JAARBOEK VOOR MUNT-EN
PENNINGKUNDE
67 1980
KONINKLIJK NEDERLANDS GENOOTSCHAP VOOR MUNT-EN PENNINGKUNDE
AMSTERDAM
Commissie van redaktie
Prof. dr. H. Enno van Gelder, Zeist Drs. G. van der Meer, 's-Gravenhage Drs. A. T. Puister, Wassenaar
Dr. H. J . van der Wiel, Gouda E. J. A. van Beek, Oud Ade
D E R E I S K A S V A N G R A A F WILLEM IV
Als b r o n n e n v o o r de s t u d i e van h e t g e l d w e z e n in v r o e g e r e e u w e n zijn van o u d s h e r in de eerste p l a a t s de o p e n b a r e en p a r t i c u l i e r e m u n t - c o l l e c t i e s g e b r u i k t en d a a r n a a s t zijn o o k al heel lang de in a r c h i e v e n b e w a a r d e w e t t e n en v o o r s c h r i f t e n b e t r e f f e n d e de m u n t s l a g b e n u t . In de l a a t s t e halve e e u w is veel a a n d a c h t b e s t e e d a a n s y s t e m a t i s c h e beschrijvingen van m u n t v o n d s t e n . A n d e r e schriftelijke b r o n n e n h e b b e n d a a r e n t e g e n t o t nu t o e slechts een zeer o n d e r g e s c h i k t e rol gespeeld bij h e t n u m i s m a t i s c h o n d e r z o e k . Daarbij is o.a. te d e n k e n aan d e o m v a n g r i j k e collecties r e k e n i n g e n van o v e r h e i d s a d m i n i s t r a t i e s die in vele a r c h i e v e n w o r d e n b e w a a r d , zoals de l a a t - m i d d e l e e u w s e s t a d s r e k e n i n g e n , w a a r v a n de b e t e k e n i s v o o r vele f a c e t t e n van d e g e s c h i e d e n i s in d e laatste tijd n a d r u k k e l i j k n a a r voren g e b r a c h t w o r d t . In h e t b i j z o n d e r v o o r de 14e en 15e e e u w , een p e r i o d e w a a r i n de d i r e c t e a d m i n i s t r a t i e v e b r o n n e n v o o r de m u n t s l a g u i t e r m a t e l a c u n e u s zijn o v e r g e l e v e r d , k u n n e n d a a r a a n n o g veel a a n v u l l e n d e gegevens w o r d e n o n t l e e n d .
O n g e w o o n i n s t r u c t i e f zijn r e k e n i n g e n u i t de 14e e e u w . Dit was in W e s t - E u r o p a e e n p e r i o d e waarin d e aard van de c i r c u l e r e n d e b e t a a l m i d d e l e n een z e e r wezenlijke v e r a n d e r i n g o n d e r g i n g . N a d a t e e u w e n lang s l e c h t s één s o o r t m u n t e n in g e b r u i k g e w e e s t w a s , de b e t r e k k e l i j k k l e i n e zilveren p e n n i n g e n van overigens in diverse s t r e k e n nogal u i t e e n l o p e n d g e w i c h t , trad k o r t na 1 3 0 0 een s t e r k e d i f f e r e n t i a t i e in:
naast d e p e n n i n g e n k w a m e n g r o t e r e z i l v e r s t u k k e n , die v e e l v o u d e n van d e p e n n i n g v e r t e g e n w o o r d i g d e n , in g e b r u i k en tegelijk d e d e n g o u d e n m u n t e n na een o n d e r b r e k i n g van een half m i l l e n n i u m w e e r h u n i n t r e d e in h e t v e r k e e r . Deze n i e u w e s i t u a t i e n o o d z a a k t e de b o e k h o u d e r s van d e tijd zich v o o r t d u r e n d r e k e n s c h a p t e geven van u i t e e n l o p e n d e m u n t s o o r t e n waarin b e t a l i n g e n w e r d e n o n t v a n g e n en v e r s t r e k t , o m d a t h e r l e i d i n g o p één g e m e e n s c h a p p e l i j k e n o e m e r o n o n t k o o m b a a r w a s . In r e k e n i n g e n van die p e r i o d e w o r d e n d a n o o k
zeer veelvuldig specificaties gegeven van de samenstelling van de g e b o e k t e geldsbedragen en van de wijze van o m r e k e n i n g in het muntstelsel van de rekening. Een e e u w later is m e n aan veelsoortig
heid van het gehanteerde geld meer g e w e n d , zodat o m r e k e n i n g e n stilzwijgend worden uitgevoerd en de b o e k h o u d i n g e n nauwelijks duidelijk m a k e n w e l k e geldstukken bij iedere transactie over de tafel gegaan waren.
Een leerzaam voorbeeld van een numismatisch verhelderende rekening is het financieel verslag1 van een e x p e d i t i e die graaf Wil
lem IV (II) van H e n e g o u w e n en Holland in 1 3 4 3 / 4 naar Palestina en Pruisen gemaakt heeft. In dit geval k w a m de grafelijke tresorier niet alleen in aanraking met de verschillende geldsoorten die in de Neder
landen tegelijk in gebruik waren, maar o o k m e t geld van andere landen, waar veelal andere monetaire t o e s t a n d e n heersten. Hierdoor was hij extra nauwgezet bij het aanduiden van de geldstukken waar
m e e de talrijke grote en kleine betalingen o n d e r w e g in feite werden uitgevoerd. We krijgen dan o o k hier een vrij heldere voorstelling niet alleen van de k o s t e n die de e x p e d i t i e meebracht, maar vooral van de c o n c r e t e geldstukken waarmee deze k o s t e n werden voldaan.
Op 8 augustus 1 3 4 3 vertrok graaf Willem m e t een omvangrijk gevolg uit de Nederlanden o m een bedevaart naar het Heilige Graf te m a k e n .2 Te paard werd door Lotharingen en over de Sint Gottard naar Milaan gereden en vandaar na een kort o p o n t h o u d naar V e n e t i ë . Terwijl de paarden bij Padua werden gestald o m de terugkomst van de berijders af te w a c h t e n , scheepte h e t gezelschap zich 31 augustus in o p een Venetiaanse galei die hen via Clarenza en R h o d o s naar de Syrische kust bracht, waar zij op 3 o k t o b e r a a n k w a m e n . D e e d e l e n werden in t w e e groepen m e t kleine b o o t j e s aan land gezet en b e z o c h ten de heilige plaatsen; de galei en h e t lagere personeel w a c h t t e n in Famagusta o p Cyprus hun terugkomst af, want de graaf wilde niet in gezelschap van k n e c h t e n bij het graf van Christus verschijnen. D e terugreis per galei naar V e n e t i ë verliep langs d e z e l f d e route en duurde van 2 6 o k t o b e r tot 2 5 november.
1 De rekening is in e x t e n s o afgedrukt door H. G. Hamaker, De rekeningen van de grafelijk
heid van Holland onder het Henegouwse Huis, III, Werken Hist. Genootschap N.R. 2 6 , Utrecht 1 8 7 8 , blz. 7 1 - 2 2 2 . De in de tekst gebruikte gegevens betreffende het verloop van de expeditie en de financiële transacties zijn aan deze rekening ontleend, tenzij anders aangegeven.
J De schaarse gegevens buiten de rekening zijn verzameld door H. S. Lucas, The L o w Countries and the Hundred Years War 1 3 2 6 - 1 3 4 7 , Ann Arbor 1 9 2 9 , blz. 4 9 9 - 5 0 0 .
Daar werden m e t spoed omvangrijke i n k o p e n gedaan ten b e h o e v e van h e t t w e e d e deel van de expeditie naar Pruisen o m deel te n e m e n aan de winterveldtocht van de ridders van de Duitse Orde tegen de h e i d e n s e Litauers, een e v e n e m e n t waaraan ieder jaar grotere en kleinere groepen West-Europese edelen d e e l n a m e n . Op 5 d e c e m b e r reed m e n uit V i c e n z a weg o m nog juist v o o r de sluiting van d e Alpenpassen Oostenrijk te bereiken: via Wenen, Brno en Breslau k w a m graaf Willem o p 6 januari 1 3 4 4 in Thorn aan. Na e n k e l e w e k e n van voorbereiding had de eigenlijke v e l d t o c h t , die m e t h e t o o g o p h e t moerassige landschap steeds in de wintermaanden werd g e h o u d e n , van 19 februari tot 4 maart p l a a t s .3 Tijdens de g e v e c h t e n sneuvelde één cnape, terwijl een van de ridders kort tevoren in Pruisen over- leden was. D e overigen aanvaardden op 10 maart de terugreis langs de O o s t z e e k u s t en k w a m e n o p 8 april in D e n Haag aan, terwijl de graaf zelf m e t klein gevolg al uit Lübeck vooruitgereden was.
De reisroute blijkt m e t grote precisie uit de afzonderlijke rekening, waarin de klerk van de k o s t van dag tot dag de bedragen uitgegeven v o o r voedsel en onderdak van manschappen en paarden verantwoord- de. D e z e vormt een bijlage bij de rekening betreffende alle uitgaven en i n k o m s t e n g e h o u d e n door de tresorier Joh'annes van N e d e r h e m .4 Uit deze laatste blijkt dat de totale k o s t e n van de e x p e d i t i e ruim 2 4 0 0 £ groten h e b b e n bedragen. Globaal kan de gehele rekening, na aftrek van o n d e r w e g terugbetaalde v e r s c h o t t e n , als volgt w o r d e n samengevat:
Ontvangen:
Uitgegeven:
overmakingen uit H e n e g o u w e n 9 7 0 £ groten
bijdragen in Italië 4 9 0
leningen in Pruisen 7 6 0
landreis naar V e n e t i ë 1 5 0 zeereis naar Palestina 6 0 0 landreis naar Pruisen en terug 7 5 0
g e s c h e n k e n 2 3 0
w e d d e n van de ridders 4 0 0
diversen 100
3 M. Tumlei, Der deutsche Orden, Wien 1 9 5 5 , blz. 3 2 7 .
4 Zie over h e t grafelijk personeel en de wijze van boekhouding H. J. Smit, D e rekeningen der graven en gravinnen uit h e t Henegouwse Huis, III, Werken Hist. Genootschap, 3e R. 6 9 , Utrecht 1 9 3 9 .
De g e h e l e r e k e n i n g is gesteld in N e d e r l a n d s geld en wel in p o n d e n g r o t e n , een in d e z e p e r i o d e a l g e m e e n g e b r u i k t e e e n h e i d . Hierbij m o e t e v e n w e l b e d a c h t w o r d e n d a t d e werkelijke basis v o o r alle b o e k i n g e n en o m r e k e n i n g e n niet d e als groot b e k e n d s t a a n d e zilveren m u n t w a s , m a a r h e t g o u d e n schild, t o e n in d e N e d e r l a n d e n h e t m e e s t v e r b r e i d e g o u d s t u k .5 Uit talrijke p o s t e n blijkt d a t de t r e s o r i e r alle b e d r a g e n in v r e e m d e m u n t eerst o m r e k e n d e in s c h i l d e n , die d a n vervolgens n a a r de h e e r s e n d e b o e k h o u d k u n d i g e t r a d i t i e in p o n d e n w e r d e n b e r e k e n d , waarbij een schild gelijkgesteld w e r d a a n 18 g r o t e n , of o m g e k e e r d 1 p o n d g r o t e n (= 2 4 0 s t u k s ) a a n 13 1/3 schild. H e t p o n d g r o t e n is een e e n h e i d van b e t r e k k e l i j k h o g e w a a r d e : h e t v e r t e g e n w o o r d i g t h e t g e n o e m d e a a n t a l g o u d s t u k k e n van 4 , 5 3 g r a m , d u s r u i m 6 0 g r a m g o u d , w a t o v e r e e n k o m t m e t 10 v o o r o o r l o g s e g o u d e n t i e n t j e s . E n k e l e in d e r e k e n i n g g e n o e m d e b e t a l i n g e n k u n n e n een i n d r u k geven van de k o o p k r a c h t van dit p o n d g r o t e n : tijdens de e x p e d i t i e n a a r P r u i s e n o n t v i n g e n d e d e e l n e m e n d e edelen p e r m a a n d v o o r i e d e r e m e t p a a r d en w a p e n s u i t g e r u s t e krijgsman | f g r o t e n p e r m a a n d ; d e h e r e n d i e niet in h e t g e z e l s c h a p van de graaf, m a a r in d e t w e e d e g r o e p n a a r Palestina v o e r e n en bijna drie w e k e n weg w a r e n , k r e g e n v o o r h u n o n k o s t e n r u i m \ £ g r o t e n m e e ; d e talrijke p a a r d e n die o n d e r w e g g e k o c h t w e r d e n k o s t t e n g e m i d d e l d o n g e v e e r 1 £ g r o t e n .
De o m v a n g van de e x p e d i t i e k o m t j a m m e r g e n o e g u i t d e r e k e n i n gen n i e t g e h e e l duidelijk n a a r v o r e n . A a n de t o c h t n a a r P r u i s e n n a m e n deel 19 r i d d e r s en 13 c n a p e n , die v o o r zich en h u n begelei
d e r s , t e z a m e n 1 4 4 b e r e d e n e n , een m a a n d e l i j k s e w e d d e v o o r h u n o n k o s t e n o n t v i n g e n . Daarbij k o m e n e e n a a n t a l e d e l e n en d i e n a r e n d i e geheel d o o r d e grafelijke h e r b e r g e o n d e r h o u d e n w e r d e n , z o d a t h e t gehele g e z e l s c h a p t o e n tegen d e 2 0 0 m a n geteld zal h e b b e n . Niet al d e z e h e r e n h a d d e n e c h t e r d e v o o r a f g a a n d e b e d e v a a r t n a a r P a l e s t i n a m e e g e m a a k t , w a a r v o o r overigens d o o r d e graaf geen w e d d e n b e t a a l d w a r e n . In d e v o o r a f o n t v a n g e n pauselijke d i s p e n s a t i e v a n h e t v e r b o d van c o n t a c t m e t d e I s l a m i e t e n w o r d t van 6 0 p e r s o n e n g e s p r o k e n ,6 m a a r d i t a a n t a l heeft t e n h o o g s t e o p d e e d e l e n b e t r e k k i n g o m d a t o p C y p r u s al 3 8 d i e n a r e n bij d e g r o e p blijken te b e h o r e n .
In i e d e r geval b l e k e n de k o s t e n veel h o g e r d a n a a n v a n k e l i j k ge
d a c h t w e r d , w a a r b i j in h e t m i d d e n d i e n t t e blijven o f r e e d s bij v e r t r e k
5 H. E n n o van G e l d e r , De Nederlandse m u n t e n5, U t r e c h t 1 9 7 2 , blz. 3 1 .
6 Lucas, blz. 4 9 9 .
uit H e n e g o u w e n de a a n s l u i t e n d e e x p e d i t i e n a a r Pruisen in h e t voor- n e m e n gelegen h e e f t . H o e w e l bij v e r t r e k een zeer aanzienlijk b e d r a g in g o u d g e l d w e r d m e e g e n o m e n , bleek dit al in Italië o n v o l d o e n d e te zijn, zij h e t d e e l s d o o r geheel o n v o o r z i e n e u i t g a v e n . H e t toeval wilde d a t j u i s t t o e n graaf Willem in Milaan a a n k w a m , d a a r d e p a s g e b o r e n d o c h t e r van zijn g a s t h e e r L u c c h i n o V i s c o n t i , h e e r van de stad ( 1 3 2 9 — 1 3 4 9 ) , t e n d o o p werd g e h o u d e n . De h o g e gast die b o v e n d i e n b e v r i e n d w a s m e t L u c c h i n o ' s neef en l a t e r e o p v o l g e r G a l e a z z o , die de gehele v e r d e r e t o c h t m e e m a a k t e , w e r d g e ï n v i t e e r d als p e t e r o p te t r e d e n en m o e s t in d e z e h o e d a n i g h e i d een k o s t b a a r g e s c h e n k geven dat bijna 1/6 van h e t m e e g e b r a c h t e geld o p s l o k t e . Even l a t e r v o l g d e nog een n i e t n a d e r g e m o t i v e e r d e h o o f s h e i d a a n d e H e e r van T s c a s t e - l y o e n in d e z e l f d e o r d e van g r o o t t e . T o e n d a n o o k in V e n e t i ë d e k o s t e n van d e o v e r t o c h t , inclusief v o e d i n g o n d e r w e g en o n k o s t e n in S y r i ë , b e t a a l d m o e s t e n w o r d e n , k o n d i t alleen d o o r d a t d e H e e r van Milaan i n m i d d e l s e e n aanzienlijke l e n i n g h a d v e r s t r e k t . Bij v e r t r e k u i t de h a v e n w a s d e k a s van d e t r e s o r i e r vrijwel leeg.
V o o r allerlei b i j k o m e n d e k o s t e n tijdens de z e e r e i s m o e s t d a n o o k h e r e n d e r g e l e e n d w o r d e n . M e d e v a r e n d e n s c h o t e n d e graaf geregeld g r o t e r e en k l e i n e r e b e d r a g e n v o o r en o p C y p r u s w e r d van d a a r gevestigde k o o p l i e d e n een g r o o t b e d r a g o p g e n o m e n w a a r v o o r t o t ergernis van d e t r e s o r i e r een w o e k e r r e n t e van m e e r d a n 1 / 3 van de h o o f d s o m b e d o n g e n w e r d . Bij t e r u g k o m s t in V e n e t i ë lag g e l u k k i g een n i e u w e z e n d i n g geld uit H e n e g o u w e n t e w a c h t e n . O o k d i t geld b r a c h t e c h t e r s l e c h t s tijdelijk soelaas: e e r s t m o e s t e n h i e r m e e d e t i j d e n s d e zeereis g e m a a k t e s c h u l d e n w o r d e n a f g e d a a n , v e r v o l g e n s w e r d u i t - voerig ' g e w i n k e l d ' , z o w e l o m k o s t b a r e g e s c h e n k e n n a a r h u i s te s t u r e n als o m b e n o d i g d h e d e n v o o r d e v e r d e r e reis in t e s l a a n .
V o o r t z e t t i n g van d e e x p e d i t i e w a s alleen mogelijk d o o r d a t o p - n i e u w een o m v a n g r i j k e lening v e r k r e g e n w e r d , d i t m a a l v a n d e H e e r van V e r o n a , d i e e e n b e d r a g ter b e s c h i k k i n g s t e l d e d a t v o l d o e n d e w a s o m d e reis n a a r Pruisen m e t i n b e g r i p van d e w e d d e n van d e g e c o n - t r a c t e e r d e e d e l e n te b e t a l e n . O n d e r w e g v o l g d e n o g een tegenvaller.
Een k l e i n e g r o e p die u i t V i c e n z a v o o r u i t g e s t u u r d w e r d o m k w a r t i e r te m a k e n in P r u i s e n w e r d d o o r r o v e r s o v e r v a l l e n : h u n r e i s k a s en u i t r u s t i n g ging v e r l o r e n , terwijl één van d e e d e l e n g e v a n g e n g e h o u d e n w e r d en t e g e n e e n h o o g losgeld v r i j g e k o c h t m o e s t w o r d e n .
Bij a a n k o m s t in T h o r n w a s de k a s al w e e r vrijwel leeg. S l e c h t s v o o r l o p i g e u i t k o m s t b r a c h t een v o o r s c h o t van 's graven rijke I t a l i a a n -
se r e i s g e n o o t , Galeazzo Visconti, dat pas bij h e t afscheid in Lübeck terugbetaald werd. In zijn 'grote besogne' w e n d d e de graaf zich o m financiële steun tot de G r o o t m e e s t e r van de Orde die hij immers te hulp gesneld was. Inderdaad werden h e m d o o r diens b e m i d d e l i n g gelden beschikbaar gesteld, die uit verschillende vestigingen van de ridders bijeengeschraapt m o e s t e n w o r d e n . Dit geld werd e c h t e r g e e n s - zins a f o n d s perdu verkregen, maar als lening die blijkbaar — de tekst is hierover niet bijzonder duidelijk — werd o v e r g e n o m e n d o o r Neder
landse k o o p l i e d e n die in Pruisen zaken d e d e n ; in ieder geval ver
plichtte de graaf zich de tegenwaarde van h e t ontvangen bedrag na t h u i s k o m s t in Mechelen aan hen terug te betalen. Ook hier werd door een, naar het gevoelen van de tresorier, bijzonder ongunstige be
rekening van de wisselkoersen een aanzienlijke rentevergoeding be
d o n g e n . D e k o s t e n van de terugreis werden t e n s l o t t e w e d e r o m uit een lening voldaan die kort voor het vertrek te Elbing bij een Nederlandse k o o p m a n werd o p g e n o m e n . Jammer g e n o e g is de aan
sluitende tresoriersrekening niet bewaard, z o d a t niet kan w o r d e n nagegaan wanneer en h o e al deze verplichtingen, waarmee t e z a m e n 60% van de k o s t e n gedekt werd, later zijn afgedaan. Het lijkt de vraag of vooral de in Italië van de Heren van Milaan en Verona ontvangen bijdragen, waarbij geen enkele stipulatie over aflossing vermeld w o r d t , o o i t zijn terugbetaald: wellicht was daar o o k door die geld
gevers nauwelijks o p gerekend.
J o h a n n e s van N e d e r h e m die als tresorier persoonlijk o f via zijn o n d e r g e s c h i k t e n , de financiële kant van de e x p e d i t i e behartigde, had dus alleen al d o o r dit chronische geldgebrek — dat v o o r h e m wel een vertrouwde situatie geweest zal zijn — niet geringe zorgen. Niet minder aandacht eisten de problemen die h e t vervoer van de grote h o e v e e l h e d e n geld en de ontvangsten en betalingen in allerlei verschil
lende g e l d s o o r t e n h e m stelden. Hij had overigens vrijwel uitsluitend te m a k e n m e t geld in de vorm van c o n c r e t e g o u d e n en zilveren m u n t s t u k k e n . U i t H e n e g o u w e n werd e e n grote s o m in baargeld m e e g e n o m e n en een t w e e d e bedrag werd e v e n e e n s in k l i n k e n d e m u n t naar V e n e t i ë a c h t e r n a g e z o n d e n . H o e w e l overmaking per wissel tussen de N e d e r l a n d e n en Italië in handelskringen zeker niet o n b e k e n d w a s ,7 werd v o o r de e x p e d i t i e daarvan geen gebruik gemaakt. Zelfs de
7 R. De Roover, Money, Banking and Credit in Mediaeval Bruges, Cambridge Mass., 1 9 4 8 , blz. 5 0 .
in Pruisen van k o o p l i e d e n o p g e n o m e n lening is geen werkelijke wisseltransactie, want het contract vermeldde uitdrukkelijk dat het in Mechelen te restitueren geld o p k o s t e n en iisico van de graaf naar Pruisen gestuurd z o u w o r d e n . Slechts incidenteel w o r d t eenmaal v o o r een kleine betaling een wissel getrokken in V i c e n z a , die enkele dagen later in V e n e t i ë betaald werd.
Het geld werd vervoerd in leren zakken, waarvan er o n d e r w e g n o g wel eens aangeschaft w e r d e n . Er is zelfs sprake van een apart paard 'om mijns heren geld te dragen'. Uit het verloop van de betalingen blijkt b o v e n d i e n dat de diverse soorten afzonderlijk verpakt bleven en stuk v o o r stuk werden gebruikt; ook wanneer diverse g e l d s o o r t e n in voorraad zijn, w o r d t gewoonlijk dagen achtereen in één m u n t s o o r t betaald. D e graaf zelf schijnt nauwelijks geld bij zich gedragen te h e b b e n : a a l m o e z e n en dergelijke bedragen die hij persoonlijk diende te overhandigen, werden gewoonlijk door een van de heren van zijn gevolg v o o r g e s c h o t e n en later van de tresorier teruggevorderd. Zelfs de verliezen bij h e t dobbelspel, die tijdens de lange zeereis en tijdens de wachttijden in Pruisen telkens v o o r k o m e n , w e r d e n op dezelfde wijze verrekend; o o k de speelwinsten droeg de graaf echter, voor
zover zij niet m e t e e n vorstelijk werden w e g g e s c h o n k e n , aan de kas
h o u d e r af.
Naast de grote bedragen in g o u d s t u k k e n die Johannes van Neder- h e m bij vertrek en o n d e r w e g vanwege zijn meester ter g o e d e rekening meekreeg, m o e t hij nog privé-middelen bij zich h e b b e n gehad, wat vooral daaruit blijkt dat hij meermalen in staat is betalingen voort te z e t t e n wanneer de officiële kas duidelijk in de rode cijfers staat en verder uit h e t tekort van enkele h o n d e r d e n g o u d s t u k k e n w a a r m e e de b o e k h o u d i n g w o r d t afgesloten. Bij dat eigen geld kan o o k e e n zekere h o e v e e l h e i d zilvergeld geweest zijn, want van h e t begin af w o r d e n kleine betalingen z o n d e r meer in zilveren m u n t e n uitgevoerd. Meren
deels m o e t e c h t e r h e t zilvergeld in kas g e k o m e n zijn d o o r d a t betaald werd m e t ronde s o m m e n in g o u d e n m u n t e n en plaatselijk zilver als wisselgeld terugontvangen werd. Slechts een heel enkele maal w o r d e n uitdrukkelijk g o u d s t u k k e n tegen zilver ingewisseld.
Het goudgeld dat de tresorier bij vertrek m e e k r e e g w o r d t nauw
keurig gespecificeerd. Het was in hoofdzaak Frans en Italiaans. In Engeland en Duitsland was de aanmunting van g o u d n o g niet o f nauwelijks b e g o n n e n , zodat deze landen niet vertegenwoordigd zijn.
Uit Italië zijn a f k o m s t i g 4 9 9 guldens, d.w.z. guldens van F l o r e n c e
m e t J o h a n n e s d e D o p e r die s i n d s 1 2 5 2 in e n o r m e h o e v e e l h e d e n w a r e n a a n g e m u n t en v a n d a a r o v e r heel W e s t - E u r o p a w a r e n v e r b r e i d ;8 in de N e d e r l a n d e n w a a r zij m e e s t a l als kleine guldens of g o u d e n hallingen w o r d e n a a n g e d u i d , w o r d e n zij gesignaleerd s e d e r t d e e e r s t e d e c e n n i a van de 14de e e u w . In d e p r a k t i j k m o e t e n z i c h o n d e r d e z e d e e l s bijna een e e u w o u d e m u n t e n n o g al w a t g e s l e t e n e x e m p l a r e n h e b b e n b e v o n d e n : m e e r m a l e n w o r d t o n d e r s c h e i d g e m a a k t t u s s e n zware guldens of guldens van gewicht en l i c h t e of k l e i n e g u l d e n s .
O n d e r d e F r a n s e m u n t e n b e v i n d e n zich v e r s c h i l l e n d e s o o r t e n . In t e g e n s t e l l i n g t o t d e Italiaanse s t a t e n d i e h u n in d e 13e e e u w inge
v o e r d e m u n t t y p e n g e d u r e n d e e n k e l e h o n d e r d e n j a r e n ongewijzigd h a n d h a a f d e n , b r a c h t e n d e k o n i n g e n s e d e r t Philips I V veelvuldig wijziging in h u n m u n t p o l i t i e k w a t m e t v e r a n d e r d e g e w i c h t e n en v e r n i e u w d e b e e l d e n a a r s g e p a a r d g i n g .9 V a n Philips IV o f zijn d i r e c t e o p v o l g e r s s t a m m e n n o g 19 lammeren, g o u d s t u k k e n m e t a f b e e l d i n g van h e t L a m G o d s , m a a r d e a n d e r e s o o r t e n van d e z e v o r s t , die b l i j k e n s v o n d s t e n1 0 wel in d e N e d e r l a n d e n g e c i r c u l e e r d h a d d e n , w a r e n b l i j k b a a r al u i t d e o m l o o p v e r d w e n e n . Wat j o n g e r is d e g r o t e partij van 1 0 0 0 royalen, die geslagen zijn o n d e r K a r e i IV ( 1 3 2 2 — 1 3 2 8 ) . De massa van de F r a n s e m u n t e n w a r e n e c h t e r m u n t e n v a n d e r e g e r e n d e k o n i n g Philips VI ( 1 3 2 8 — 1 3 5 0 ) , alle geslagen na 1 3 3 7 . D e m e e r d e r h e i d v o r m e n 2 5 2 6 s c h i l d e n , w a a r o p d e t r o n e n d e k o n i n g h e t lelieschild van F r a n k r i j k v o o r zich h o u d t en 1 2 0 0 paviljoenen, m e t d e t r o n e n d e k o n i n g o n d e r e e n b a l d a k i j n , b e i d e s o o r t e n d i e o o k in a n d e r e s t u k k e n veelvuldig g e n o e m d w o r d e n en w a a r v a n e x e m p l a r e n u i t N e d e r l a n d s e b o d e m v o n d s t e n b e k e n d zijn. L a t e r e e p h e m e r e emis
sies van Philips V I , w a a r v a n e x e m p l a r e n zelfs in c o l l e c t i e s t h a n s u i t e r m a t e z e l d z a a m zijn, k o m e n in zeer k l e i n e a a n t a l l e n in d e geld
v o o r r a a d v o o r : 189 leeuwen, w a a r o p d e t r o n e n d e k o n i n g e e n l e e u w a a n zijn v o e t e n h e e f t , 4 7 engelen, m e t a f b e e l d i n g van S i n t M i c h a e l , en 1 1 kronen die als b e e l d e n a a r een k o n i n g s k r o o n v e r t o n e n .
M u n t e n van d e N e d e r l a n d s e v o r s t e n d o m m e n , w a a r d e a a n m u n t i n g v a n g o u d in 1 3 4 3 n o g m a a r n a u w e l i j k s b e g o n n e n w a s , w o r d e n n i e t u i t d r u k k e l i j k g e n o e m d ; h e t is e c h t e r n i e t g e h e e l u i t g e s l o t e n d a t z i c h
8 P. Berghaus, U m l a u f u n d N a c h p r a g u n g des F l o r e n t i n e r G u l d e n s , in Congresso I n t . di N u m i s m a t i c a 1 9 6 1 , II, R o m a 1 9 6 5 , blz. 5 9 5 .
' A. D i e u d o n n é , Manuel d e n u m i s m a t i q u e francaise II, Paris 1 9 1 6 , blz. 156 en 2 4 7 .
1 0 V o n d s t e n Herck-de-Stad 1 8 8 5 , L a e k e n 1 8 4 5 , M o m a l l e 1 8 9 4 , Mechelen 1 8 9 1 , 's-Graven
h a g e 1 9 6 2 , A m e r o n g e n 1 9 7 4 ( k a r t o t h e e k K o n . P e n n i n g k a b i n e t ) .
o n d e r d e r o y a l e n of g u l d e n s een heel e n k e l e x e m p l a a r van h e t z e l f d e t y p e uit B r a b a n t of V l a a n d e r e n b e v o n d e n h e e f t . Wel m o e t zich o n d e r dc s c h i l d e n een belangrijk a a n t a l e x e m p l a r e n van N e d e r l a n d s e o o r - s p r o n g h e b b e n b e v o n d e n . De r e k e n i n g s p r e e k t g e w o o n l i j k s l e c h t s van s c h i l d e n , m a a r een e n k e l e m a a l w o r d t o n d e r s c h e i d g e m a a k t t u s s e n koningschilden (van Philips V I ) en kcizerschilden: d e z e l a a t s t e w a r e n o p n a a m van k e i z e r Lodewijk IV te A n t w e r p e n geslagen en o n d e r - s c h e i d d e n zich d o o r het a d e l a a r s c h i l d dat de t r o n e n d e v o r s t v o o r z i c h h o u d t .1 1 De w a a r d e van b e i d e s o o r t e n w a s e c h t e r e x a c t d e z e l f d e , z o d a t h e t b o e k h o u d k u n d i g i r r e l e v a n t e verschil m e e s t a l niet g e n o t e e r d w o r d t . Bij e l k a a r was d i t een fors b e d r a g : 5 4 9 1 g o u d e n m u n t e n m e t een g e w i c h t van m e e r d a n 25 kg, die g e b o e k t w e r d e n als 5 2 0 £ g r o t e n . In de e e r s t e dagen leverde het m e e g e n o m e n , h o o f d z a k e l i j k F r a n s e geld, n a t u u r l i j k geen p r o b l e m e n . AI in L o t h a r i n g e n en Z w i t s e r l a n d blijkt dit e c h t e r niet m e e r g o e d m e t h e t plaatselijk g e b r u i k o v e r e e n te k o m e n . D e leveranciers n o e m e n h u n prijzen n i e t m e e r in s c h i l d e n , m a a r in guldens, d . w . z . de F l o r e n t i j n s e g u l d e n s d i e o o k b l i j k e n s a n d e r e b r o n n e n d a a r het v e r k e e r volledig b e h e e r s e n .1 2 In h e t begin t e k e n t de tresorier d a n t e l k e n s aan d a t hij h e t v e r s c h u l d i g d e b e d r a g m e t s c h i l d e n heeft v o l d a a n . Deze w o r d e n hier b l i j k b a a r , h o e w e l m i n d e r c o u r a n t d a n g u l d e n s , z o n d e r b e z w a a r in b e t a l i n g a a n g e n o m e n . Z o d r a h e t g e z e l s c h a p e c h t e r over de A l p e n in Italië is g e k o m e n , w o r d t d a t a n d e r s . N o g s l e c h t s een e n k e l e m a a l w o r d e n in Milaan b e d r a g e n in Milanees geld m e t s c h i l d e n a f g e r e k e n d .
H e t enige c o u r a n t e g o u d g e l d blijken d a a r b e h a l v e d e F l o r e n t i j n s e g u l d e n s d e g o u d e n dukaten van V e n e t i ë te z i j n ,1 3 w a a r i n vrijwel alle prijzen w o r d e n u i t g e d r u k t en d e m e e s t e b e t a l i n g e n g e ë f f e c t u e e r d w o r d e n . O v e r i g e n s zijn d e z e b e i d e m u n t s o o r t e n o n d e r l i n g g e h e e l v e r w i s s e l b a a r : m e e r m a l e n w o r d t e e n v o o r s c h o t in g u l d e n s z o n d e r m e e r in d u k a t e n t e r u g g e g e v e n . D e d u k a a t , w a a r o p d e D o g e g e k n i e l d v o o r S i n t M a r c u s s t a a t a f g e b e e l d , is niet a n d e r s d a n d e V e n e t i a a n s e u i t v o e r i n g van d e F l o r e n t i j n s e g u l d e n en in w a a r d e v o l k o m e n d a a r a a n gelijk. E e n g r o t e partij s c h i l d e n w o r d t d a n o o k al in Milaan tegen d u k a t e n gewisseld, waarbij overigens een k l e i n e w i n s t g e b o e k t k a n
1 1 A. d e W i t t e , Histoire m o n e t a i r e des ducs d e B r a b a n t I, Anvers 1 8 9 4 , blz. 1 2 8 .
1 2 R. S. L o p e z , Back t o G o l d , in T h e E c o n o m i e History Review, 2 n d series 9 ( 1 9 5 6 ) , blz. 2 1 9 .
1 3 A. Nagl. Die G o l d w a h r u n g im Mittelalter, in N u m i s m a t i s c h e Zeitschrift 26 ( 1 8 8 4 ) . blz. 2 1 3 .
w o r d e n , o m d a t de koers uit gunstiger blijkt te zijn dan de gebruike- lijke globale verhouding 5 d u k a t e n tegen 4 schilden, dié bij voort- during in d e b o e k h o u d i n g gehanteerd w o r d t . O o k de lening die de Heer van Milaan presenteerde, b e s t o n d uit een zak m e t 2 0 0 0 V e n e - tiaanse d u k a t e n ; h e t bleken er overigens bij natellen maar 1 9 9 6 te zijn.
Het restant van h e t m e e g e b r a c h t e en in Italië m i n d e r geschikt g e b l e k e n Franse geld, wordt dan ook niet m e e r v o o r l o p e n d e betalin- gen gebezigd, maar v o o r speciale d o e l e i n d e n gebruikt. D e nog onaan- g e b r o k e n zak m e t 1 0 0 0 royalen deed in zijn geheel dienst als h e t d o o p g e s c h e n k v o o r de p a s g e b o r e n Orsina V i s c o n t i : de graaf zal w e l aan zijn stand Verplicht g e w e e s t zijn een rond b e d r a g van 1 0 0 0 g o u d s t u k k e n te s c h e n k e n , maar het zal wel geen toeval zijn dat hiervoor d e kleinste m u n t s o o r t g e k o z e n werd waarvan h e t b e n o d i g d e aantal v o o r h a n d e n was. D e in Italië geheel incourante k r o n e n , l e e u w e n , engelen en de nog slechts eenmaal v o o r een geschenk aan een H e n e g o u w s edelman aangebroken zak m e t paviljoenen, b e n e v e n s 2 0 0 2 n o g niet ingewisselde schilden werden in V e n e t i ë gebruikt o m de reder van de galei te betalen; o f een dienaar van de graaf dan wel de reder zelf zich m e t het noodzakelijke inwisselen tegen d u k a t e n heeft belast, w o r d t niet vermeld. In ieder geval w o r d e n tijdens de zeereis z e l f vrijwel niet anders dan dukaten o n d e r de uitgaven v e r a n t w o o r d ; o o k de o n d e r w e g geleende bedragen luiden in d u k a t e n . A l l e e n o p Cyprus werd behalve in d u k a t e n veel o n t v a n g e n en betaald in besanten, m u n t e n van Byzantijnse o o r s p r o n g vervaar- digd van een goud-zilver alliage, die een veel lagere waarde h a d d e n van de Europese g o u d s t u k k e n :1 4 1 dukaat werd gelijkgesteld m e t A\
besant. Zij zullen de Westerlingen overigens wel opgevallen zijn d o o r h u n bleekgele kleur en hun schotelvormige afwerking. Helaas blijkt, doordat de tresorier de graaf niet persoonlijk naar Jeruzalem bege- leidde, in h e t geheel niet in w e l k e m u n t s o o r t e n in h e t t o e n onder E g y p t e ressorterende Palestina betaald k o n w o r d e n .
Het uit H e n e g o u w e n per koerier n a g e z o n d e n bedrag dat de treso- rier bij terugkeer in V e n e t i ë daar aantrof, b e s t o n d natuurlijk w e e r uit de in d e Nederlanden gangbare soorten: 5 2 2 6 schilden, 6 9 0 royalen en 1 3 0 paviljoenen, t e z a m e n 6 0 4 6 g o u d s t u k k e n ( g e w i c h t ruim 2 7 k g ) m e t e e n waarde van ruim 4 5 0 £ groten. O o k d e z e m o e s t e n groten-
1 4 G. Schlumberger, Numismatique de 1'Orient latin, Paris 1 8 7 8 , blz. 1 7 6 .
deels onmiddellijk w o r d e n gewisseld: 3 7 0 0 schilden w e r d e n , ditmaal m e t e e n klein verlies, o m g e z e t in dukaten o m de aangegane s c h u l d e n te vereffenen en de i n k o p e n ter plaatse te betalen. De rest van de schilden zal gebruikt zijn o m de eerste t w e e m a a n d e n van de w e d d e n van de ridders te v o l d o e n , die naar traditie in deze m u n t s o o r t vastgelegd, o o k in schilden betaald schijnen te zijn: de heren m o e s t e n zelf maar zien h o e zij o n d e r w e g de wisselproblemen o p l o s t e n . De nog minder gangbare royalen werden voorlopig in kas g e h o u d e n : pas bij a a n k o m s t in P o l e n t o e n alle andere geldmiddelen uitgeput waren, w o r d e n achter elkaar een aantal verplichtingen luidende in plaatselijk geld m e t royalen afgedaan: dat deze daar allerminst courant waren blijkt daaruit dat zij 5% lager gewaardeerd werden dan in de Neder- landen gebruikelijk was. Geen p r o b l e m e n leverde in dit o p z i c h t de grote lening die de Heer van Verona en V i c e n z a , Mastino della Scala, beschikbaar stelde: 6 0 0 0 Venetiaanse d u k a t e n , die in de b o e k - h o u d i n g werden o p g e n o m e n v o o r 3 6 0 £ groten. D e z e k o n d e n zonder enig bezwaar als guldens w o r d e n uitgegeven in Oostenrijk en B o h è m e waar de Florentijnse gulden t e z a m e n m e t de gelijkwaardige guldens van de k o n i n g e n van B o h è m e en Hongarije het verkeer b e h e e r s t e n .1 5
Met de d o o r de Duitse ridders gefourneerde s o m m e n , waarvan de e x p e d i t i e nadat al het uit Italië m e e g e v o e r d e geld o n d e r w e g was opgeraakt, in Pruisen afhankelijk was, k w a m een geheel nieuw ele- m e n t in de kasvoering. T o t nu t o e waren alle bedragen in g o u d s t u k - k e n o n t v a n g e n en alle betalingen van enige o m v a n g e v e n e e n s in g o u d e n m u n t e n uitgevoerd. De grote bedragen die in Thorn onder vrij b e z w a r e n d e c o n d i t i e s in ontvangst g e n o m e n k o n d e n w o r d e n , werden echter uitgekeerd in zilvergeld en wel in penningen van de Duitse Orde, kleine eenzijdig g e s t e m p e l d e zilverstukjes die ongeveer 0,2 gram per stuk w o g e n bij een d o o r s n e d e van m i n d e r dan 1 c m .1 6 D e heren uit West-Europa k e n d e n z o w e l uit eigen land als uit Italië zulke zilveren m u n t e n , maar zij hadden de tijd dat daar grote bedra- gen in d e z e kleine muntjes werden overgedragen t o c h nauwelijks meer b e l e e f d : daar h a d d e n de penningen grotendeels het karakter van pasmunt gekregen dat een aanvullende rol in de o m l o o p vervulde naast g o u d e n m u n t e n en zilveren groten en andere v e e l v o u d e n van de
1 5 G. Probszt, Österreichische Münz- und Geldgeschichte, Graz 1 9 7 3 , blz. 3 4 3 .
1 6 E. Waschinski, Die Münz- und Wahrungspolitik des deutschen Ordens in Preussen. G ö t t i n - gen 1 9 5 2 , blz. 2 3 4 .
p e n n i n g . In Pruisen was naast kleine h o e v e e l h e d e n uit West- en m i d d e n - E u r o p a g e ï m p o r t e e r d m o d e r n e r geld de p e n n i n g e c h t e r nog geheel h e e r s e n d . In o n t v a n g s t g e n o m e n m o e s t w o r d e n een h o e v e e l - heid van 3 0 0 0 m a r k Pruisische p e n n i n g e n , d . w . z . 3 0 0 0 X 7 2 0 = 2 . 1 6 0 . 0 0 0 s t u k s van d e z e o n a a n z i e n l i j k e g e l d s t u k j e s , een g e w i c h t van ca 4 0 0 kg! De w a a r d e h i e r v a n , 4 6 0 £ g r o t e n , ' w a s e c h t e r n a u w e l i j k s m e e r d a n die van de 27 kg g o u d e n m u n t e n , die uit H e n e g o u w e n naar V e n e t i ë g e s t u u r d w a r e n . R e e d s h e t t r a n s p o r t hiervan s t e l d e zijn o n v e r w a c h t e eisen: er m o e s t e n linnen g e l d z a k k e n m e t h a n g s l o t e n en kisten w o r d e n a a n g e s c h a f t , o m d a t de v o o r g o u d b e s t e m d e g e l d b u i - dels h i e r o p niet waren b e r e k e n d . O n w e n n i g s t o n d de t r e s o r i e r o o k
t e g e n o v e r d e wijze w a a r o p dit s o o r t geld b e h a n d e l d w e r d . De Prui- sische p e n n i n g e n w e r d e n d o o r d e k o o p l i e d e n en a n d e r e n die h e t o v e r b r a c h t e n per g e w i c h t afgeleverd, w a t in W e s t - E u r o p a u i t e r m a t e o n g e b r u i k e l i j k w a s , m a a r bij deze massale h o e v e e l h e d e n wel onver- mijdelijk. J o h a n n e s liet alle p a r t i j e n e c h t e r o m s t a n d i g n a t e l l e n , j u i s t zoals hij m e t g o u d s t u k k e n en g r o t e r zilvergeld g e w e n d w a s , en m o e s t o p i e d e r e partij t e k o r t e n c o n s t a t e r e n , die hij wel als u i t g a v e n a f b o e k - t e . De vele b e t a l i n g e n , waarbij h e t s o m s o m t i e n t a l l e n m a r k e n Prui- sisch geld a 7 2 0 p e n n i n g e n ging, m o e t e n d a n o o k op zijn m i n s t een t i j d r o v e n d e a a n g e l e g e n h e i d g e w e e s t zijn.
G e l u k k i g w e r d een deel van d e lening, evenals h e t geld d a t l a t e r v o o r d e t e r u g r e i s w e r d o p g e n o m e n , w e e r in g o u d e n schilden uitge- k e e r d . D e z e w e r d e n v o o r een belangrijk d e e l , evenals o p de h e e n r e i s , v o o r d e w e d d e r van d e r i d d e r s en v o o r a n d e r e b e t a l i n g e n a a n l e d e n van d e e x p e d i t i e g e b r u i k t , m a a r zij w e r d e n o o k wel aan plaatselijke l e v e r a n c i e r s ter h a n d gesteld, die h i e r m e e k e n n e l i j k m e e r v e r t r o u w d w a r e n d a n m e t d e r o y a l e n , w a n t bij de s c h i l d e n is n i e t een b e l a n g r i j k e van d e g e w o n e a f w i j k e n d e k o e r s te c o n s t a t e r e n . Een r e s t a n t j e F r a n s e paviljoenen d a a r e n t e g e n w e r d z o l a n g mogelijk in k a s g e h o u d e n en p a s geheel a a n h e t e i n d e van d e t o c h t in U t r e c h t g e b r u i k t o m levens- m i d d e l e n t e k o p e n .
T o t n u t o e is in h o o f d z a a k s p r a k e g e w e e s t van d e g e l d s o o r t e n d i e d e t r e s o r i e r v o o r zijn b e t a l i n g e n van enige o m v a n g uitgaf: bijna overal g o u d s t u k k e n van diverse s o o r t e n , s l e c h t s in P r u i s e n zilveren p e n n i n - gen. Hij h a d e c h t e r o o k v o o r t d u r e n d te m a k e n m e t zilveren m u n t e n die hij als wisselgeld t e r u g k r e e g en die hij zelf w e e r v o o r b e t a l i n g e n van g e r i n g e o m v a n g n o d i g h a d . De aard van d i t k l e i n e geld w o r d t n i e t z o geregeld m e t n a m e a a n g e d u i d als d e g o u d e n m u n t e n . G e w o o n l i j k
w o r d e n s l e c h t s b e d r a g e n g e n o e m d in p o n d e n , schellingen en p e n n i n gen plaatselijk geld, waarbij v o o r a l u i t h e t v e r s c h i l l e n d e a a n t a l schil
d e n w a a r m e e een p o n d w o r d t a f g e r e k e n d blijkt d a t t e l k e n s a n d e r e p e n n i n g e n b e d o e l d zijn. De w a a r d e van die p o n d e n l o o p t e n o r m u i t e e n , o o k in aan e l k a a r g r e n z e n d e g e b i e d e n . Terwijl in d e N e d e r l a n d e n h e t p o n d zwarte penningen ( z w a r t e t o u r n o z e n ) m e t 5 / 6 g o u d e n schild o v e r e e n k w a m ,1 7 k r e e g J o h a n n e s van N e d e r h e m in Italië eerst m e t Milanese p o n d e n te m a k e n , w a a r v o o r hij s l e c h t s 1/2 schild h a d te b e t a l e n , vervolgens m e t V e n e t i a a n s e p o n d e n d i e hij m e t m i n d e r d a n 1/4 schild k o n a f d o e n . O m d a t p o n d eigenlijk s l e c h t s e e n t e l w o o r d is, k a n d i t c o n c r e t e r w o r d e n u i t g e d r u k t d o o r vast te s t e l l e n d a t d e Milanese p e n n i n g e n , imperiali g e h e t e n , s l e c h t s 3 / 5 van e e n N e d e r l a n d s e p e n n i n g w a a r d w a r e n en d e V e n e t i a a n s e p e n n i n g e n , plaatselijk b e k e n d als bagattini, w e e r m i n d e r d a n d e helft van d e i m p e r i a l i . Die b a g a t t i n i zijn d a n o o k m i n i e m e eenzijdige zilverstukjes die n i e t m e e r d a n 0 , 3 g r a m w e g e n bij een zeer laag z i l v e r g e h a l t e ,1 8 d u s n o g belangrijk m i n d e r w a a r d e v o l d a n d e r e e d s g e n o e m d e Pruisi
sche p e n n i n g e n . De W e n e r p e n n i n g e n , w a a r m e e d e t r e s o r i e r in O o s t e n r i j k t e m a k e n k r e e g , w a r e n n o g w a t k l e i n e r .
Er w a s e c h t e r een belangrijk verschil. Terwijl u i t d e b o e k i n g e n blijkt, d a t in P r u i s e n o o k de o m v a n g r i j k s t e b e d r a g e n veelal geheel m e t g r o t e a a n t a l l e n van d e z e k l e i n e p e n n i n g e n w e r d e n a f g e d a a n , b e p e r k e n zich e l d e r s d e b e t a l i n g e n in p e n n i n g e n z o n d e r m e e r ge
w o o n l i j k t o t d e k l e i n e r e t r a n s a c t i e s als f o o i e n e n a a l m o e z e n , a a n k o p e n van k l e i n e h o e v e e l h e d e n l e v e n s m i d d e l e n en m a t e r i a l e n . V o o r b e t a l i n g e n van enige o m v a n g w a s nl. b e h a l v e g o u d g e l d , b u i t e n P r u i s e n o o k g r o t e r zilvergeld b e s c h i k b a a r . H e t d u i d e l i j k s t k o m t d i t b e h a l v e in en in d e o m g e v i n g van de N e d e r l a n d e n , w a a r t e l k e n s b e t a l i n g e n in zilveren groten van 16 p e n n i n g e n v e r a n t w o o r d w o r d e n , n a a r v o r e n in h e t V e n e t i a a n s e g e b i e d , d . w . z . V e n e t i ë zelf en d e d o o r V e n e t i a a n s e h a n d e l b e h e e r s t e A d r i a t i s c h e en Levantijnse h a v e n s . Z e e r v e e l v u l d i g w o r d e n d a a r b e t a l i n g e n v e r r i c h t in g r o t e r zilvergeld: e e n m a a l w o r d e n de k o r t t e v o r e n i n g e v o e r d e soldini van 12 b a g a t t i n i1 9 g e n o e m d , veel v a k e r w o r d t g e s p r o k e n van grossi Ven., d e b e k e n d e s i n d s h e t b e g i n van d e 13e e e u w geslagen zilveren matapans in d e h e l e L e v a n t e v e n
1 7 Smit, blz. 2 0 4 .
' 8 N. P a p a d o p o l i , Le m o n e t e di Venezia 1, Venezia 1 8 9 3 , blz. 1 2 7 .
" N. P a p a d o p o l i , b l z . 1 5 9 .
verbreid als de Venetiaanse g o u d e n d u k a t e n . Zij blijken ongeveer 4 4 Venetiaanse penningen waard te zijn en v o r m d e n een w e l k o m e tus- senschakel tussen het goudgeld en het in de positie van pasmunt teruggedrongen kleine zilvergeld.
Een o v e r e e n k o m s t i g e rol spelen in B o h è m e de beemse groten, thans b e k e n d als de Praagse groschen,20 iets meer dan een Neder- landse groot waard, die sinds 1 3 0 0 massaal werden geslagen m e t h e t zilver uit de rijke zilvermijnen van Kutna Hora in O o s t - B o h e m e ; in die streken worden zelfs haast geen betalingen g e n o e m d in de overi- gens daar nog wel geslagen kleine penningen. Ook in andere streken mag, al w o r d t dit d o o r h e t geringe aantal betalingen die de rekening te n o t e r e n heeft niet z o duidelijk, een dergelijke scala van grotere en kleinere zilveren m u n t e n ieder m e t een eigen functie in h e t betalings- verkeer verondersteld w o r d e n . In Milaan werden sinds h e t begin van de e e u w al v e e l v o u d e n van de penning geslagen, zodat de weinige in Milanese p o n d e n g e b o e k t e p o s t e n wel deels in p e n n i n g e n imperiali deels in grotere zilverstukken afgerekend k u n n e n zijn. In Oostenrijk k o m e n naast een aantal uitdrukkelijk in Wener penningen gestelde p o s t e n o o k bedragen in aghelenen voor, waarmee blijkens de waarde van ongeveer \ Nederlandse groot de zilveren aquilini,21 m u n t e n m e t afbeelding van e e n adelaar door de graven van Tirol in Merano geslagen, b e d o e l d m o e t e n zijn. Zilvergeld van dit t y p e o n t b r e e k t , behalve in Pruisen, verder o o k aan de Duitse N o o r d z e e k u s t . V o o r - zover daar niet in schilden werd afgerekend, w o r d t meestal betaald in Lübeckse penningen,22 waarbij het opgevallen m o e t zijn dat deze niet, zoals bijna overal elders geteld w e r d e n in p o n d e n van 2 0 schellingen a 12 p e n n i n g e n , maar in marken van 16 schellingen a 12 stuks. Een groter zilverstuk, de Hansische wit is daar pas een tiental jaren later ingevoerd.
D e gegevens betreffende de monetaire t o e s t a n d e n die de geanaly- seerde rekening oplevert, zijn m e t het b o v e n s t a a n d e geenszins uitge- put. Hier is behalve aan de wijze waarop de grote en kleine gelds- bedragen gehanteerd en in de b o e k h o u d i n g verwerkt w e r d e n , vooral de nadruk gelegd o p de u i t e e n l o p e n d e g e l d s o o r t e n die in de g e b i e d e n waar de e x p e d i t i e d o o r h e e n trok, in h e t verkeer acceptabel waren. In
2 0 K. Castelin, Grossus Pragensis, Berlin 1 9 6 7 .
2 1 Probszt, blz. 2 7 0 .
2 2 W. Jesse, Der Wendische Münzverein, Lübeck 1 9 2 8 , blz. 7 4 .
dit o p z i c h t blijken in hoofdzaak vier gebieden te onderscheiden. Op de h e e n w e g tot aan de A l p e n kan h e t uit de Nederlanden meege
brachte, hoofdzakelijk Franse goudgeld zonder meer dienst d o e n . In Italië k o s t h e t echter m o e i t e met deze vreemde m u n t e n direct te betalen. Het verkeer w o r d t daar beheerst door de V e n e t i a a n s e du
kaat, terwijl v o o r kleinere bedragen naast bijzonder kleine penningen een scala van grotere zilverstukken bestaat die een veel belangrijker rol vervullen. In h e t door de Venetiaanse handel beheerste zeegebied is de situatie niet anders. Ook tijdens de aansluitende landreis door midden-Europa kan m e n m e t diezelfde dukaten volledig terecht; de streek gebruikt echter zijn eigen kleingeld, w e d e r o m een reeks van grotere en kleinere zilverstukken, waarvan de zware Praagse groschen en zeer lichte Weense penning de uitersten zijn. In scherpe tegenstel
ling daarmee zijn Pruisen en de Duitse O o s t z e e k u s t g e b i e d e n , waar het betalingsverkeer nog grotendeels o p zilvergeld, uitsluitend in de vorm van de kleine lokale penningen, berust. Pas tegen het einde van de terugreis w o r d t in Westfalen een m e t die van de Nederlanden o v e r e e n k o m e n d e situatie aangetroffen.
