminaliteit is een van de meest prominente onderwerpen waar over wordt bericht in kranten, op de radio en op televisie.13 Dit komt omdat kijkers nieuwsgierig zijn naar nieuws dat afwijkend, negatief, nieuw, actueel, dramatisch en makkelijk te personaliseren is. Veel nieuwsorganisaties krijgen hier kritiek op. Zij zouden dit nieuws brengen omdat dit een populair onderwerp is, zodat ze de aandacht van de kijkers kunnen trekken en vasthouden.14
Er is veel discussie over dit onderwerp, maar in hoeverre is het journaal in Nederland daadwerkelijk gepopulariseerd in de afgelopen tien jaar? In dit onderzoek wordt geanalyseerd of de berichtgeving in het NOS journaal en het RTL Nieuws in de afgelopen tien jaar gepopulariseerd is. Om dit te onderzoeken wordt de berichtgeving aan de hand van vier vergelijkbare casussen over gezinsmoorden geanalyseerd en vergeleken. Er is gekozen voor casussen over gezinsmoorden, omdat dit een onderwerp is waar het publiek nieuwsgierig naar is. Dit onderwerp is tevens een geschikt onderwerp omdat de berichtgeving hierover op
8http://www.kennislink.nl/publicaties/sensationeel-nieuws, 20 -08-2013
9 De Vries, Joost. ‘Voor en Achter het nieuws. Tussen Zeehond en Badr Hari’, De Groene Amsterdammer,
22-11-2012, 81
10http://www.totaaltv.nl/nieuws/1151/%27Tv-journaal_moet_persoonlijker%27.html, 06-04-2013 11http://www.denieuwereporter.nl/2012/09/zwicht-de-nos-voor-de-behoefte-aan-leuk-nieuws/,
06-04-2013
12 Brants, K. ‘Risico’s, schandalen en publiciteit. De nieuwswaardigheid van een falende overheid.’, Tijdschrift voor Berechting en Reclassering (2008), 47
13 Gans, H.J. Deciding what’s news, a Study of CBS Evening News, NBC Nightly News, Newsweek and Time,
(New York: Pantheon Books, 1980)
14 Marsh, H. ‘A Comparative Analysis of Crime Coverage in Newspapers in The United States and Other
7 verschillende manieren gebracht kan worden. Het kan zakelijk gebracht worden, maar ook met veel emoties, op een dramatische manier. De vraag die centraal staat tijdens dit onderzoek is:
In hoeverre is de berichtgeving in het publieke NOS journaal en het commerciële RTL Nieuws over een gezinsmoord in 2013 gepopulariseerd, vergeleken met vergelijkbare casussen uit 2004, 2007, en 2010?
Deze onderzoeksvraag bevat drie deelvragen die de manier waarop het nieuws wordt gebracht analyseren. Dit zijn:
1. Welke verschillen zijn te zien in aantal, tijd en de plaats in het journaal van de items? 2. Op welke manier presenteren de twee organisaties de informatie over de
gezinsmoorden en wat zijn de verschillen hier tussen?
3. Wat zijn de verschillen in frames die de nieuwsorganisaties hebben gekozen voor de items?
Er wordt gekozen om het publieke NOS Journaal te vergelijken met het RTL Nieuws, omdat dit de twee grootste nieuwsaanbieders van nieuws op televisie zijn in Nederland. Er is voor gekozen om de derde grote nieuwsaanbieder, Hart van Nederland, niet mee te nemen in het onderzoek omdat dit programma het nieuws op eensensationeleremanier brengt dan het NOS Journal en het RTL Nieuws. Hierdoor is dit niet vergelijkbaar. Ook is het een belangrijk punt dat het NOS Journaal voortkomt uit een publieke omroep en het RTL Nieuws uit een commerciële omroep. Dit is een aspect dat in het onderzoek wordt meegenomen. Voor het NOS Journaal is het belangrijk om pluriform te zijn, voor het RTL Nieuws is het winstoogmerk een belangrijk punt. In dit onderzoek wordt onderzocht wat de verschillen zijn in de berichtgeving tussen een programma van de publieke omroep en een programma van de commerciële omroep. Dit wordt in paragraaf 2.2 besproken.
8 gedaan door de woorden, zinnen, beelden en presentatiestijlen te onderzoeken.15 Dit wordt uitgebreid besproken in hoofdstuk 5.
Volgens Hoogleraar Jounalistiek aan de Vrije Universiteit in Amsterdam, Irene Costera Meijer, bestaan er drie verschillende manieren om nieuws te brengen: de conventionele, de populaire en de publieke manier. De conventionele benadering brengt nieuws aan mensen met een hoge informatiebehoefte en werkt volgens de ‘telling, not showing’ manier. De populaire benadering brengt nieuws juist met veel beelden, voor een groot publiek en met een persoonlijk perspectief. De publieke benadering is een combinatie van de conventionele en de populaire benadering. Deze stijl is voor de ‘gewone burger’ en zit tussen de conventionele en de publieke benadering in. Het brengt in kaart welke problemen er zijn en wat de gevolgen voor de burger zijn, maar ook voor de betrokken partijen.16 Deze drie benaderingen staan in dit ondezoek centraal. Er wordt geanalyseerd of er een verschuiving te zien is in de benadering die gekozen wordt voor de items. Over de drie benaderingen volgens Costera Meijer is meer te lezen in paragraaf 2.4. De casussen die centraal staan in dit onderzoek zijn:
2004: op 9 mei 2004 doodt een 36-jarige moeder uit Berghem haar drie zoontjes van 5, 7 en 8 met een vleesmes en springt daarna voor de trein. De vrouw handelde volgens de politie weloverwogen: ze schreef vijf afscheidsbrieven en stuurde vlak voordat ze zelfmoord pleegde nog een sms'je.
2007: Op 12 maart 2007 haalt de 32-jarige Sander de Vos uit Haarlem zijn zoontjes op bij zijn ex-vrouw. Wanneer hij aankomt in de Kritzingerstraat, doet niet zijn ex-vrouw, maar zijn ex-schoonmoeder Janka Scholten de deur open. Janka wil de kinderen niet aan Sander meegeven zolang haar dochter niet thuis is. Sander pakt hierop een mes en steekt de 58-jarige Janka dood. Daarna neemt hij zijn zoontjes, Hans (6) en Kevin (4) mee en springt samen met hen voor de trein. Getuigen zien de kinderen hevig tegenstribbelen.17
2010: Op 7 maart 2010 worden een jongen en meisje in een woning in Zierikzee doodgeschoten door hun vader. Daarna heeft hij zelfmoord gepleegd. De man woonde
15 Borah, P. ‘Conceptual issues in framing: A systematic examination of a decade’s literature’, Journal of Communication (2011) 61(2): 248
16 Costera Meijer, I. ‘Naar geen goed Journaal’, In: Journalistieke Cultuur in Nederland Bardoel, J. Vos, C.,
Van Vree, F., and Wijfjes, H., (Amsterdam University Press, 2002): 392
9 niet meer thuis en het was al langer duidelijk dat hij gewelddadig was. Het gezin is tien jaar geleden uit Irak gevlucht.
2013: Op 9 September worden een man en zijn drie zoontjes (een tweeling van 10 en een kind van 2 van een andere moeder) dood aangetroffen in een bungalowpark in Schoonloo. De man heeft een afscheidsbrief geschreven en deze per e-mail verstuurd naar ouders van klasgenoten van de tweeling, waarin hij vermeldde wat voor hem redenen waren voor het "meenemen" van de kinderen.
Leeswijzer
In hoofdstuk 1 wordt het begrip popularisering gedefinieerd. In dit hoofdstuk worden verschillende vormen van processen die het nieuws populair maken vergeleken. Vervolgens worden deze processen geconceptualiseerd, waardoor het gebruikt kan worden voor de inhoudsanalyse naar popularisering van nieuws over criminaliteit. Vervolgens zullen de oorzaken en gevolgen van popularisering gecombineerd worden door de drie benaderingen van het brengen van nieuws volgens Costera Meijer te bespreken. Hierin komen alle aspecten van popularisering terug. Deze drie benaderingen staan centraal in dit onderzoek.
Vervolgens zal in hoofdstuk 2 verder ingegaan worden op het brengen van nieuws via televisie. Omdat in deze inhoudsanalyse de verschillen tussen de berichtgeving van het NOS Journaal en het RTL Nieuws worden vergeleken, wordt hier ook ingegaan op de verschillen tussen de publieke en commerciële omroepen in Nederland.
Wanneer het duidelijk is wat er precies verstaan wordt onder het begrip popularisering en TV nieuws, wordt in hoofdstuk 3 verder ingegaan op criminaliteit in het nieuws. Er wordt ingegaan op eerdere onderzoeken naar criminaliteit in het nieuws in Nederland en in het buitenland. Omdat de inhoudsanalyse gaat over de popularisering van nieuws over gezinsmoorden, wordt er achtergrondinformatie gegeven over gezinsmoorden. Deze informatie wordt gebruikt om vergelijkbare casussen te vinden. Ten slotte worden de drie benaderingen om nieuws te brengen volgens Costera Meijer besproken aan de hand van een gezinsmoord.
Omdat het onderzoek gedaan wordt aan de hand van een framing analyse, wordt in hoofdstuk 4 ingegaan op het begrip framing en worden de verschillende frames die in dit onderzoek worden gebruikt vastgesteld en gedefinieerd. Vervolgens wordt de
10 De resultaten van het onderzoek worden in hoofdstuk 5,6 en 7 uitgelegd. In hoofdstuk vijf worden de resultaten van het onderzoek naar het NOS Journaal besproken en in hoofdstuk 6 worden de resultaten van het onderzoek naar het RTL Nieuws besproken. Deze resultaten worden in hoofdstuk 7 vergeleken.
De resultaten uit de drie voorgaande hoofdstukken worden in hoofdstuk 8
11
1. POPULARISERING VAN HET NIEUWS
Het kijken naar nieuws op televisie is in veel Westerse landen nog steeds de belangrijkste manier om op de hoogte te blijven van wat er speelt in de wereld.18 De televisie is de meest gebruikte en betrouwbare bron van informatie.19 Zowel binnen Nederland als in het buitenland uiten politici, journalisten en academici regelmatig hun bezorgdheid over de negatieve invloed van televisiejournalistiek op de kwaliteit van het publieke debat en van het politiek vertrouwen. Deze bezorgdheid richt zich doorgaans op een veronderstelde popularisering van de televisiejournalistiek, met het doel om meer kijkers te trekken.20 Voordat er onderzocht kan worden of het nieuws gepopulariseerd is, wordt in dit hoofdstuk een definitie aan popularisering gegeven.
1.1 Wat is popularisering?
Om een eventuele verschuiving naar een populaire benadering van het nieuws bij het NOS Journaal en het RTL Nieuws te onderzoeken, is het belangrijk een goede definitie te geven van het begrip ‘popularisering’. Eén bepaalde definitie van popularisering in de journalistiek bestaat niet. Het begrip heeft verschillende betekenissen en kan in meerdere contexten gebruikt worden. Volgens het woordenboek de Van Dale betekent het woord ‘populisme’ het volgende: populaire, oppervlakkige, enigszins demagogische betoogtrant, (minachtend)
neiging zich te richten naar de massa van de bevolking.21 Demagogisch betekent hierbij hetzelfde als ‘het volk misleiden’. In de journalistiek komt het hier ook op neer. Het nieuws wordt op een populaire, simpele en ‘leuke’ manier gebracht.
Volgens mediahistoricus Huub Wijfjes speelt de veranderende maatschappij in Nederland een grote rol bij de verandering in de journalistiek. Het publiek vindt tegenwoordig andere zaken belangrijker dan vroeger en de journalistiek gaat hierin mee. Er ontstaat een steeds groter wordende concurrentie tussen nieuwsorganisaties om een zo hoog mogelijke en snelle nieuwswaarde te creëren, die gebonden zijn aan de wisselende publieksstemmingen. Deze concurrentie vergroot volgens Wijfjes het risico op symptomen van sensatiejournalistiek. Opzienbarende details die in een korte tijd worden gepresenteerd en
18 Van Santen, R. and Van Zoonen, L. ‘Popularization and personalization in political communication’, Tijdschrijft voor Communicatiewetenschap, (2009): 25
19 Nuijten, C.M., Hendriks Vehetten, P.G.J., Peeters, A.L., Beentjes, J.W.J., ‘Over competitie in de
televisienieuwsmarkt en sensationeel nieuws als publiekstrekker. Het Nederlandse televisienieuws in de periode 1980-2004’, Mens en Maatschappij (2007): 316
12 waar de kijker of lezer niet lang over na hoeft te denken worden steeds belangrijker. Verder wordt er steeds meer gewerkt met krachtige, dramatische beelden.22
Het belangrijkste argument van critici tegen popularisering van het nieuws is dat de inhoud wordt verkwanseld, waarmee het de kijkers en lezers moeilijker wordt gemaakt hun rol als burger te vervullen, namelijk actief deel te nemen aan het publieke debat. Filosoof en socioloog Jurgen Habermas noemt dit publieke debat de ‘publieke sfeer’: ‘’The realm of social life where the exchange of information and views on questions of common concern can take place so that the public opinion can be formed.’’23
Maar er zijn ook onderzoekers die het hier niet mee eens zijn en voordelen zien van het populariseren van het nieuws. Het heeft niet alleen negatieve gevolgen voor het nieuws. Stephen Harrington heeft de verschillen tussen kwaliteitsnieuws en populair nieuws onderzocht. Volgens Harrington werd kwaliteitsnieuws vooral gezien als ‘goed’ nieuws en populair nieuws als ‘slecht’ nieuws, maar is dit aan het veranderen. Populair nieuws wordt nu ook meer gezien als ‘goed’, omdat het zorgt voor een nieuwe, meer open en gelijke publieke sfeer. Het legt het nieuws terug in de handen van de lezer of kijker. De lezer kan zich beter met het nieuws identificeren omdat persoonlijke ervaringen ook ingezet kunnen worden als bron van kennis.24
Van Santen en Van Zoonen deden in 2012 onderzoek naar de popularisering van de politiek in het nieuws in Nederland. Uit dit onderzoek blijkt dat popularisering van het nieuws bestaat uit combinaties van twee of meer van de volgende aspecten van het brengen van nieuws: de presentatie van populaire onderwerpen, een verhalende manier van berichtgeven, het gebruik van audiovisuele middelen en de interactie met het publiek. 25
Er bestaat dus geen eenduidige definitie voor het begrip popularisering, aangezien dit begrip bestaat uit verschillende aspecten. In model 1 wordt dit in een schema duidelijk gemaakt. Deze grafiek is samengesteld naar aanleiding van onderzoeken naar popularisering door Deuze, Grabe, Zhou en Barnett, Van Santen en Van Zoonen, Hendriks Vehetten, Peeters en Beentjes, Nuijten, Nuijten en Vehetten, Hendriks Vehetten en Nuijten. Elk van deze artikelen richt zich op een of meer van de verschillende processen van popularisering: tabloidisering, infotainment en tv-logica. Tabloidisering gaat over het nieuws aantrekkelijk maken voor het grote publiek, door het minder te richten op politieke onderwerpen en ander serieus nieuws en door er grote foto’s en dramatische beelden aan toe te voegen. Met
22
Wijfjes, H., ‘Journalistiek in transitie’, Ons Erfdeel (2001) 1: 65-66.
13 infotainment wordt het vervagen van de grenzen tussen informatie en entertainment bedoeld en tv-logica betekent dat de media de ‘decorbouwers’ zijn voor het publieke landschap. Zij bepalen waar het nieuws over gaat en dus waar het publieke debat over gaat. Vervolgens wordt verder ingegaan op de uitwerking van deze processen: sensatie. 26In paragraaf 1.2 worden deze processen uitgebreid besproken.
Popularisering van nieuws uit zich door een keuze van populaire onderwerpen, een verhalende manier van berichtgeven, het gebruik van meer audiovisuele middelen als muziek, graphics en beelden en meer interactie met het publiek. Deze onderwerpen zijn levendiger, concreter, er worden veel voorbeelden gebruikt en het gaat vaker over nationale onderwerpen dan over internationale onderwerpen.27 In paragraaf 2.3 wordt verder ingegaan op de verschillende benaderingen van het nieuws volgens Costera Meijer.
Model 1: Popularisering van het nieuws
26 Grabe, M.E., Zhou, S,, Lang, A., Bolls, P.D., ‘Packaging Television News, The effects of
tabloid on information processing and evaluating responses’, 582-583, Santen, van, R. and Zoonen, van, L. Popularization and personalization in political communication,38 , Hendriks Vehetten, P. Nuijten, K. and
Beentjes, J. News in an Ages of Competition: The Case of Sensationalism in Dutch Television News 1995-2001,
316, Nuijten, K. Sensatie in het Nederlandse televisie nieuws, , Nuijten, C.M., Hendriks Vehetten, P.G.J.,
Peeters, A.L., Beentjes, J.W.J., Over competitie in de televisienieuwsmarkt en sensationeel nieuws als
publiekstrekker. Het Nederlandse televisienieuws in de periode 1980-2004, 316, Hendriks Vettehen, P. and
Nuijten, K., In Need of an Audience: Sensationalism in Dutch Public Service News and Current Affairs
Programs in the 1990’s, 2
27 Nuijten, C.M., Hendriks Vehetten, P.G.J., Peeters, A.L., Beentjes, J.W.J., Over competitie in de
televisienieuwsmarkt en sensationeel nieuws als publiekstrekker. Het Nederlandse televisienieuws in de periode 1980-2004, 283
Popularisering
Tabloidisering Infotainment TV-logicaPopulaire
onderwerpen Verhalende manier van berichtgeven Audiovisuele middelen Interactie met het publiek
14 1.2 De verschillende processen van popularisering
Er worden verschillende labels aan popularisering gehangen. Deze vorm van journalistiek vloeit voort uit tabloidisering, infotainment, TV-logica en sensatie. Infotainment en tabloidisering verwijzen naar de journalistieke invalshoek. TV-logica verwijst naar de ‘taal’ van de media.28 Deze processen zorgen voor popularisering van het nieuws en vormen de basis voor dit onderzoek. Dit zijn vier belangrijke elementen van de inhoudsanalyse. De vier casussen worden aan de hand van deze punten geanalyseerd. Dit wordt in hoofdstuk 4 besproken. Om aan deze vier aspecten van popularisering een definitie te geven, worden deze processen in de komende paragrafen uitgelegd. Eerst worden tabloidisering, infotainment, TV-logica en sensatie uitgelegd. Vervolgens worden in de volgende paragraaf de vier punten van de uitwerking van popularisering op het nieuws uitgelegd.
1.2.1 Tabloidisering
Tabloidisering is een term waar geen duidelijke definitie van is. Veel mensen denken bij het begrip tabloidisering aan het ‘verleuken’ van het nieuws. Hiermee bedoelt men een mix van kwaliteitsverlies, popularisering en visualisering. De schrijfstijl wordt eenvoudiger, de inhoud verandert: het nieuws gaat minder over politiek en ander serieus nieuws en meer over entertainment en het wordt persoonlijker met minder diepgang. Ook het uiterlijk verandert, er komen grotere foto’s en dramatischere beelden bij de items en deze worden korter. Dit allemaal met als doel het nieuws aantrekkelijker te maken voor het grote publiek. 29
1.2.2 Infotainment
Het vervagen van de grenzen tussen informatie en entertainment wordt infotainment genoemd. Het begrip infotainment komt overeen met tabloidisering, maar gaat meer over nieuws op televisie dan nieuws in kranten. Er is steeds meer infotainment op de televisie te zien, wat kan worden toegeschreven aan het feit dat de journalistiek steeds marktgerichter en commerciëler wordt.30
Het uiterlijk van infotainment nieuws lijkt op dat van serieuze nieuwsprogramma’s, maar er wordt meer een persoonlijke stijl aangenomen dan bij de serieuze
28 Hendriks Vettehen, P. and Nuijten, K. In Need of an Audience: Sensationalism in Dutch Public Service
News and Current Affairs Programs in the 1990’s, 2
29http://users.telenet.be/Icanus/politics/m2p/De%20mythe%20van%20de%20tabloidisering%20van%
20de%20Vlaamse%20kwaliteitspers.pdf, 16-09-2013
30 Deuze, M. Popular journalism and professional ideology: tabloid reporters and editors speak out, (Sage
15 nieuwsprogramma’s doordat de presentatoren bijvoorbeeld nog even over het nieuws na gaan praten. Verder worden er meer burgers aan het woord gelaten, maar minder experts en critici. Infotainment nieuws is meer gericht op het privé leven van bekende personen en schandalen, sport en entertainment.31
1.2.3 TV-logica
TV-logica is de ‘taal’ van de media. Zonder de massamedia bestaat er geen publiek debat. Journalisten bepalen waar het nieuws over gaat en hierdoor ook waar het publiek over nadenkt. Zij doen hier zakelijk verslag van, maar beïnvloeden ook de uitkomst.32 De media fungeren als 'decorbouwers' voor het publieke landschap.33 TV-logica betekent dat het medium de vorm bepaalt waarin het nieuws gecommuniceerd wordt. Dit is bepalend voor waar het publieke debat over gaat. De journalisten bepalen welk nieuws belangrijk is en vanuit welk perspectief het gebracht wordt. Een belangrijk kenmerk van de TV-logica is snelheid. Er moet 24 uur per dag nieuws zijn en primeurs worden belangrijker. Door de concurrentie die op deze manier ontstaat, nemen journalisten het nieuws van elkaar over. Zo ontstaan er minder verschillende perspectieven, wat kan leiden tot mediahypes. Verder wordt ingewikkeld nieuws in hanteerbare interpretatieframes gebracht, bijvoorbeeld het conflict of de strijd om de macht.34
TV-logica heeft positieve en negatieve gevolgen. Een nadeel is de vernauwing van de nieuwswaarde. Criteria als 'het persoonlijk conflict' bepalen in toenemende mate de nieuwswaarde. Dat komt door de hogere entertainment waarde van dit soort nieuws. Een positief gevolg van TV-logica is dat de burger meer inzicht krijgt in de werkwijze van de media.35
1.2.4 Sensatie
In de discussie over de popularisering van televisiejournalistiek klinkt vaak bezorgdheid over verschijnselen van sensatie. Net als het begrip popularisering heeft het begrip sensatie niet één bepaalde definitie. Nuijten, Vehetten, Peeters en Beentjes hebben onderzoek gedaan naar sensationeel nieuws als publiekstrekker in het Nederlandse televisienieuws in de periode 1980-2004. Zij zien sensatie als “alle kenmerken waarvan theoretisch een universele
31
http://kunst-en-cultuur.infonu.nl/diversen/99162-journalistiek-infotainment-zacht-en-hard-nieuws.html, 16-09-2013
32 Van Santen, R., and Van Zoonen, L. ‘Popularization and personalization in political communication’, 33 33http://www.villamedia.nl/journalist/n/kwaliteit/medialogica.shtm, 16-09-2013
16 aandachtsreactie verwacht kan worden”. Volgens de auteurs zijn criminalitieit, ongelukken, rampen, schandalen en seks voorbeelden van sensationele onderwerpen.36 Grabe, Zhou, Lang en Bolls hebben onderzoek gedaan naar sensatie in televisienieuws. Zij vinden een verhaal sensationeel wanneer het meer zintuigelijke en emotionele reacties veroorzaakt dan dat de kijker gewend is.37 Drie aannames over sensatie komen volgens Nuijten, Vehetten, Peeters en Beentjes regelmatig terug. Een eerste aanname is dat sensatie in het nieuws de kijkcijfers zou kunnen bevorderen door de aandacht van de kijker te trekken en te behouden. Een tweede aanname is dat sensatie op gespannen voet staat met de taak van nieuwsmedia om burgers op een heldere wijze te informeren over maatschappelijk relevante gebeurtenissen. Ten derde bestaat de aanname dat voortdurend toenemende concurrentie op de nieuwsmarkt nieuwsproducenten dwingt tot een steeds heftigere strijd om de aandacht van de kijker. Dit is een strijd die zou resulteren in een toenemend sensationeel karakter van het nieuws.38
Grabe, Zhou, Lang en Bolls onderscheiden in hun onderzoek naar tabloidisering twee categorieën kenmerken van televisienieuws die automatisch de aandacht van ontvangers trekken en daarom sensationeel zijn: arousing content en tabloid packaging. Arousing content weerspiegelt de opvattingen van sensatie in termen van onderwerpskeuze: nieuwsberichten over onderwerpen als misdaad, geweld, natuurrampen en ongelukken zijn onderwerpen die veel aandacht krijgen van de kijker omdat deze onderwerpen overlevingswaarde hebben en hierdoor universeel zijn.39 Tabloid Packaging bestaat uit audiovisuele productiekenmerken, zoals overgangen tussen scenes of camerastandpunten, camerabewegingen, ongebruikelijke montagetechnieken en het gebruiken van achtergrondmuziek. Hierdoor wordt de kijker geconfronteerd met een plotselinge en onverwachte verandering in de audiovisuele boodschap, waardoor een verhoging van de aandacht wordt verwacht.40 Koos Nuijten, voegt hieraan de volgende kenmerken toe: dramatische beelden en geluiden, uitgespoken emoties, close-ups, inzoomen, uitzoomen, het gebruik van ooggetuigencamera en het personaliseren van het nieuws.41 Dit zijn kenmerken die vallen onder het derde kenmerk van de uitwerking van popularisering uit model 1, het gebruik van audiovisuele kenmerken.
Een derde kenmerk dat hier aan toegevoegd kan worden is vivid storytelling, een kenmerk van Nuijten, Vehetten, Peeters en Beentjes. Zij stellen dat een levendige wijze van een verhaal
36 Nuijten, K. Sensatie in het Nederlandse televisie nieuws, 48
37 Grabe, M.E., Zhou, S,, Lang, A., Bolls, P.D., ‘Packaging Television News, The effects of tabloid on
information processing and evaluating responses’, 582-583
38 Idem 39 Idem 40
Ibidem, 595
17 vertellen kan worden bereikt door informatie in een verhaal op te nemen die het onderwerp concretiseert. Een voorbeeld hiervan is een straatinterview als concretisering van de publieke opinie.42
1.3 De uitwerking van popularisering op het nieuws
In de vorige paragrafen zijn de verschillende oorzaken van popularisering besproken. Dit zijn tabloidisering, infotainment, TV-logica en sensationeel nieuws. Deze vier processen leiden tot popularisering van het nieuws. De uitwerking van popularisering van het nieuws wordt aan de hand van de vier aspecten van popularisering volgens Van Santen en Van Zoonen besproken. Dit zijn: de keuze van populaire onderwerpen, een verhalende manier van berichtgeven, het gebruik van audiovisuele middelen en interactie met het publiek.
1.3.1 Keuze van populaire onderwerpen
Steeds vaker worden er minder serieuze onderwerpen als criminaliteit, ongelukken, rampen, schandalen en seks in het journaal besproken. Dit zijn onderwerpen die de aandacht trekken van de kijkers. Er is een verschil tussen het brengen van serieus en populair nieuws. Vaak wordt dit ook aangeduid met een scheiding van verschillende nieuwssoorten: soft news met als tegenovergestelde hard news. Infotainment en tabloidisering worden vaak gezien als soft news.43 Bij soft news wil de kijker informatie die is gekoppeld aan direct herkenbare menselijke emoties zoals angst, irritatie, woede en verslagenheid.44 Soft news heeft grote betrokkenheid bij het publiek en gaat over ‘makkelijke’ onderwerpen. Hard news gaat over serieuze onderwerpen zoals politiek of economie. Dit nieuws wordt op een afstandelijke manier gebracht.
1.3.2 Verhalende manier van berichtgeven
Uit de vorige paragraaf blijkt dat popularisering vooral te maken heeft met de keuze van nieuwsonderwerpen en de benadering van het nieuws. Dit wordt tegenwoordig steeds meer gedaan op een entertainende, verhalende manier met opvallende of gruwelijke beelden en audiovisuele middelen. Kwaliteitsnieuws wordt steeds meer overgenomen door ‘softer’
42
Nuijten, C.M., Hendriks Vehetten, P.G.J., Peeters, A.L., Beentjes, J.W.J., Over competitie in de
televisienieuwsmarkt en sensationeel nieuws als publiekstrekker. Het Nederlandse televisienieuws in de periode 1980-2004,, 318
43
http://kunst-en-cultuur.infonu.nl/diversen/99162-journalistiek-infotainment-zacht-en-hard-nieuws.html, 16-09-2013
18 nieuws.45 Ook de beelden die in het nieuws worden laten zien zijn belangrijk. De beelden kunnen het nieuws een heel ander perspectief geven. Wanneer er voor wordt gekozen om bijvoorbeeld beelden van een plaats delict te laten zien geeft dit een hele andere indruk dan wanneer er alleen agenten worden laten zien.46
1.3.3 Gebruik van bepaalde audiovisuele middelen
Om de aandacht van de kijker vast te houden, worden er verschillende stijlmiddelen gebruikt. De aandacht kan getrokken worden door dramatische beelden te laten zien of dramatische geluiden te laten horen, maar ook door uitgesproken emoties van slachtoffers, omstanders of daders te laten zien. Verschrikking, angst, woede en verdriet worden in beeld gebracht, waardoor de kijker zich betrokken voelt bij het nieuws.
Ook worden er filmtechnieken gebruikt als close-ups, inzoomen en uitzoomen. Wanneer iemand van dichtbij in beeld wordt gebracht, wordt het item intiemer dan wanneer dit van veraf wordt gedaan. Door het gebruik van een ooggetuigencamera, wanneer er gefilmd wordt vanuit het perspectief van een ooggetuige, lijkt het alsof de kijker erbij is. Hierdoor voelt de kijker zich betrokken. Door het gebruiken van dramatische editingtechnieken wordt de kijker geconfronteerd met een plotselinge en onverwachte verandering in de audiovisuele boodschap, waardoor de aandacht wordt getrokken. Dit zijn bijvoorbeeld veel snelle korte beelden achter elkaar. Ook kan de kijker geconfronteerd worden met een plotselinge en onverwachte verandering in de audiovisuele boodschap zoals een hard geluid of spannende muziek. Ook hierdoor wordt de aandacht getrokken. Ten slotte kan er een gezicht aan het nieuws gegeven worden door het nieuws te personaliseren. Het nieuws gaat dan op één persoon, gezin of bedrijf in en vertelt een verhaal door hen als voorbeeld te gebruiken. Het nieuws wordt op deze manier gepersonaliseerd.47
1.3.4 Interactie met het publiek
Nuijten, Vehetten, Peeters en Beentjes stellen dat een levendige wijze van een verhaal vertellen kan worden bereikt door informatie in een verhaal op te nemen die het onderwerp concretiseert. Een voorbeeld hiervan is een straatinterview als concretisering van de publieke
45 Van Santen, R., and Van Zoonen, L. ‘Popularization and personalization in political communication’, 33 46
Idem
19 opinie.48 Dit is een manier om de mening van het publiek in het journaal te verwerken. Een andere manier is het tweede scherm. de kijkers van het journaal kunnen hun mening geven via sociale media, wat te zien is op internet. Een derde manier om interactie met het publiek te gebruiken in het journaal is wanneer de presentatoren napraten over het nieuws. Dit doen zij niet als journalist, maar als burger door hun eigen mening te geven. Een andere manier van interactie creëren met het publiek is het gebruik van spreektaal en makkelijk taalgebruik.
1.4 Drie benaderingen van het brengen van nieuws
In de vorige paragrafen van dit hoofdstuk is besproken wat de oorzaken van popularisering zijn, maar ook wat de gevolgen hiervan zijn. Popularisering heeft invloed op de onderwerpskeuze van de nieuwsorganisaties, de berichtgeving wordt op een verhalende manier gedaan, er wordt meer gebruik gemaakt van audiovisuele middelen en er wordt meer interactie met het publiek gemaakt.
Costera Meijer heeft onderzoek gedaan naar kwaliteitsnieuws bij het NOS Journaal. Hier heeft zij onderzocht op welke manieren het nieuws kan worden gebracht. Er zijn volgens haar drie benaderingen om nieuws te brengen: de conventionele, de publieke en de populaire benadering. Deze drie benaderingen worden in een kwaliteitsdrieluik besproken die te zien is in tabel 1. In dit drieluik komen de oorzaken en de gevolgen van popularisering samen. Er wordt weergegeven wat de verschillen zijn tussen het brengen van nieuws op een serieuze, conventionele manier, maar ook wat er gebeurt als de benadering van nieuws verschuift van een conventionele naar een publieke of populaire manier en er dus popularisering plaats vindt.
1.4.1 De conventionele benadering
De conventionele benadering brengt nieuws aan mensen met een hoge informatiebehoefte en werkt volgens de ‘telling, not showing’ manier. Collega’s zijn een belangrijk richtsnoer bij de conventionele benadering en schoonmoeders zijn een negatief referentiepunt die vaak gelinkt wordt met de populaire benadering. Een zakelijke, conventionele, benadering verschaft vooral de ‘headlines’. Dit betekent dat dit nieuws in de praktijk geselecteerd wordt vanuit het perspectief van een ‘witte, mannelijke veertiger’.49
48 Nuijten, C.M., Hendriks Vehetten, P.G.J., Peeters, A.L., Beentjes, J.W.J., Over competitie in de
televisienieuwsmarkt en sensationeel nieuws als publiekstrekker. Het Nederlandse televisienieuws in de periode 1980-2004, 318
20 1.4.2 De populaire benadering
De populaire benadering brengt nieuws juist met veel beelden, voor een groot publiek en met een persoonlijk perspectief. Een populaire benadering gaat meer in op de mensen zelf, het stelt bij politiek nieuws bijvoorbeeld het persoonlijk leven van de politicus centraal. Bij een populaire benadering wordt ingegaan op de menselijke kant van het nieuws. Burgers komen dan ook veel aan het woord in het nieuws, in plaats van experts of critici. Een belangrijk uitgangspunt bij deze benadering is ‘showing’ in plaats van ‘telling’. 50
1.4.3 De publieke benadering
De publieke benadering is een combinatie van de conventionele en de populaire benadering. Deze stijl is voor de ‘gewone burger’ en zit tussen de conventionele en de publieke benadering in. Het brengt in kaart welke problemen er zijn en wat de gevolgen voor de burger zijn, maar ook voor de betrokken partijen. Het is een mix van telling en showing.51 Bij een publieke benadering staat de synoptische kwaliteit van een item centraal. Hoe kan door de keuze voor een persoon of een verhaal een maatschappelijk belangrijke kwestie zo goed mogelijk worden verbeeld? De complexiteit van de problematiek wordt niet versimpeld, maar verhelderd door deze te ontrafelen. Bij de publieke benadering toont de verslaggever zich betrokken bij de kwestie en hij zoekt mensen die het vraagstuk kunnen verhelderen.52
50 Costera Meijer, I. ‘Naar geen goed Journaal’, 392 51 Idem
21
Tabel 1: kwaliteitsdrieluik Costera Meijer53
1.5 Conclusie
Er bestaat geen bepaalde definitie voor het begrip popularisering. Popularisering gaat over de verschuiving van een serieuze benadering van het nieuws naar een meer populaire benadering van het nieuws. Belangrijke processen hierbij zijn tabloidisering, infotainment, TV-logica en sensatie. Dit leidt uiteindelijk tot meer populaire onderwerpen in het nieuws, een verhalende manier van berichtgeven, het gebruik van audiovisuele middelen en meer interactie met het publiek. Elke sub-paragraaf uit dit hoofdstuk behandelt een aspect van model 1, het model
53 Costera Meijer, I. ‘Naar geen goed Journaal’, 392
A. Conventionele Benadering B. Populaire benadering C. Publieke benadering Referentie- kader Waar streef je naar? Volledige informatie, want kijker heeft recht op zoveel mogelijk
informatie.
Eenvoudige
informatie,want kijker is dom en/of heeft kennisachterstand
Heldere informatie, want kijker is nieuwsgierig en wil weten wat er gebeurt.
Voor wie maak je nieuws?
Collega’s, echtgenoten (Elite) Was het duidelijk?
Consument. Beleeft de kijker plezier? De Burger. Kan de burger met de informatie uit de voeten?
Wat is nieuws? Officiële agenda. Belangrijk nieuws (slecht)
Populaire agenda: interessant nieuws
Belangrijk nieuws (goed en slecht)
Uitgangspunt? Zo veel mogelijk informatie
De kijker heeft een kennisachterstand De kijker is nieuwsgierig en wil begrijpen wat er gebeurt. Maatstaf voor succes
Primeurs en concurrentie Kijkcijfers Democratische betrokkenheid van de burger
Invalshoek Inkadering Zakelijk: afstandelijk, feit elijk, talking heads
Nabijheid, persoonlijk, sensationeel, Het verhaal, Vox Pop: verhaal staat centraal, cliches en slogans
Betrokken, gezicht geven aan kwestie: onpartijdigheid, relevantie voor de burger, reduceren complexiteit
Duiding Wat betekent dit voor de machtspositie van de persoon of het bedrijf? Politieke plaats VB: positie van de minister
Wat betekent dit voor de persoon (politicus) als mens?
VB: tranen van de minister
Wat betekent dit voor de burger?
VB: Komt het voorstel van de minister tegemoet aan het probleem van de burgers?
Vorm Vraaggesprek Kruisverhoor. Tough on the problem and the people
Theekransje. Easy on the people and on the problem
Dialoog. Tough on the problem, easy on the people
Misdaad, natuurrampen en oorlogen
22 van popularisering, dat in paragraaf 1.1 op pagina 13 wordt besproken. Deze aspecten geven samen een definitie aan popularisering.
Al deze aspecten komen terug in het kwaliteitsdrieluik van Costera Meijer. Zij geeft weer op welke drie manieren nieuws kan worden gebracht en wat de verschillen hier tussen zijn. Dit zijn de conventionele, de populaire en de publieke benadering. De verschillen tussen deze drie benaderingen zit in de onderwerpskeuze en de presentatie van het nieuws. Deze drie benaderingen vormen de basis van het onderzoek. De vier casussen worden aan de hand van deze drie benaderingen geanalsyseerd. Hierin komen de punten uit model 1 terug. Hoe dit precies wordt gedaan, wordt beproken in hoofdstuk 4.
23
2. EEN TELEVISEJOURNAAL
Voordat de inhoudsanalyse gedaan kan worden, wordt in dit hoofdstuk uitgelegd wat een televisiejournaal inhoudt en wat het verschil is tussen de publieke en de commerciële omroep in Nederland.
2.1 Een journaal op televisie
Er zijn grote veranderingen opgetreden in de televisiejournalistiek, vergeleken met een halve eeuw geleden. Destijds was er af en toe een nieuwsuitzending te zien op televisie, tegenwoordig leven we in een tijdperk waar het nieuws altijd en overal te vinden is. Hierdoor is er nu meer concurrentie en nieuwe media komen op, waardoor de stijl en de werkwijze van de journalisten verandert. Er moet 24 uur per dag nieuws zijn, primeurs worden belangrijker en het nieuws wordt door verschillende nieuwsorganisaties van elkaar overgenomen.54 Verder wordt het nieuws steeds persoonlijker en geregeerd door een aantal grote nieuwsverhalen. De nieuwsorganisaties moeten zich niet meer beperken tot het brengen van het nieuws, maar zich ook afvragen of de burger hiermee voldoende is geïnformeerd om deel te kunnen nemen aan de democratie en de maatschappij.55
Ondanks de opkomst van nieuwsmedia op internet, geldt televisie nog steeds als één van de belangrijkste nieuwsbronnen voor het brede publiek.56 Televisienieuws heeft niet alleen een groot bereik, het medium heeft ook een grote impact op de kijkers. Dit komt omdat televisienieuws werkt met behulp van beelden, waardoor het medium op een heel directe manier bijdraagt aan de ‘beeldvorming’ bij het publiek. Verder is het een medium dat toegankelijker is dan kranten.57 Daarentegen blijkt uit onderzoek van het Hamburgse Gewis Institute uit 2003 en 2004 dat 88% van de Duitse televisiekijkers het nieuws uit een televisiejournaal niet goed begrijpt en dat 98% van hen zich een dag na de uitzending niet meer alle onderwerpen van een journaal kan herinneren.58
Maar niet alleen het werk van de journalisten is aan het veranderen. Het publiek is niet langer een ‘grijze massa’. De nieuwsgebruiker neemt niet langer genoegen met wat er wordt aangeboden, maar wil meer. Sociale media maken dit mogelijk. Het publiek weet als massa meer dan de journalist en kan deze informatie via sociale media laten weten. De Journalisten
54 Cushion, S. Redefining what’s newsworthy, Sage Publications (2012), 63
55http://www.villamedia.nl/journalist/n/kwaliteit/medialogica.shtm, 04-11-2013 56http://www.denieuwereporter.nl/tag/televisiejournalistiek/, 02-10-2013 57 Idem
24 doen er goed aan om vertelvormen te ontwikkelen die tegemoetkomen aan een meer representatieve en participatieve journalistiek, waardoor de kwaliteit van het nieuws voor veel mensen omhoog gaat.59
2.2 De publieke NOS versus het commerciële RTL
Het NOS Journaal en het RTL Nieuws brengen het nieuws van respectievelijk 20.00 en 19.30 op dezelfde manier. Het journaal duurt ongeveer 20 minuten en het programma bestaat uit een aantal korte items en een aantal langere items.60 De nieuwsorganisaties brengen nieuws over hetzelfde onderwerp, maar op een andere manier. De invalshoek is anders, maar ook de bronnen die ze gebruiken, de snelheid waarmee ze het nieuws brengen en het uitgangspunt is anders.61 Wanneer er gekeken wordt naar het kwaliteitsdrieluik van Irene Costera Meijer in tabel 1,valt te verwachten dat het NOS Journaal een conventioneel uitgangspunt kiest en het RTL Nieuws een publiek uitgangspunt. Het NOS Journaal brengt nieuws meer volgens een democratisch uitgangspunt, omdat het vanuit de overheid komt. Het RTL Nieuws doet dit minder. De publieke omroep heeft een ander doel tijdens het maken van de nieuwsitems dan de commerciële omroep. Het NOS Journaal heeft geen bepaalde doelgroep, maar maakt nieuws voor iedereen en moet hier rekening mee houden. Zij kunnen geen groep uitsluiten. Het RTL Nieuws heeft dit niet en zal meer kiezen voor nieuws dat de kijker graag ziet, omdat het RTL Nieuws winst moet maken.62
Het belangrijkste verschil tussen de twee omroepen is dan ook het winstoogmerk. Commerciële omroepen verdienen hun geld door reclames en kijkcijfers. Zij proberen zoveel mogelijk winst te maken door amusement, films en sport uit te zenden. Hiermee spreken ze een groot publiek aan. Ze hebben dus geen vereniging of leden. De publieke omroep krijgt geld van de overheid. Omdat de publieke omroep geen winst hoeft te maken kan deze zich meer richten op informatieve programma’s.63
Koos Nuijten heeft onderzoek gedaan naar de sensatieverschillen tussen berichten van het RTL Nieuws en het NOS Journaal. Hieruit blijkt dat in items van het RTL Nieuws vaker uitgesproken emoties voorkomen, een groter aantal shots aanwezig is en er vaker gebruik
59 Costera Meijer, I. ‘Waardevolle journalistiek. Op zoek naar de kwaliteit vanuit het gezichtspunt van de
gebruiker’, Tijdschrift voor communicatiewetenschap 38 (2010), 224 - 230
60 Ginneken, van. J. De Schepping van de Wereld in het Nieuws, (Amsterdam: Communicatie
Componenten, 2002), 147-150
61
Marc Hooghe en Knut de Swert, Nieuws op televisie, televisiejournaals als venster op de wereld (Brussel, Acco, 2005), 158-170
62 Idem 63
25 wordt gemaakt van ooggetuigen dan in items van het NOS Journaal. Ook wordt het nieuws vaker gepersonaliseerd, komen er vaker burgers aan het woord en wordt er vaker gebruikt gemaakt van close-ups dan in items van het NOS Journaal.64
Na de komst van de commerciële omroepen in 1989 hebben de drie publieke omroepen in Nederland zich moeten veranderen. Zij hebben zich vooral toegelegd op het brengen van zware informatie en kunst.65 Maar om de kijkers niet kwijt te raken, is het door de concurrentie met de commerciële omroepen nu ook belangrijker geworden voor de publieke omroepen om het nieuws op een sensationelere manier te brengen. De entertainmentwaarde van het nieuws is belangrijk geworden.66 In de strijd om de kijker tussen de publieke en de commerciële omroepen is een verschuiving te zien van een aanbodmarkt naar een vraagmarkt. Wat het publiek wil zien en horen wordt belangrijker dan wat de journalist vindt dat het belangrijkste nieuws is. Het publiek gaat de selectie van nieuws steeds meer bepalen. Het resultaat hiervan is dat nieuws dramatischer, sensationeler en meer human
interest is geworden. De verschillen tussen de publieke en de commerciële omroep worden in
dit onderzoek onderzocht.
2.3 Achtergrondinformatie NOS Journaal
Het NOS Journaal is de overkoepelende naam van de nieuwsuitzendingen van de NOS op radio en televisie, opgericht in 1969. Tegenwoordig werkt de NOS ook door nieuwsberichten via de website te verzenden. Het NOS Achtuurjournaal heeft dagelijks ongeveer 1,7 miljoen kijkers.
Om dit doel te bereiken en vanuit de zoektocht naar jonger publiek en een veranderende nieuwsconsumptie, zet de NOS sinds februari 2012 in op de internet first strategie: niet meer met nieuws wachten tot een eerst volgende uitzending op radio of tv, maar de uitzendingen worden meteen online gezet op de website www.nos.nl. Ook zijn er op de website de hele dag door nieuwsberichten te lezen. De NOS wil feitelijk, betrouwbaar, als het kan aantrekkelijk, maar te allen tijde onafhankelijk nieuws brengen.67 Met de komst van de meer populaire zenders RTL en SBS 6, die ook nieuws aan gingen bieden, is het NOS Journaal in 1994 als belangrijkste nieuwszender van 95% van het publiek gedaald naar de standaard nieuwszender van 66% van het publiek. Hierdoor heeft het NOS Journaal het
64 Nuijten, K. Sensatie in het Nederlandse televisie nieuws, 53-57 65
Ginneken, van., J., De Schepping van de Wereld in het Nieuws, 266
66 Nuijten, C.M. Hendriks Vehetten, P.G.J., Peeters, A.L., Beentjes, J.W.J., Over competitie in de
televisienieuwsmarkt en sensationeel nieuws als publiekstrekker. Het Nederlandse televisienieuws in de periode 1980-2004, 316
26 nieuws in 2001 aangepast door de politieke onderwerpen minder naar voren te laten komen en door de onderwerpkeuze juist breder en origineler te maken.68 De selectie van nieuwsitems is afhankelijk van standaardoverwegingen. Journalisten en redacteuren maken onderscheid tussen echt en ander nieuws. Tussen belangrijke verhalen over politiek, internationale betrekkingen en economie en interessante, maar nooit echt belangrijke human interest verhalen.69
De NOS heeft een publiek doelgroepenbeleid. Dit is anders dan een commercieel doelgroepenbeleid, omdat het niet gericht is op het binnenhalen van de juiste kijkers, maar zich ook bezig houden met groepen die ze juist niet bereiken. De NOS heeft de taak om onbedoelde uitsluiting van bepaalde groepen kijkers te voorkomen.70 In 2000 heeft destijds hoofdredacteur van de NOS Nico Haasbroek de kwaliteitsstandaarden veranderd om ook de jongeren te bereiken. Hij deed dit door zich minder op de politieke agenda te richten en rekening te houden met wat er onder het publiek leeft. Ook wilde hij dat de items een originelere invalshoek kregen en meer beelden laten spreken dan hoofden laten zien.71
Het journaal moet tegenwoordig concurreren met infotainment programma’s als De Wereld Draait Door. Daarom heeft hoofdredacteur van het NOS Journaal, Marcel Gelauff, vanaf 27 mei 2012 de look en feel van het journaal helemaal veranderd.72 De mensen worden met ‘je’ aangesproken, de vormgeving en de leader is veranderd en de presentatoren presenteren niet alleen zittend achter de desk, maar ook staand en lopend het nieuws. Ook gebruiken ze meer spreektaal, met als doel het journaal persoonlijker en levendiger te maken.73
2.4 Achtergrondinformatie RTL Nieuws
Het RTL Nieuws is het dagelijkse nieuwsprogramma dat uitgezonden wordt op de commerciële zender RTL 4. Het RTL Nieuws bestaat sinds 1989. Net als het NOS Journaal wil het RTL Nieuws serieus hard nieuws brengen dat de kijker informeert over wat er gebeurt in Nederland en in de rest van de wereld. Het RTL Nieuws heeft dagelijks ongeveer 400.000 kijkers.74 RTL wil een aantrekkelijke mix van nieuws brengen. RTL vindt een stukje sensatie
68 Costera Meijer, I. ‘What is Quality Television News? A Plea for extending the professional repertoire of newsmakers’, (Routlegde Journalism Studies, 2003)
69 Costera Meijer, ‘Naar een goed journaal? Conventionele, populaire en publieke repertoires in de
televisiejournalistiek, 394
70 Ibidem, 398 71 Idem
72 De Vries, Joost. ‘Voor en Achter het nieuws. Tussen Zeehond en Badr Hari’, 81
27 of human interest in het nieuws op zichzelf dan ook belangrijk.75
In juni 2013 heeft RTL de website en de applicatie veranderd. Hier vind je nu een ‘nieuwswall’. “We hebben afscheid genomen van het idee om per se afgeronde nieuwsberichten te brengen. We publiceren elke nieuwsontwikkeling en elk nieuwsfeitje voortaan zo snel mogelijk,” vertelt Mireille Derks, chef internet bij RTL Nieuws aan de website De Nieuwe Reporter. Een groot verschil met de oude website is dat niet het belangrijkste nieuws bovenaan staat, maar de laatste update.76
Uit onderzoek van Mira Media, het kenniscentrum voor media en diversiteit, blijkt dat het RTL Nieuws meer diversiteit in het algemene nieuws brengt dan het NOS Journaal. Het RTL Nieuws brengt meer migranten in beeld dan dat het NOS Journaal doet. Dit doen zij door bijvoorbeeld aan het einde van een item over supermarkten een caissiere met een hoofddoek in beeld te laten. RTL Nieuws wil een afspiegeling van de samenleving zijn. 77
2.5 Conclusie
Het journaal op televisie is tegenwoordig erg aan het veranderen. Het nieuws moet steeds sneller gebracht worden, het wordt persoonlijker, primeurs zijn belangrijker en het nieuws wordt door verschillende nieuwsorganisaties van elkaar overgenomen. De publieke omroep heeft een ander doel bij het maken van de nieuwsitems dan de commerciële omroep. Het NOS Journaal krijgt geld van de overheid en maakt daarom nieuws voor iedereen. Het RTL Nieuws krijgt geen subsidie maar moet zelf winst maken. Hierdoor is het belangrijk om kijkers aan te trekken en vast te houden. Daarom moet het RTL Nieuws meer rekening houden met de wensen van het publiek. Of dit invloed heeft op de presentatie van het nieuws wordt in dit onderzoek meegenomen.
29
3. CRIMINALITEIT IN HET NIEUWS
Nieuws over criminaliteit is een van meest prominente onderwerpen waar over wordt gerapporteerd in kranten, op radio en op televisie.78 Veel nieuwsorganisaties krijgen hier kritiek op, omdat zij dit nieuws zouden brengen om over sensationele onderwerpen te kunnen berichten, zodat ze de aandacht van de kijkers op deze manier kunnen trekken en vasthouden.79 Criminaliteit is een van de gesignaleerde onderwerpen van populairsering. In dit onderzoek is gekozen om vier gezinsmoorden als uitgangspunt te nemen. Dit is een geschikt onderwerp voor dit onderzoek omdat dit een onderwerp is waar het publiek nieuwsgierig naar is. Het is afwijkend, negatief, nieuw en actueel, dramatisch en makkelijk te personaliseren. Wanneer een nieuwsorganisatie kijkers wil trekken zal het dus meer over een gezinsmoord berichten. Dit onderwerp is tevens een geschikt onderwerp omdat de berichtgeving hier over op verschillende manieren gebracht kan worden. Het kan zakelijk gebracht worden, maar ook met veel emoties op een dramatische manier. Door deze twee punten te analyseren en items uit verschillende jaren te vergelijken kan onderzocht worden of het nieuws is gepopulariseerd.
3.1 Nieuws over criminaliteit
Criminaliteit is een erg breed begrip. Volgens het bekende woordenboek de Van Dale betekent dit: ‘misdaad als verschijnsel’. Dit kan gaan over fraude of oplichting of diefstal, maar ook over fysiek geweld als verkrachtingen, moord of gevechten.
Het publiek en de media hebben altijd al belangstelling gehad voor criminaliteit. In 1873 werd in Nederland het tijdschrift ‘Geïllustreerd Politienieuws’ opgericht dat zich primair richtte op ‘buitengewone voorvallen, misdaad en ongelukken’. Het blad schreef wekelijks over onderwerpen als moord, doodslag, verkrachting en roofovervallen. 80
Toen er nog maar twee nieuwsuitzendingen per dag te zien waren op de televisie, besteedde het televisiejournaal weinig aandacht aan criminaliteit.81 Tegenwoordig is dit wel anders. Het nieuws moet nu afwijkend, negatief, nieuw en actueel, dramatisch en makkelijk te personaliseren zijn. Wat het publiek wil zien en horen wordt belangrijker dan wat de
78 Gans, H.J. Deciding what’s news, a Study of CBS Evening News, NBC Nightly News, Newsweek and Time,
(New York: Pantheon Books, 1980)
79
Marsh, H.‘A Comparative Analysis of Crime Coverage in Newspapers in The United States and Other Countries From 1960-1989’, Journal of Criminal Justice, (1991)
80 Plasse, J. van der, ‘Moord en doodslag en andere delicten’, De Journalist, (1992), 26-28. 81
Brants, K. ‘Risico’s, schandalen en publiciteit. De nieuwswaardigheid van een falende overheid.’, Tijdschrift
30 journalist vindt dat het belangrijkste nieuws is. Het nieuws krijgt een amusementswaarde. Omdat criminaliteit een onderwerp is waar het publiek graag naar kijkt, wordt hier meer over bericht. De kijker is bang om slachtoffer te worden, maar wil hier wel graag over horen en zien. Er keken niet voor niets meer dan 7 miljoen mensen naar de uitzending van Peter R. de Vries over Joran van der Sloot op 3 februari 2008.82
Harry Marsh deed een onderzoek naar criminaliteit in het nieuws in de Verenigde Staten, vergelijkend met andere landen. Uit zijn onderzoek blijkt dat er een oververtegenwoordiging is van geweldsmisdrijven zoals verkrachtingen, gevechten of moorden en een ondervertegenwoordiging van misdrijven met betrekking op eigendom zoals diefstal of fraude in het nieuws. In de Verenigde Staten staat de verhouding tussen berichten over geweldsdelicten en berichten over vermogensdelicten in het nieuws als 8:2. In officiële criminele statistieken is dit het tegenovergestelde, namelijk 1:9. De verhalen gaan vooral over de daders en slachtoffers of over het falen van de politie, justitie of andere professionals.83
Stefaan Walgrave en Volkan Uce schrijven in hun onderzoek ‘Nieuws over criminaliteit op het TV-nieuws: ruim overdreven?’ over criminaliteit in het Vlaamse TV journaal. Uit dit onderzoek blijkt dat er steeds meer over criminaliteit wordt bericht in het Vlaamse TV-Journaal. Zij concluderen dat de verhalen over criminaliteit in het nieuws vaak gedetailleerde en gepersonaliseerde verhalen zijn, die de berichtgeving in de media domineren.84 Er is nog nauwelijks onderzoek gedaan naar criminaliteit in het nieuws in Nederland. Maar de weinige onderzoeken die in Nederland zijn uitgevoerd, hebben dezelfde uitkomsten als de onderzoeken in het buitenland. Van de Plasse heeft begin jaren ’90 zes weken lang alle berichten in Nederlandse kranten en weekbladen geteld en geanalyseerd. Hij constateerde een overrapportage van moord en doodslag in de verslaggeving over criminaliteit. Vermogensdelicten en verkeersdelicten worden bijna altijd genegeerd, omdat de kijker dit niet interessant vindt. Verder blijkt uit het onderzoek van Van de Plasse dat gemiddeld zes procent van de openingsartikelen in de Nederlandse kranten aan criminaliteit was gewijd.85 In TV Journaals gaan de berichten over criminaliteit vooral over excessieve voorvallen, zoals de daders, de slachtoffers en het falen van politie, justitie en andere professionals. Artikelen over de achtergrond en de maatschappelijke oorzaken van
82 Ibidem, 49
83 Cumberbatch G., Woods, S. and Maguire, A., Crime in the News, Television, Radio and Newspapers.
(Birmingham: Aston University, 1995)
84 Walgrave, S. and Uce, V., ‘Nieuws over criminaliteit op het TV-nieuws: ruim overdreven?’ in: Marc Hooghe en Knut de Swert, De kwaliteit van het nieuws. Kwaliteitsindicatoren voor televisienieuws (Leuven: Acco 2007), 189-210
31 criminaliteit zijn schaars. In kwaliteitskranten zijn juist meer achtergrondverhalen en analyses te vinden.86
Niet alleen het aantal nieuwsitems dat gemaakt wordt over criminaliteit is gestegen, maar ook de manier waarop dit wordt gedaan is veranderd. Het slachtoffer en zijn persoonlijke relaties worden belangrijk. Emoties waren ooit vooral onderdeel van de private sfeer, nu zijn ze een van de meest publieke uitingen. Er wordt in beeld laten zien hoe omstanders bloemen neerleggen op de plaats waar iemand is vermoord, stille marsen die worden gehouden worden in beeld gebracht en familie, vrienden en buren worden geïnterviewd. Dit zijn aspecten van popularisering van het nieuws, omdat de kijker dit wil zien en hier steeds meer rekening mee gehouden wordt bij het maken van het nieuws.87
3.2 Wanneer haalt een zaak het nieuws?
Tienduizend doden in een ander werelddeel staat gelijk aan duizend doden in een ander land staat gelijk aan honderd doden in een buitenplaats staat gelijk aan tien doden in de hoofdstad staat gelijk aan één beroemdheid. Dit is een bekende vuistregel die regelmatig als cynisch grapje wordt gepresenteerd, maar er zit wel een kern van waarheid in. Elke dag brengen de nieuwsorganisaties een paar ‘tragische doden’ onder de aandacht. Zoals in de inleiding van dit onderzoek al werd besproken, zijn er genoeg tragische doden die nooit genoemd worden en een aantal die heel vaak in het nieuws komen, zoals de verdwenen Madeleine McCann en Natalee Holloway. Maar op basis van welke criteria worden deze gekozen?88 In deze inhoudsanalyse komt naar voren op welke manier de journaals het nieuws brengen, maar eerst wordt in kaart gebracht aan welke voorwaarden een zaak moet voldoen om in het nieuws te komen.
Jaap van Ginneken is psycholoog en docent Communicatiewetenschap aan de universiteit van Amsterdam. Van Ginneken heeft de aspecten onderzocht van zaken die een nieuwswaarde hebben. Ten eerste is de tijdspanne die een gebeurtenis nodig heeft om betekenis te krijgen belangrijk. Deze moet betrekkelijk kort zijn. De tweede factor is de schaal en intensiteit van de gebeurtenis. Ook moet het volledig duidelijk zijn in welke categorie de gebeurtenis valt. Wanneer dit vaag is, zal het niet opgemerkt worden. De vierde factor is de betekenisvolheid van de gebeurtenis. Het moet culturele herkenbaarheid hebben. Wat
86 Coenen, A.W.M. en J.J.M. van Dijk, Misdaadverslaggeving in Nederland. De ontwikkeling van de
Misdaadverslaggeving de Nederlandse Dagbladen tussen 1966 en 1974. (Den Haag: Ministerie van Justitie,
WODC, 1976)
