Een filicide gezinsmoord met een publiek frame

slachtoffer, de dader en zijn of haar motieven. De beelden die getoond worden zijn erg neutraal. Dit zijn beelden van de woning van het gezin of van de omgeving. Er worden geen omstanders in beeld gebracht en er worden geen emotionele beelden als bloemen en knuffels die voor de slachtoffers neergelegd zijn getoond. Ook worden er geen dramatische stijlmiddelen als in- en uitzoomen, het personaliseren van het nieuws of close-ups gebruikt. Het woordgebruik is neutraal en zakelijk. Er worden geen woorden gebruikt om het nieuws emotioneler te maken. Verder wordt er geen achtergrondgeluid gebruikt. Er wordt gesproken gesproken over en door verschillende officiële instanties als jeugdzorg of de politie. Zij vertellen wat er precies gebeurd is en wat hun rol hierin is. Dit zijn vaak ‘talking heads’. Er worden geen omstanders aan het woord gelaten. Het nieuws is erg feitelijk en wordt niet gedramatiseerd. Het nieuws is al emotioneel genoeg van zichzelf. De rol van de journalist is hierbij niet belangrijk, de feiten worden door de experts gebracht.

3.4.2 Een filicide gezinsmoord met een populair frame

Het referentiekader van nieuws over een filicide gezinsmoord met een populair frame is eenvoudig. Het nieuws wordt op een simpele manier gebracht, door makkelijk taalgebruik te gebruiken en veel beelden te laten zien. Dit zijn bijvoorbeeld beelden van omstanders die elkaar troosten, de lichamen van de slachtoffers op een brancard of de herdenkingsplek. Er worden veel dramatische stijlmiddelen gebruikt. Het verdriet van de omstanders wordt in beeld gebracht door in te zoomen op de vrienden van de vermoorde kinderen en hier close-ups van te laten zien. Het nieuws wordt gepersonaliseerd door over het leven van de slachtoffers of de dader te vertellen. Er worden veel dramatische woorden als ‘afschuwelijk’, ‘vreselijk’ of ‘drama’ gebruikt. Ook wordt er achtergrondgeluid gebruikt, zoals huilende mensen of schreeuwende politieagenten. Er worden woordvoerders van de officiële instanties aan het woord gelaten om te laten weten wat er is gebeurd, maar er worden ook omstanders, buren of vrienden aan het woord gelaten. De journalist krijgt de rol van expert en vertelt alles wat hij of zij weet.

3.4.3 Een filicide gezinsmoord met een publiek frame

Nieuws over een filicide gezinsmoord met het publieke frame biedt heldere informatie. De kijker is nieuwsgierig naar wat er gebeurd is, dus er zal zoveel mogelijk informatie gegeven worden aan de kijker. Dit is een mix van de conventionele en de publieke benadering. De beelden die getoond worden zijn neutrale beelden van de omgeving, maar ook emotionele beelden van bijvoorbeeld de herdenkingsplek of omstanders op de achtergrond. Er worden

36 niet veel dramatische stijlmiddelen gebruikt. Het woordgebruik is duidelijk. Er wordt een heldere analyse gegeven, maar er zullen wel wat dramatische woorden gebruikt worden. Er wordt weinig achtergrondgeluid gebruikt. Af en toe worden er bijvoorbeel mensen op de achtergrond laten horen. Er worden verschillende sprekers aan het woord gebracht. Dit zijn woordvoerders van officiële instanties om de feiten te geven, maar er worden ook omstanders aan het woord gelaten om het nieuws een menselijke en emotionele kant te geven. De verslaggever heeft een grote rol.

3.5 Conclusie

Uit veel onderzoeken blijkt dat criminaliteit relatief veel media-aandacht krijgt in vergelijking met andere onderwerpen. Een zaak haalt het nieuws wanneer het een korte tijdspanne heeft, met grote intensiteit, het duidelijk is in welke categorie de gebeurtenis valt, het culturele herkenbaarheid heeft, het onverwacht is, wanneer het over een persoon of groep gaat en het negatief is. Een gezinsmoord is hier een goed voorbeeld van. Daarom worden vier gezinsmoorden gebruikt als casussen voor dit onderzoek. Een moord wordt gedefinieerd als gezinsmoord wanneer het gaat om het doden van kinderen door hun biologische, adoptief-, pleeg-, en/of stiefouders. Een gezinsmoord kent drie verschillende vormen: neotaticide, infanticide en filicide. De vier gezinsmoorden uit 2004, 2007, 2010 en 2013 die voor dit onderzoek geanalyseerd worden, vallen alle vier onder de filicide vorm en zijn hierdoor vergelijkbaar. Nieuws over een filicide gezinsmoord kan op drie manieren worden gebracht: met een conventioneel, populair of publiek frame. Deze drie benaderingen verschillen op drie punten: het referentiekader, de invalshoek en de journalistieke vorm. Dit uit zich onder andere in verschillen in beeld- en woordgebruik, achtergrondgeluid en sprekers die aan eht woord worden gelaten.

Om antwoord te krijgen op de hoofdvraag staan deze drie frames centraal. Aan de hand van de aspecten die binnen deze frames passen, wordt aan elk item een frame toegekend. Op deze manier wordt het duidelijk of het nieuws over filicide gezinsmoorden in de afgelopen tien jaar is gepopulariseerd. Deze onderzoeksmethode wordt in hoofdstuk 4 besproken. Hier wordt een beschrijving van de drie frames gegeven.

37

4. ONDERZOEKSMETHODE

In deze inhoudsanalyse wordt geanalyseerd of er een verschuiving te zien is in de jaren tussen 2004 en 2013 in de berichtgeving over een filicide gezinsmoord in het NOS 20.00 uur journaal en het RTL Nieuws van 19.30. Dit wordt gedaan aan de hand van een framing analyse.

4.1 Framing

Nieuws is geen opsomming van kale feiten, maar journalisten kiezen er bij het maken van het nieuws voor om bepaalde reacties en extra informatie te geven en te laten zien om de gebeurtenissen te duiden en begrijpelijk te maken voor het publiek. De keuzes die zij hierbij maken zijn van invloed op hoe het publiek de onderwerpen interpreteert en evalueert. ⁹⁸ Omdat er in dit onderzoek wordt onderzocht of het nieuws gepopulariseerd is, wordt de manier van berichtgeving over vier casussen genalyseerd. Als een onderzoek gaat over hoe journalisten over een onderwerp berichten, wordt in theorie over massacommunicatie gesproken over framing. Daarom worden de frames die gebruikt zijn in deze items geanalyseerd.

Een frame in een nieuwsitem kan vergeleken worden met een fotolijst. In dit kader worden alleen dingen getoond die de fotograaf heeft gefotografeerd. Zo is het ook bij een nieuwsverhaal. Een nieuwsverhaal kan ook niet alles laten zien en toont alleen de aspecten van een onderwerp die de journalist belangrijk vindt. Elke journalist kiest zijn eigen invalshoek door het onder- of overbelichten van visuele kenmerken. Hierdoor kunnen items over hetzelfde onderwerp door verschillende nieuwsorganisaties heel anders worden weergegeven. Er kan gekozen worden voor een feitelijke invalshoek of juist voor een sensationele invalshoek.

Maar de veranderingen in verhalen met verschillende frames kunnen ook bestaan op woordniveau of op stijlniveau. Als het nieuws wordt gebracht met veel spreektaal, komt dit nieuws heel anders over bij de kijker dan wanneer het wordt gebracht met veel zakelijke feiten. Framing gaat over associaties in de berichtgeving. Doordat er bij het maken van nieuws wordt gekozen om sommige aspecten wel te laten zien en andere niet met het

38 onderwerp in verband brengt, stuurt dit het publiek een richting op hoe het nieuws geïnterpreteerd moet worden. ⁹⁹

Robert Entman is hoogleraar in Media en Public Affairs in Washington. Volgens Entman staat framing voor ‘het selecteren van opvallende aspecten in een verhaal waar op ingezoomd wordt door deze aspecten opvallend te maken. Dit gebeurt op zodanige wijze dat een bepaalde probleemstelling, interpretatie of beoordeling bevorderd wordt bij het publiek.’100

Belangrijk hierbij is de extra nadruk die wordt gelegd op bepaalde aspecten van een gebeurtenis, waardoor het interpretatieproces van de kijker beïnvloed wordt.¹⁰¹

Frames hebben vier locaties in het proces die hierbij belangrijk zijn. Dit zijn de zender, de ontvanger, de tekst en de cultuur. De zender maakt bewuste of onbewuste keuzes bij het maken van het nieuws. De ontvanger geeft een gedachte en conclusie aan de tekst waardoor de achterliggende gedachte van de zender wel of niet begrepen wordt. De ontvanger bepaalt welke interpretatie hij of zij aan de tekst geeft. De tekst beschikt over frames waar bepaalde steekwoorden, stereotypes, bronnen en informatie worden geuit. Ten slotte is de journalistieke cultuur belangrijk. Hier wordt in dit onderzoek op ingegaan. De cultuur waar de zender en de ontvanger in leven zegt iets over de gedachtes die zij verbinden aan de informatie die zij horen en de conclusie die zij hier aan geven, maar ook zegt het iets over de manier waarop de journalist te werk gaat. Wat is acceptabel en wat niet? Mag een journalist speculaties geven bij het nieuws of moet hij objectief blijven? Dit zijn punten die per cultuur verschillen. De ontvanger krijgt niet de feitelijke waarheid te horen, maar de waarheid zoals de journalist hem heeft gereconstrueerd.¹⁰² De journalistien die werken bij de NOS en het RTL Nieuws leven in dezelfde cultuur, maar de journalistieke cultuur verschilt ook per organisatie. De manier waarop dit tot uiting komt in de nieuwsbenadering wordt in dit onderzoek onderzocht.

Volgens Porismita Borah, hoogleraar Communicatie aan de Universiteit van Wisconsin-Madison is het door nieuwsberichten te framen, makkelijker voor journalisten en het publiek om grote hoeveelheden informatie overzichtelijk te maken.¹⁰³

De manier waarop de items gemaakt zijn en de frames die door het NOS Journaal en het RTL Nieuws zijn gekozen bij het maken van de nieuwsitems over de vier casussen worden in dit onderzoek geanalyseerd aan de hand van de drie benaderingen van het brengen van nieuws volgens Costera Meijer. Op deze manier kan er vergeleken worden of er een

99http://www.nieuwsmonitor.net/p/6/Theorie#framing, 10-01-2014

100

Entman, R. ‘Framing, towards clarification of a fractured paradigm’, Journal of Communications (43/4, 1993), 52

101 Idem

102

Ibidem 52-53

39 verschuiving richting popularisering plaats heeft gevonden in de berichtgeving over filicide gezinsmoorden en of er een verschil te zien is tussen de berichtgeving van het NOS Journaal en het RTL Nieuws. Dit hoofdstuk geeft inzicht in de manier waarop de inhoudsanalyse gedaan wordt, maar eerst wordt er teruggeblikt op de onderzoeksvraag en de deelvragen. De onderzoeksvraag van deze inhoudsanalyse is:

In hoeverre is de berichtgeving in het publieke NOS journaal en het commerciële RTL Nieuws over een gezinsmoord in 2013 gepopulariseerd, vergeleken met vergelijkbare casussen uit 2004, 2007 en 2010?

Deze onderzoeksvraag bevat drie deelvragen die de manier waarop het nieuws wordt gebracht analyseren. Dit zijn:

1. Welke verschillen zijn te zien in aantal, tijd en de plaats in het journaal van de items? 2. Op welke manier presenteren de twee organisaties de informatie over de gezinsmoorden en wat zijn de verschillen hier tussen?

3. Wat zijn de verschillen in frames die de nieuwsorganisaties hebben gekozen voor de items?

4.2 Onderzoekssample

De methodologische keuzes in dit onderzoek zijn grotendeels gestoeld op voorstellen van Yin¹⁰⁴. Yin adviseert om meerdere casussen te gebruiken. Dit wordt geprefereerd boven een onderzoek met één casus, aangezien meerdere bronnen om bewijs te leveren gebruik maken van ´data trangulation´. Hierdoor versterkt de begripsvaliditeit van de data-verzameling. Als gevolg hiervan krijgt de lezer meer inzicht in waarop de resultaten van dit onderzoek gebaseerd zijn. Verder heeft het een positief effect op de begripsvaliditeit. De betrouwbaarheid van dit onderzoek heeft onder andere te maken met de mate waarin een andere onderzoeker de mogelijkheid heeft om dezelfde resultaten te behalen wanneer er een gelijkwaardige onderzoeksopzet wordt gebruikt. Om de betrouwbaarheid van dit onderzoek te vergroten, is er gekozen om de te volgen stappen voor het uitvoeren van dit onderzoek te documenteren en uit te schrijven in de methodologie.

40 Er is gekozen om in totaal vier casussen te analyseren. Deze casussen gaan over vergelijkbare filicide gezinsmoorden uit 2004, 2007, 2010 en 2013. De berichtgeving van nu wordt vergeleken met de berichtgeving van de afgelopen tien jaar, maar omdat er in 2003 geen vergelijkbare casus bestaat, wordt een casus uit februari 2004 hiervoor in de plaats meegenomen.

Deze casussen gaan alle vier over een filicide gezinsmoord en zijn hierdoor vergelijkbaar. Bij deze vorm van een gezinsmoord wordt het kind na het eerste levensjaar gedood door de vader of moeder.¹⁰⁵ De kinderen uit deze vier casussen vallen in dezelfde leeftijdscategorie. Bij alle vier zaken heeft de dader zelfmoord gepleegd. Verder zijn de vier casussen alle vier niet in de zomer zijn voorgevallen, waardoor er geen sprake is van komkommertijd. De zaak Ruben en Julian, die in de inleiding besproken is, wordt niet meegenomen in het onderzoek omdat de twee jongens erg lang verdwenen waren. Hierdoor waren zij veel in het nieuws en is het niet meer vergelijkbaar met andere filicide gezinsmoorden.

Er is gekozen om het NOS 20.00 uur journaal te vergelijken met het RTL Nieuws van 19.30, omdat dit de twee grootste journaals van Nederland zijn. Tevens kan er op deze manier ook onderzocht worden of er een verschil te zien is in de berichtgeving tussen de publieke en de commerciële omroep. De vier casussen zijn die geanalyseerd worden zijn:

 2004: op 9 mei 2004 doodt een 36-jarige moeder uit Berghem haar drie zoontjes van 5, 7 en 8 met een vleesmes en springt daarna voor de trein. De vrouw handelde volgens de politie weloverwogen: ze schreef vijf afscheidsbrieven en stuurde vlak voordat ze zelfmoord pleegde nog een sms'je.

 2007: Op 12 maart 2007 haalt 32-jarige Sander de Vos uit Haarlem zijn zoontjes op bij zijn ex-vrouw. Wanneer hij aankomt in de Kritzingerstraat, doet niet zijn ex-vrouw, maar zijn ex-schoonmoeder Janka Scholten de deur open. Janka wil de kinderen niet aan Sander meegeven zolang haar dochter niet thuis is. Sander pakt hierop een mes en steekt de 58-jarige Janka dood. Daarna neemt hij zijn zoontjes, Hans (6) en Kevin (4) mee en springt samen met hen voor de trein. Getuigen zien de kinderen hevig tegenstribbelen.¹⁰⁶

105 Verheugt, A.J., Moordouders. Kinderdoding in Nederland; een klinisch en forensisch psychologische studie

naar de persoon van de kinderdoder, 13

41

 2010: Op 7 maart 2010 worden een jongen en meisje in een woning in Zierikzee doodgeschoten door hun vader. Daarna heeft hij zelfmoord gepleegd. De man woonde niet meer thuis en het was al langer duidelijk dat hij gewelddadig was. Het gezin is tien jaar geleden uit Irak gevlucht.

 2013: Op 9 September worden een man en zijn drie zoontjes (een tweeling van 10, en een kind van 2 met een andere moeder) dood aangetroffen in een bungalowpark in Schoonloo. De man heeft een afscheidsbrief geschreven en deze per e-mail verstuurd naar ouders van klasgenoten van de tweeling, waarin hij vermeldde wat voor hem redenen waren voor het "meenemen" van de kinderen.

De berichten over de vier casussen worden geanalyseerd op de dag dat het gebeurd is en in de twee weken die hier op volgen in het NOS 20.00 uur journaal en het RTL Nieuws van 19.30. De data die geanalyseerd worden zijn: 9 t/m 23 mei 2004, 12 t/m 26 maart 2007, 7 t/m 21 maart 2010 en 9 t/m 23 september 2013. Alleen de berichten die over deze vier casussen gaan worden meegenomen. De websites en de sociale media van de nieuwsorganisaties worden niet meegenomen in dit onderzoek, omdat het onderzoek alleen gericht is op het televisiejournaal en er in 2004 en in 2007 nog veel minder gebruik gemaakt werd van online media. Hierdoor is het niet vergelijkbaar.

4.3 Inhoudsanalyse

Om antwoord te geven op de onderzoeksvraag en op de deelvragen, wordt een inhoudsanalyse gedaan op item-niveau. Bij het analyseren van de items wordt gebruik gemaakt van de onderzoeksmethode voor een inhoudsanalyse volgens Wester, Pleijter en Renckstorf. De auteurs hebben een analysemethode ontwikkeld, waarbij de analyse bestaat uit zes stappen. In de eerste stap worden de geselecteerde uitzendingen globaal bekeken. Daarna wordt in de tweede stap uitgezocht welke onderdelen de uitzendingen bevatten. Tijdens de derde stap wordt een samenvatting gegeven van de items en wordt geanalyseerd welke mensen in beeld komen, welke plaats in beeld wordt getoond met welk thema en onder welke omstandigheden. Hier wordt het narratief van het verhaal beschreven. Op deze manier kan er onderzocht worden of er op een conventionele, publieke of juist op een populaire manier wordt bericht. Wanneer het nieuws gericht is op het dramatische, door veel emotionele verhalen te tonen, wordt dit volgens de populaire benadering gebracht. Wanneer het nieuws een analyse geeft van wat er gebeurd is tijdens de moord door feiten te geven, maar door ook het