J A A R B O E K
VAN HET
KONINKLIJK NEDERLANDSCH GENOOTSCHAP
V O O R
MUNT- EN PENNINGKUNDE
ONDER DE ZINSPREUK
„Concoröia res parvae crescunt"
TE
A M S T E R D A M
Commissie van Redactie:
M r . J . V A N K U Y K ('s-Gravenhage).
Dr. W . F. B A X (Amsterdam), Dr. J . W . A. V A N H E N G E L (Utrecht),
Dr. J . H . J O N G K E E S (Bussum).
XXXV 1948,
T W E E D E G E D E E L T E
AMSTERDAM
U I T G A V E V A N H E T G E N O O T S C H A P
R O N D O M E E N R I N G M E T N I K E - V O O R S T E L L I N G
door
Dr. A. N. Z A D O K S - J O S E P H U S J I T T A
In het Koninklijk Penningkabinet bevindt zich een prachtig gegraveerde, antieke gouden ring, die uit Klein-Azië afkomstig is; de gravure stelt Nike voor, de Victorie bezig een helm op een trophee te nagelen (zie bijgaande plaat, bovenste rij).
De ring zelf bestaat uit een smallen, in doorsnede ruitvormigen band, die zich van voren wat verbreedt en overgaat in een iets convex ovaal met naar binnen afgeschuinde randen; op dit ovaal is in de lengte-as de voorstelling gegraveerd. Zoowel wat betreft zijn vorm als stijl en voorstelling der gravure vertoont hij een opmerkelijke overeenkomst met een ring in het Britsch Museum, die uit Kertsch in Zuid-Rusland afkomstig is. Ook daar een smalle, hoekige band, een wat puntig en convex ovaal; ook daar een Nike met naakt bovenlijf, bezig een trophee te maken, zij het dan ook ditmaal door een schild aan een boomstam vast te hechten. De Londensche ring wordt in het laatst der 4de eeuw v. Chr. gedateerd, een dateering, die ook voor den onze voor de hand l i g t1) .
1) De Haagsche ring is 18 mm in doorsnede, de band 2 mm dik, het gegra- veerde vlak 14 X 18 mm. -Het gewicht is 8,1 gram, het gehalte ruim 22 karaat.
Hij werd door het Penningkabinet verworven in 1896 (Verslag 1896, blz. 36) en is afkomstig van den heer van Uije Pietersen. Deze kocht, volgens mede- deeling van zijn zoon, destijds talrijke antieke stukken uitsluitend te Smyrna, waar hij consul was. Dit wijst op herkomst uit Klein-Azië, die in het Verslag dan ook voor zeker wordt aangenomen. Deze mededeeling dank ik Dr. J. H.
Jongkees.
Voor den Londenschen ring zie: Catalogue of the Finger Rings in the British Museum (Greek, Etruscan, Roman), 51; A. Furtwangler, Die Antiken Gemmen, pl. IX, 44.
Zoeken wij naar verdere analogieën, die dezen. datum al of niet zullen bevestigen, dan moeten wij de munten en de gesneden steenen in oogenschouw nemen. Treffend is allereerst de overeen- komst met de door Agathokles in Syracuse geslagen tetradrachmen uit de laatste jaren der 4de eeuw, zoowel wat de Nike als de trophee betreft; slechts zijn bij deze laatste op de munten ook de knemides of beenkappen aangegeven. W i j willen ons hier niet in de kwestie verdiepen, of al zijn munten met deze voorstelling in de jaren 310—305 of dat de vroegste al eenige jaren eerder te dateeren z i j n2) . Zeker stammen de hier afgebeelde stukken (t.z.p., onderste rij) uit deze periode, de eerste twee zelfs bepaal- delijk uit de jaren 310—308, toen tijdens Agathokles' veldtocht in Afrika zijn broeder Antandros — de eerste letters van wiens naam als monogram in het veld staan — zijn zaken in Sicilië behartigde. Zoo wijzen ook de munten voor onzen ring naar het eind der 4de eeuw. Onze Nike moge wat stoerder zijn en krachtiger gemodeleerd, wat minder ijl en langgerekt, dit kan evenzeer aan plaatselijken of persoonlijken stijl als aan tijdsverschil worden toe- geschreven.
Het hier gebezigde motief is niet een vinding van Agathokles en komt reeds eerder elders voor. Zeker sinds de 6de eeuw werden tropheeën opgericht op de plaats, waar de vijand op de vlucht geslagen is en dus de overwinning is behaald, daar vóór Alexander nog van vervolging geen sprake was. Deze gedenkteekenen beston- den uit buitgemaakte wapenrusting, aan een boom of, als deze ontbrak, aan een paal vastgemaakt en aan de godheid, oorspron- kelijk meestal Zeus of Hera, gewijd3). Pas betrekkelijk laat werd de trophee met Nike in verband gebracht en wel in het laatste kwart der 5de eeuw, toen een rijke verscheidenheid aan Nike- mótieven ontstond. Op de befaamde, helaas zeer geschonden balustrade van het Nike-tempeltje op de Atheensche Akropolis uit dezen tijd kunnen wij verscheidene Nike-gestalten onderscheiden, die tropheeën aan het oprichten zijn. De omstandigheden maakten
2) Zie hiervoor W . Giesecke, Sicilia Numismática, blz. 89 w . , pl. 21.
3) Zie: K. Woekke, Beiteage zur Geschichte des Tropaions, in: Bonnet Jahrbücher 1911, blz. 127 w .
h e t in de 4 d e e e u w er niet n a a r , dat dit N i k e - m o t i e f dikwijls w e r d g e b e z i g d ; v e r g e t e n w e r d het e c h t e r niet. O p e e n g o u d e n s t a t e r v a n L a m p s a k o s in M y s i ë ( t e g e n 3 5 0 v. C h r . ) , zien wij het t e r u g : e e n h u r k e n d e N i k e h a m e r t een helm op een t r o p h e e 4) . In H e l l e n i s - t i s c h e n tijd, als de N i k e - f i g u u r zeer in t r e k is, k o m t o o k dit m o t i e f h e r h a a l d e l i j k v o o r . B e h a l v e op de r e e d s b e s p r o k e n m u n t e n v a n A g a t h o k l e s vinden wij het w e e r op die v a n A n t i o c h o s v a n S y r i ë 5) en P y r r h u s van E p i r u s6) in het e e r s t e k w a r t der 3 d e e e u w . E e n j o n g e r e v a r i a t i e , minder zinrijk d a n het o o r s p r o n k e l i j k motief, N i k e e e n t r o p h e e b e k r a n s e n d7) , k o m t veelvuldig v o o r g e d u r e n d e de g e h e e l e 3 d e e e u w en doet ten slotte op het eind er v a n m e t de v i c t o r i a a t zijn glorieuze intree in de R o m e i n s c h e munt.
O o k bij de g e s n e d e n s t e e n e n zijn a n a l o g i e ë n t e vinden. D a a r is in de e e r s t e p l a a t s de p r a c h t i g e s t e e n in het B r i t s c h M u s e u m , e e n s c a r a b a e o i d e - v o r m i g e c h a l c e d o n , w a a r o p een w a t v o o r o v e r g e b o g e n N i k e e e n z w a a r d b e v e s t i g t a a n een d o o r h a a r o p g e r i c h t e t r o p h e e8) . V o r m en stijl w i j z e n o n t e g e n z e g g e l i j k in de 4 d e e e u w . F u r t w a n g l e r a c h t hem v ó ó r den tijd v a n A l e x a n d e r o n t s t a a n ; d e o n o p v a l l e n d g e c o m p l i c e e r d e houding, de d i e p t e w e r k i n g en de v r i j m o e d i g h e i d in het o n z i c h t b a a r l a t e n v a n g e d e e l t e n v a n het l i c h a a m w i j z e n o n s i n z i e n s n a a r w a t l a t e r e n datum. D a a r is v e r v o l g e n s e e n in e e n g o u d e n ring g e v a t t e g r a n a a t , t e K e r t s c h g e v o n d e n in h e t g r a f v a n e e n v r o u w , dat d o o r een m u n t v a n L y s i m a c h o s in d e e e r s t e t w e e d e c e n n i a der 3 d e e e u w w o r d t g e d a t e e r d9) . V o o r den s t e e n b e t e e k e n t deze datum s l e c h t s , dat hij niet n a d i e n is b e w e r k t ;
4) Catalogue of the Greek Coins in the British Museum, Mysia, pl. X I X , 9;
Woelcke t.a.p. biz. 2 0 2 .
s) Catalogue of the Greek Coins in the British Museum, Seleucid Kings of Syria, pl. I V , 10; Woelcke, t.a.p.; P. Gardner, The Types of Greek Coins, pi. X I V , 1.
8) Woelcke, t.a.p. waar ook een Tarentijnsche munt met deze voorstelling wordt genoemd.
7) B . v . op munten v a n Seleukos v a n Syrie, van Gapua, Bruttium, Atella, Lucania, Tarente, zie: Woelcke, t.a.p., biz. 202, 204, 2 0 6 .
8) Catalogue of the Engraved Gems and Cameos in the British Museum (Greek, Roman and Etruscan), 601; Furtwangler in: Jahrbuch Arch. Inst. 1888, biz. 204 vv; dez., Die Antiken Gemmen, pl. X I I I , 37.
9) Antiquités du Bosphore Cimmérien (St. Pétersbourg 1 8 5 4 — 5 ) , pl. X V , 9.
het k a n k o r t e r e n o f l a n g e r e n tijd t e v o r e n zijn g e s c h i e d . W i j zien er e e n o n g e v l e u g e l d e N i k e s t a a n m e t o n t b l o o t b o v e n l i j f , s t e u n e n d op het l i n k e r b e e n , het r e c h t e r b e e n iets g e b o g e n ; met de l i n k e r h a n d s t e u n t zij op een speer, de r e c h t e r h o u d t zij op een t r o p h e e . Z o o w e l vorm van den s t e e n a l s compositie der v o o r s t e l l i n g w i j z e n n a a r de 4 d e eeuw; de l a a t s t e doet veel stijver en o u d e r w e t s c h e r a a n d a n bij den L o r i d e n s c h e n s t e e n en wij z o u d e n t e n o n r e c h t e g e n e i g d zijn hem v r o e g e r t e d a t e e r e n , a l s n i e t b e k e n d w a s , d a t j u i s t in het einde der 4 d e e e u w op m u n t e n en s t e e n e n d e c o m p o s i t i e zich niet m e e r a l s v r o e g e r n a a r h e t b e e l d v l a k v o e g t1 0) . S t y l i s t i s c h s t a a t deze s t e e n t u s s c h e n den L o n d e n s c h e n en o n z e n ring; o m s t r e e k s 3 2 5 v. C h r . is hij t e d a t e e r e n .
M i n d e r n a u w e v e r w a n t s c h a p met den ring, m a a r t o c h g e n o e g v e r b a n d om hier t e w o r d e n b e s p r o k e n t o o n e n e e n i g e s t e e n e n in het P e n n i n g k a b i n e t . Z o o vinden wij de c o m b i n a t i e N i k e en t r o p h e e op e e n g r o o t e n d o n k e r p a a r s e n t r o e b e l e n a m e t h y s t , v o l g e n s den i n v e n t a r i s van het K a b i n e t a f k o m s t i g uit de v e r z a m e l i n g der p r i n s e n v a n O r a n j e (t.z.p., 2 d e rij m i d d e n ) . D e z e o v a l e s t e e n is o n d e r - en b o v e n a a n c o n v e x , heeft een vrij h o o g e n r e c h t e n zijkant en is d o o r - b o o r d ( z g n . s c a r a b a e o i d e ) . N i k e b e v e s t i g t hier n i e t e e n w a p e n o f k r a n s a a n e e n t r o p h e e , doch s t a a t er n a a s t ijverig op e e n schild te schrijven; het schild rust op h a a r door e e n b o o m s t r o n k g e s t e u n d r e c h t e r b e e n en t e g e n d e t r o p h e e . D e v e e l m e e r l i n e a i r e d a n p l a s - t i s c h e w i j z e v a n u i t b e e l d e n , de w a t g r o v e e n v l u c h t i g e , m a a r toch e x p r e s s i e v e stijl m a k e n het duidelijk, d a t wij hier t e d o e n h e b b e n met een i n h e e m s c h I t a l i s c h , zij het o o k H e l l e n i s t i s c h b e ï n v l o e d stuk.
M e r k w a a r d i g en zeer vernuftig is de c o n t a m i n a t i e v a n t w e e m o t i e - v e n , het o n s w e l b e k e n d e en dat der op e e n s c h i l d s c h r i j v e n d e N i k e . D i t l a a t s t e w a s zeer geliefd in R o m e i n s c h e n tijd — d e V i c t o r i a v a n B r e s c i a is het b e k e n d s t e v o o r b e e l d — en k o m t o o k h e r h a a l d e l i j k op m u n t e n v o o r1 1) . H o o g s t w a a r s c h i j n l i j k s t a m t het o o k uit h e t
1 0) Furtwängler in: Jahrbuch 1888, blz. 2 0 5 .
l x) V o o r de Victoria v a n Brescia e.d. zie: Q. Broneer, The „Armed Aphro- dite" on Acrocorinth and the Aphrodite of Capua, in: Univ. of California Publ. in Class. Ardh., vol. 1 ( 1 9 3 0 ) , blz. 6 5 wv.; speciaal v o o r de munten zie:
Lehmann-Hartleben in: Römische Mittheilungen 1923—4, blz. 185 vv.
l a a t s t e k w a r t der 5 d e e e u w , zeker w a s h e t in H e l l e n i s t i s c h e n tijd b e k e n d . D i t l a a t s t e w o r d t n o g e e n s ten o v e r v l o e d e , b e h a l v e d o o r den g r o o t e n H a a g s c h e n steen, in de 3 d e e e u w t e d a t e e r e n , b e w e z e n d o o r e e n k l e i n e r e n , b u i t e n g e w o o n fraai b e w e r k t e n , h e l d e r e n a m e - t h y s t (t.z.p., 2 d e rij l i n k s ) . W a a r de g r o o t e e e n e i g e n l i j k o u d e r e n , 4 d e - e e u w s c h e n vorm v e r t o o n t , heeft deze den t y p i s c h H e l l e n i s t i - s c h e n vorm v a n e e n l a n g g e r e k t c o n v e x o v a a l . A a n den b o l l e n k a n t zien wij N i k e s c h r i j v e n op e e n schild, dat op e e n b o o m s t a m rust.
Z e k e r b e h o o r t hij nog. volop tot de 3 d e e e u w ; s o o r t g e l i j k e v o o r - s t e l l i n g e n k e n n e n wij elders v a n w a t l a t e r e n t i j d1 2) .
V a n l a t e r e n vorm en stijl is een cornalijn, w a a r o p n a a s t de t r o p h e e e e n p a l m - d r a g e n d e N i k e s t a a t , die z o n d e r r e d e n den r e c h t e r v o e t op een v e r h o o g i n g heeft g e z e t (t.z.p., 2 d e rij r e c h t s ) . W e d e r o m is v a n e e n c o n t a m i n a t i e v a n t w e e m o t i e v e n s p r a k e , die ditmaal e c h t e r weinig is g e s l a a g d ; de p a l m - d r a g e n d e N i k e is v a n o u d s h e r e e n b e k e n d e figuur. D e s t e e n is nog a a n é é n k a n t c o n v e x , m a a r is a a n den p l a t t e n k a n t b e w e r k t ; o o k is het o v a a l b r e e d e r d a n v a n den v o r i g e n ; de stijl is typisch I t a l i s c h en z e l f s w a t o n b e - h o l p e n p r o v i n c i a a l . D e vorm wijst op de e e r s t e helft o f het m i d d e n . der 2 d e e e u w — d a a r n a w e r d e n platte, d u n n e s t e e n e n g e b r u i k e l i j k
— en de stijl s p r e e k t dit niet t e g e n .
E e u w e n l a t e r zien wij o n s o o r s p r o n k e l i j k m o t i e f terug. U i t de e e r s t e helft der 1 6 d e e e u w is een op het e e r s t e g e z i c h t b r e e d - o v a l e , in w e r k e l i j k h e i d v e e l h o e k i g e cornalijn, w a a r o p N i k e m e t de hulp v a n e e n F a u n ( ! ) en in h e t bijzijn v a n t w e e o n b e s t e m d e j e u g d i g e figuren e e n s c h i l d h e c h t a a n een t r o p h e e (t.z.p., 3 d e rij l i n k s ) . T y p i s c h v o o r dien tijd is de v r i j m o e d i g e e n f a n t a s t i s c h e w i j z e , w a a r o p h e t e r o g e n e k l a s s i e k e e l e m e n t e n t o t e e n a a n t r e k k e l i j k e , m a a r w e l heel o n - k l a s s i e k e idylle zijn g e c o m b i n e e r d . N i e t minder t y p i s c h , m a a r d a n v o o r de 1 8 d e eeuw, is een h e l d e r e a m e t h y s t , w a a r o p de v o o r s t e l l i n g in de l e n g t e - a s is g e g r a v e e r d en die, e v e n e e n s n a a r
1 2) B . v . G. M . A. Richter, Ancient Gems ( T h e Metropolitan Museum of Art, 1 9 4 2 ) , 4 5 , door de schr. omstreeks 2 0 0 v. C . gedateerd, en Furtwangler, Die Antiken Gemmen, pl. L X I I I , 30, door hem in Augusteïschen tijd geplaatst, maar waarschijnlijk vroeger te dateeren.
het g e b r u i k v a n dien tijd, een n a a r a c h t e r e n a f g e s c h u i n d e n r a n d v e r t o o n t (t.z.p., 3 d e rij r e c h t s ) . E e n o n g e v l e u g e l d e v r o u w e n f i g u u r , s t e u n e n d op een speer, een s t a f in de a n d e r e h a n d , s t a a t d o e l l o o s n a a s t een h o o g s t o n w a a r s c h i j n l i j k e t r o p h e e , w a a r b i j k e n n e l i j k v e r w a r r i n g is o n t s t a a n t u s s c h e n t a k k e n , s c h i l d e n en b e e n k a p p e n . H o e w e l d e s t e e n op het e e r s t e g e z i c h t e e n v e e l „ k l a s s i e k e r e n "
i n d r u k m a a k t dan de vorige, slaat toch d e k u n s t e n a a r , kind v a n zijn tijd, in zijn q u a s i - w e t e n s c h a p p e l i j k h e i d d e p l a n k e v e n v e r mis als zijn 1 6 d e - e e u w s c h e v o o r g a n g e r ; b o y e n d i e n mist hij diens n a i e v e c h a r m e . Klein als zij zijn, k a r a k t e r i s e e r e n b e i d e s t e e n e n t r e f f e n d d e o p v a t t i n g e n , die in den tijd v a n hun o n t s t a a n o m t r e n t de O u d h e i d h e e r s c h t e n .
Z o o zien wij een zinrijk en a a n t r e k k e l i j k m o t i e f in het l a a t s t e k w a r t der 5 d e e e u w o n t s t a a n , t e g e n het m i d d e n der v o l g e n d e h e r v a t e n n a d e r uitgewerkt, in den loop der 3 d e e e u w a l g e m e e n geliefd e n wijd verspreid g e r a k e n , daarbij v a r i a t i e s o n d e r g a a n en ten slotte in 16de en 1 8 d e e e u w s p e l e n d e r w i j z e w e d e r o p g e v a t .
Nike-motieven op ring, steenen en munten in het Kon. Penningkabinet:
bovenste rij: gouden ring eind 4de eeuw v. C , met gipsafdruk,
tweede rij: gipsafdrukken van gesneden steenen 3de en 2de eeuw v. C.
derde rij: gipsafdrukken van gesneden steenen 16de en 18de eeuw.
