JAARBOEK VOOR MUNT-EN PENNINGKUNDE

JAARBOEK VOOR MUNT-EN

PENNINGKUNDE

67 1980

KONINKLIJK NEDERLANDS GENOOTSCHAP VOOR MUNT-EN PENNINGKUNDE

AMSTERDAM

Commissie van redaktie

Prof. dr. H. Enno van Gelder, Zeist Drs. G. van der Meer, 's-Gravenhage Drs. A. T. Puister, Wassenaar

Dr. H. J . van der Wiel, Gouda E. J. A. van Beek, Oud Ade

VONDST VAN 12E-EEUWSE MUNTEN TE ARNHEM

T e Arnhem i ) werd in October 1950 bij graafwerkzaamheden een potje gevonden, waarin zich bevonden 285 zilveren munten uit het einde van de 12e eeuw benevens enkele sieraden, waaronder een als broche gemonteerde gouden Arabische munt 2). Daar dit stuk kennelijk niet als geldstuk in de schat was opgenomen — al waren dergelijke stukken toentertijd in deze streken niet geheel onbekend 3)

— dient het bij onderzoek van de munten als zodanig buiten be- schouwing gelaten te worden.

D e inhoud van de muntschat bestaat uit zilveren „ p e n n i n g e n " met hun onderdelen, halve en kwart penningen, alle kleine stukjes, wier gewicht ligt tussen 1.5 en 0.2 g. Sedert de Karolingische tijd werd in West- en Midden-Europa vrijwel uitsluitend zilver aangemunt en wel in één betrekkelijk kleine denominatie, oorspronkelijk gelijk aan 7 2 4 0 Karolingisch pond. D i t stuk, dat lange tijd aan de behoeften van de weinig ontwikkelde maatschappij voldeed, werd kortweg denarius of penning, we zouden zeggen „ m u n t " , genoemd; in de 12e e e u w werden hieraan ook onderdelen toegevoegd, de halve penning of obolus en de kwart-penning of quadrans. Eerst in de loop van de

1) H e t G e m e e n t e m u s e u m te A r n h e m , d a t d o o r o o r l o g s h a n d e l i n g e n e r n s t i g geleden heeft, is t h a n s i n h e r b o u w . Bij d e n i e u w e o p z e t v a n h e t m u s e u m is een o n d e r s c h e i d g e - m a a k t t u s s e n h e t k u n s t m u s e u m en h e t h i s t o ri s c h m u s e u m . D i t laatste, h e t H i s t o r i s c h M u s e u m v o o r G e l d e r l a n d , zal gewijd zijn n i e t alleen aan d e geschiedenis van A r n h e m m a a r ook in h e t b i j z o n d e r aan die van geheel G e l d e r l a n d . D e w e r k z a a m h e d e n v a n d e h i s t o r i s c h e afdeling zijn reeds b e g o n n e n . I n s a m e n w e r k i n g m e t d e Rijksdienst v o o r h e t O u d h e i d k u n d i g B o d e m o n d e r z o e k w o r d t a a n d a c h t b e s t e e d aan b o d e m v o n d s t e n . D o o r d e d i l i g e n t i e v a n d e zijde van h e t m u s e u m is bij g r a a f w e r k z a a m h e d e n in de B r o e r e n s t r a a t te A r n h e m o p 19 O c t o b e r 1950 een P i n g s d o r f p o t j e , d e zilveren m u n t e n hier d o o r d r E n n o v a n G e l d e r b e s c h r e v e n en voorts enige s i e r a d e n b e v a t t e n d e , b e h o u d e n k u n n e n w o r d e n . D e s c h a t zal blijvend in de historische afdeling van h e t m u s e u m w o r d e n o p - gesteld ( N . v . d . R e d . ) .

2) A l m o r a v i d i s c h e d i n a r , geslagen in Z u i d - S p a n j e , begin 12e e e u w ; g e w i c h t m e t r e s t e n v a n m o n t u u r : 4.44 g. Zie H . L a v o i x , C a t a l o g u e des M o n n a i e s m u s u l m a n n e s d e la B i b l i o t h è q u e n a t i o n a l e , deel I I , plaat I V .

3) P h . G r i e r s o n , in E n g l i s h Historical R e v i e w , 1 9 5 1 , blz. 7 5 ; K . K e n n e p o h l , in H a m b u r g e r Beitrage zur N u m i s m a t i k , I I I (1949), b l z . 1 5 .

13e e e u w deed de ontwikkeling van het internationaal h a n d e l s v e r ­ keer, de opbloei van de steden en de overgang n a a r een o p geld gebaseerde economie de behoefte gevoelen aan een m e e r gedifferen­

tieerd r u i l m i d d e l en o n t s t o n d een systeem van verschillende m u n ­ t e n van o p k l i m m e n d e w a a r d e : naast de kleine p e n n i n g e n k w a m e n grotere zilverstukken, veelvouden van de p e n n i n g , en g o u d s t u k k e n in gebruik. I n de tijd van de onderhavige v o n d s t was hiervan n o g geen sprake.

Aan de gelijkmatigheid van m u n t o m l o o p , die het K a r o l i n g i s c h e Rijk gekend h a d , was in de 12e e e u w r e e d s lang een einde g e k o m e n . D e koninklijke d e n a r i u s , overal m e t gelijk gewicht en type u i t g e ­ geven, was l a n g z a m e r h a n d vervangen d o o r een groot aantal plaatse­

lijke denarii van zeer uiteenlopend gewicht 1). M e n was in de loop der tijden g e d w o n g e n geweest de m u n t e n steeds lichter te slaan, o n d e r b e h o u d van de n o m i n a l e w a a r d e ; de oorzaken van dit verschijnsel zijn n o g geenszins o p g e h e l d e r d , tot de belangrijkste factoren m o e t e n waar­

schijnlijk gerekend w o r d e n relatieve v e r m i n d e r i n g van de zilvervoor- raad door afvloeiing naar O o s t - E u r o p a en door t o e n e m i n g van de behoefte en de o n m a c h t van de regeerders o m besnoeiing en m i n d e r ­ waardige n a b o o t s i n g van de m u n t e n afdoende tegen te gaan. D e z e ontwikkeling verliep niet in alle delen v a n het Rijk gelijkmatig, m a a r leidde tot grote gewichtsverschillen van de p e n n i n g e n . Vooral sedert de Investituurstrijd in de n e eeuw h e t koninklijk gezag zeer veel afbreuk gedaan h a d , was de uitoefening van het m u n t r e c h t , behalve in direct aan de k o n i n g b e h o r e n d e gebieden, geheel in h a n d e n v a n de territoriale vorsten gekomen, die beeldenaar en gewicht zelfstandig naar eigen inzicht vaststelden. M e n is d a n ook gewoon te spreken van de periode van de territoriale p e n n i n g .

I n onze streken is de v e r m i n d e r i n g v a n h e t gewicht reeds tamelijk vroeg i n g e t r e d e n . D e n e - e e u w s e m u n t e n v a n de b i s s c h o p p e n van U t r e c h t en v a n de graven van Friesland wegen ongeveer 0.8 g; in de 12e en 13e e e u w is het gewicht van de U t r e c h t s e p e n n i n g tamelijk constant 0.6 g. I n de Zuidelijke N e d e r l a n d e n was in dezelfde p e r i o d e het gewicht iets h o g e r : de L u i k s e en B r a b a n t s e p e n n i n g e n wegen 0.8 g, de Vlaamse halve p e n n i n g e n 0.4 g. I n het n a b u r i g e K e u l e n d a a r e n t e g e n w e r d een veel h o g e r g e w i c h t g e h a n d h a a f d : t o t in de 13e e e u w wogen de aartsbisschoppelijke p e n n i n g e n bijna 1.5 g 2).

1) M e t verschil in gehalte behoeft vóór d e 14e e e u w nauwelijks r e k e n i n g g e h o u d e n te w o r d e n : g e n o m e n p r o e v e n wijzen bijna steeds een gehalte v a n m e e r d a n 0.900 u i t .

3) Z i e tabel i n : W . H a v e r n i c k , D i e M i i n z e n v o n K ö l n v o m B e g i n n d e r P r a g u n g b i s 1304 (Die M ü n z e n u n d M e d a ü l e n v o n K ö l n I ) , 1935, blz. 8.

D e o m l o o p g e b i e d e n van de verschillende territoriale p e n n i n g e n waren niet s c h e r p van elkaar gescheiden. W e l blijkt in de 12e e e u w , dat vele m u n t h e r e n er naar streven h u n eigen m u n t een m o n o p o l i e in h u n m a c h t s g e b i e d te verschaffen 1), m a a r h u n geringe m a c h t s m i d d e l e n stelden hen slechts gedeeltelijk in staat dit streven te verwezenlijken.

D e m u n t v o n d s t e n bewijzen, dat haast overal m u n t e n uit verschillende gebieden naast elkaar in o m l o o p w a r e n : g e d u r e n d e de gehele m i d d e l ­ e e u w e n en tot diep in de m o d e r n e tijd bleven de grenzen tussen de o m l o o p g e b i e d e n vloeiend en voor iedere m u n t s o o r t verschillend, en vielen zij in vele gevallen niet m e t de politieke g r e n z e n s a m e n . S t e e d s weer dient de vraag gesteld te w o r d e n , welke geldsoorten in een bepaald gebied in gebruik waren en wat de o n d e r l i n g e v e r h o u ­ d i n g van de circulerende m u n t e n was.

T w e e reeksen v a n gegevens k u n n e n op deze v r a a g s t u k k e n licht w e r p e n : enerzijds de schriftelijke b r o n n e n , waarin m e l d i n g g e m a a k t w o r d t van de m u n t s o o r t e n , waarin betalingen w o r d e n v e r r i c h t of b e d o n g e n ; anderzijds de m u n t e n zelf en in het bijzonder de m u n t ­ v o n d s t e n . D e z e laatste geven een direct beeld van de practijk van de m u n t c i r c u l a t i e , daar zij een afgezonderd en gewoonlijk opzettelijk v e r b o r g e n gedeelte v o r m e n van de aan een b e p a a l d p e r s o o n op een b e ­ p a a l d tijdstip t o e b e h o r e n d e voorraad van op een b e p a a l d e plaats o m ­ l o p e n d geld. H i e r u i t leren wij k e n n e n het uiterlijk en het gewicht van de in de schriftelijke b r o n n e n g e n o e m d e m u n t e n en h i e r m e d e de hoeveelheid zilver, die deze vertegenwoordigen, de h e r k o m s t van de in het gebied naast de i n h e e m s e o m l o p e n d e m u n t e n en — bij vol­

d o e n d e omvangrijk materiaal — de relatieve h o e v e e l h e d e n v a n ieder soort v o o r h a n d e n , waaruit dikwijls belangrijke gevolgtrekkingen voor het e c o n o m i s c h leven getrokken k u n n e n w o r d e n 2).

O m een v o n d s t op deze wijze als b r o n te k u n n e n g e b r u i k e n m o e t e n d u s allereerst vastgesteld w o r d e n : de v i n d p l a a t s , de tijd van ver­

b e r g i n g , de h e r k o m s t der aangetroffen m u n t e n en tenslotte aantal en gewicht van iedere soort.

D e d a t e r i n g van de te A r n h e m aan de d a g g e k o m e n schat kan m e t v o l d o e n d e zekerheid w o r d e n vastgesteld. R u i m een d e r d e deel van de v o n d s t w o r d t g e v o r m d door m u n t e n van Philips van H e i n s b e r g , aartsbisschop van K e u l e n van 1167 tot 1 1 9 1 . D i e n s m u n t e n zijn door talrijke v o n d s t e n in grote hoeveelheden b e k e n d g e w o r d e n en m e t

1) W . H a v e r n i c k , D e r K ö l n e r Pfennig i m 12. u n d 13. J a h r h u n d e r t (Beiheft 18 z u r Vierteljahrschrift für Sozial- u n d Wirtschaftsgeschichte), 1930, b l z . 1 7 .

2) H . G e b h a r t , in D e u t s c h e s J a h r b u c h für N u m i s m a t i k I (1938), b l z . 157.

z o r g b e s c h r e v e n i ) . Tijdens zijn vrij lange r e g e r i n g zijn vijf verschil­

l e n d e m u n t t y p e n gebruikt, waarvan d e relatieve opeenvolging o p g r o n d v a n h e t al of niet v o o r k o m e n in onderscheiden, v o n d s t e n vast­

staat 2). I n d e onderhavige v o n d s t zijn d e t y p e n I I , I I I en I V — t y p e I schijnt slechts in zeer kleine hoeveelheid geslagen te zijn — r u i m v e r t e g e n w o o r d i g t , terwijl type V geheel o n t b r e e k t . D e tijd v a n v e r b e r g i n g m o e t d u s enige tijd na de invoering van type I V en vóór die van t y p e V gesteld w o r d e n . N u is type I V zeer waarschijnlijk kort n a 1180 in o m l o o p gebracht, daar de hier voor h e t eerst door de a a r t s ­ b i s s c h o p gevoerde vaan vermoedelijk h e t teken is van de h e m in d a t jaar, na d e val v a n h e r t o g H e n d r i k de L e e u w v a n Saksen, v e r l e e n d e w a a r d i g h e i d v a n h e r t o g v a n Westfalen; type V kan niet veel later d a n 1190 zijn ingevoerd, daar h e t veelvuldig v o o r k o m e n in latere v o n d ­ sten o p een a a n m u n t i n g g e d u r e n d e verscheidene jaren vóór d e d o o d v a n Philips in 1197 wijst. Hieruit m a g m e t beslistheid w o r d e n ge­

c o n c l u d e e r d , dat d e gehele schat omstreeks 1190 aan d e g r o n d w e r d t o e v e r t r o u w d .

D e z e d a t e r i n g w o r d t bevestigd door enkele a n d e r e m e t zekerheid te d a t e r e n s t u k k e n . Aangetroffen w o r d e n m u n t e n v a n bisschop B o u d e - wijn v a n U t r e c h t (1178—1196), niet echter v a n diens opvolger e n v a n diens jongere tijdgenoten, de graven O t t o I v a n Gelre en D i e d e r i k V I I v a n H o l l a n d . K e i z e r F r e d e r i k Barbarossa (1152—1190) is m e t talrijke s t u k k e n vertegenwoordigd, gedeeltelijk zelfs uit de laatste j a r e n v a n zijn regering, zijn zoon keizer H e n d r i k V I echter in h e t geheel n i e t . N u alle dateerbare stukken uit de periode n 50 t o t 1190 s t a m m e n , m a g , gezien de bij a n d e r e m u n t v o n d s t e n o p g e d a n e er­

v a r i n g , m e t redelijke zekerheid w o r d e n a a n g e n o m e n , dat ook de ove­

rige i n die periode zijn geslagen.

I n de in h e t m i d d e n van ons land in deze p e r i o d e opgestelde o o r k o n d e n w o r d e n naast elkaar g e n o e m d denarii T r a i e c t e n s e s (en D a v e n t r i e n s e s ) en denarii Colonienses, ook wel o n d e r s c h e i d e n als d e n a r i i leves e n denarii graves 3). D e D e v e n t e r s e p e n n i n g e n b e h o e ­ ven niet als een afzonderlijke soort b e s c h o u w d te w o r d e n : in de beide bisschoppelijke m u n t h u i z e n te U t r e c h t en D e v e n t e r w e r d e n m u n t e n v a n hetzelfde gewicht geslagen, die ook in de o o r k o n d e n aan elkaar gelijkgesteld w e r d e n . Over blijven d u s twee naast elkaar circulerende

1) W . H a v e r n i c k , D i e M ü n z e n v o n K ö l n .

2) S l e c h t s d e o n d e r l i n g e volgorde v a n t y p e I , I I en I I I staat niet geheel vast, h i e r v a n zijn I e n I I I e c h t e r v a n o n d e r g e s c h i k t e b e t e k e n i s .

3) H a v e r n i c k , K ö l n e r P f e n n i g , b l z . 100—9; I . H . G o s s e s , V e r s p r e i d e G e s c h r i f t e n , I946, b l z . 208—220.

p e n n i n g e n v a n zeer u i t e e n l o p e n d gewicht. Uit de spaarzame ge­

gevens o m t r e n t h u n onderlinge v e r h o u d i n g m a g afgeleid w o r d e n , d a t in deze tijd i K e u l s e p e n n i n g w e r d gelijkgesteld m e t 2¹/» U t r e c h t s e p e n n i n g . D e even schaarse gegevens o m t r e n t de in beide p l a a t s e n v o o r g e s c h r e v e n m u n t v o e t bevestigen deze relatie: te K e u l e n was de s t a n d a a r d vermoedelijk 1.46 g, te U t r e c h t 0.62 g 1).

D e A r n h e m s e v o n d s t biedt een concrete bevestiging van deze t o e s t a n d : hij bestaat voor 53 % uit zware K e u l s e p e n n i n g e n van 1,2—

1.5 g en voor 39 % uit lichte p e n n i n g e n van 0.50—0.65 g, beide m e t h u n p r o p o r t i o n e l e o n d e r d e l e n . D e z e bevestiging is zeer waardevol, o m d a t tot n u toe n o g geen i2e-eeuwse v o n d s t van belang b e k e n d ge­

w o r d e n is, afgezien van v o n d s t e n in F r i e s l a n d en te M a a s t r i c h t 2), in welke streken o p m o n e t a i r gebied a n d e r e t o e s t a n d e n heersten d a n in het m i d d e n van ons land.

D e v o n d s t t o o n t tegelijk, dat het uit de o o r k o n d e n afgeleide beeld van de o m l o o p van twee verschillende soorten p e n n i n g e n naast elkaar veel te e e n v o u d i g is. N o c h de groep der aangetroffen Keulse s t u k k e n , n o c h die der lichte i n h e e m s e p e n n i n g e n v o r m e n een eenheid en b o v e n d i e n blijken naast deze beide soorten ook a n d e r e u i t h e e m s e m u n t s o o r t e n een — zij het ondergeschikte — rol te spelen.

D e groep der zware p e n n i n g e n — m e t h u n o n d e r d e l e n — kan als volgt ontleed w o r d e n :

a. nos 1—11 (106 s t u k s ) : werkelijk in de aartsbisschoppelijke m u n t t e K e u l e n geslagen p e n n i n g e n , halve p e n n i n g e n en kwart p e n n i n g e n . D e beeldenaar is te K e u l e n sedert de aanvang van de 12e e e u w regel­

m a t i g : o p de voorzijde de t r o n e n d e aartsbisschop m e t n a a m en titel;

op de keerzijde een symbolische voorstelling van de stad K e u l e n m e t m u u r en t o r e n s , w a a r o m h e e n S A N C T A C O L O N I A P A C I S M A T E R 3). Bijna alle gevonden stukken dateren uit de tijd van a a r t s b i s s c h o p P h i l i p s , o n d e r wie de Keulse p e n n i n g zijn grootste v e r b r e i d i n g v o n d .

b . nos 12—25 (20 s t u k s ) : n a b o o t s i n g e n van m u n t e n van a a r t s ­ bisschop P h i l i p s . Als haast iedere in de m i d d e l e e u w e n wijd v e r b r e i d e m u n t s o o r t , w e r d de K e u l s e p e n n i n g veelvuldig door n a b u r i g e m u n t - h e r e n n a g e b o o t s t , die zich o p deze wijze verzekerden, dat h u n m u n t e n grif w e r d e n geaccepteerd; dergelijke nabootsingen zijn niet n o o d -

1) H a v e r n i c k , K ö l n e r P f e n n i g , blz. 38—42; M ü n z e n von K ö l n , blz. 8 — 1 1 ; G o s s e s , blz. 2 1 7 .

2) F r i e s e v o n d s t e n : S. W i g e r s m a H z n , in D e Vrije F r i e s X X I (1913), blz. 7 9 — 1 2 9 ; v o n d s t M a a s t r i c h t : R e v u e de la n u m i s m a t i q u e beige I I I (1847) blz. 433.

3) O n d e r a a r t s b i s s c h o p P h i l i p s zijn de o m s c h r i f t e n s t e e d s v e r b a s t e r d t o t H I T A R C E P I S C O P V ( s ) en E I A C O L O N I A P A C M A I ( H a v e r n i c k , M ü n z e n von K ö l n , blz. 1 1 5 ) .

zakelijkerwijze te licht, al is dat vaak wel het geval, daar het reeds voordeel opleverde de a n d e r s aan de a a r t s b i s s c h o p toevloeiende n o r m a l e winst op de v e r m u n t i n g naar eigen m u n t h u i z e n af te leiden.

D e keerzijde is gewoonlijk z o n d e r wijziging gecopieerd, de voor­

zijde vertoont kleine afwijkingen, die de n a m a a k v e r r a d e n , de t r o ­ n e n d e figuur heeft a n d e r e a t t r i b u t e n en het omschrift is v e r b a s t e r d .

Vrij veel van deze navolgingen d r a g e n de beeltenis of de n a a m van keizer F r e d e r i k Barbarossa. D e mogelijkheid bestaat, d a t een deel hiervan in het K e u l s e atelier zelf is o n t s t a a n , daar de uitoefening van het m u n t r e c h t aan de koning toeviel tijdens zijn verblijf in een bis­

schopsstad i ) ; de overige m o e t e n geslagen zijn in koninklijke m u n t ­ h u i z e n in de o m g e v i n g .

Voor de gewone gebruiker waren al deze s t u k k e n niet van K e u l s e p e n n i n g e n te o n d e r s c h e i d e n , zodat zij ongetwijfeld z o n d e r m e e r als denarii Colonienses o m l i e p e n .

c. nos 26—30 (14 s t u k s ) : s t u k k e n v a n hetzelfde gewicht en al­

gemeen aspect, doch slechts gedeeltelijk o n t l e e n d e beeldenaar, alle afkomstig uit koninklijke m u n t h u i z e n . H i e r v a n zijn de halve p e n ­ n i n g e n m e t kop van K a r e i de G r o t e — de in 1155 heilig verklaarde grote voorganger van keizer F r e d e r i k — zeker te Aken geslagen; de p e n n i n g e n , die o p de keerzijde een g e b o u w m e t omschrift R O M A C A P V T M V N D I v e r t o n e n , zijn vermoedelijk afkomstig uit d e o u d e koninklijke m u n t te D u i s b u r g 2). D e voorzijde van b e i d e soorten v e r t o o n t de t r o n e n d e keizer o p dezelfde wijze als de t r o n e n d e a a r t s ­ bisschop op de K e u l s e s t u k k e n .

H e t is b e k e n d , dat de keizer te Aken, D u i s b u r g en elders volgens de K e u l s e m u n t v o e t deed m u n t e n en dat de a a r t s b i s s c h o p hierin een zeer ongewenste c o n c u r r e n t i e zag. I n verschillende v o n d s t e n w o r d e n deze s t u k k e n ook t e z a m e n m e t die van aartsbisschop P h i l i p s aangetrof­

fen 3). A a n g e n o m e n m a g d u s w o r d e n , dat ook deze o n d e r de ver­

z a m e l n a a m denarii Colonienses in o m l o o p w a r e n .

d. nos 31—35 (12 s t u k s ) : M u n s t e r s e p e n n i n g e n en n a b o o t s i n g e n

1) H . T r o e , M ü n z e , Zoll u n d M a r k t in ihrer finanziellen B e d e u t u n g für d a s R e i c h (Beiheft 28 z u r Vierteljahrschrif t für Sozial- u n d W i r t s c h a f tsgeschichte), 1937, b l z . 9 — 1 5 .

2) D e h e r k o m s t d e r R o m a C a p u t M u n d i - s t u k k e n is n o g o m s t r e d e n , v e r d e d i g d w o r ­ d e n A k e n e n D u i s b u r g . A a n h e t h o o f d a r g u m e n t v o o r D u i s b u r g , de o o r k o n d e v a n 1 1 7 3 , w a a r i n de keizer beveelt te D u i s b u r g hele p e n n i n g e n e n te A k e n halve p e n n i n g e n van K e u l s gewicht te slaan, kan t h a n s w o r d e n toegevoegd, d a t d o o r h e t v i n d e n v a n d e A k e n s e obool n o 30 een gesloten reeks o n t s t a a t , w a a r n a a s t voor hele p e n n i n g e n v a n geheel a n d e r type nauwelijks plaats is. Z i e : J. M e n a d i e r , in Zeitschrift für N u m i s m a t i k X X X I (igr3), blz. 225—229 en H . B u c h e n a u , in Blatter für M ü n z f r e u n d e 1914, kol.

5578 vlg.

3) Bijv.: v o n d s t Beveren, R e v u e beige de n u m i s m a t i q u e 48 (1892), b l z . a u ; v o n d s t S t r o m b e r g , Blatter für M ü n z f r e u n d e 1914, kol. 5495.

hiervan, die wel het gewicht van de Keulse hebben, maar een geheel afwijkende beeldenaar. Zij worden in het algemeen slechts in West- falen vermengd met Keulse munten gevonden en de oorkonden noemen daar uitdrukkelijk de denarii Monasterienses. Voor de M u n - sterse penning moet dan ook een afzonderlijk omloopgebied worden aangenomen, dat slechts gedeeltelijk met dat van de Keulse samen­

valt i ) . D e aanwezigheid in een vondst uit Arnhem, zo dicht bij Westfalen gelegen, is zeer verklaarbaar; de omloop in het gebied van de Keulse penning werd trouwens door de gelijkheid in waarde wel zeer vergemakkelijkt.

Ook andere vondsten van Keulse penningen plegen een dergelijk percentage van slaafse en vrije navolgingen te bevatten — zij het ge­

woonlijk geen Munsterse penningen — , die de voorbeelden overal op de voet volgden. Opvallend is in dit geval slechts het betrekkelijk hoge aandeel, dat de onderdelen van de penning van het totaal uitmaken.

Terwijl gewoonlijk enkele of in het geheel geen halve en kwart pen­

ningen worden gevonden, zijn zij hier talrijker dan de hele penningen.

D e verklaring hiervan is vermoedelijk, dat m e n in dit gebied aan de lichte penning, die in gewicht ongeveer met de halve Keulse overeen­

kwam, gewend was en dus aan de onderdelen de voorkeur gaf.

Veel minder eenheid vertoont de groep der inheemse lichte penningen:

a. nos 39—41 (17 stuks): stukken uit de bisschoppelijke munthui­

zen te Deventer en Utrecht. Hierbij zijn er slechts twee van bisschop Godefried van Rhenen (1156—1178), die ook overigens zeer zeldzaam zijn; zij hebben de kop van de bisschop op de voorzijde, een kruis op de keerzijde en steeds zeer onduidelijke omschriften. Beter vertegen­

woordigd zijn de veel verzorgder stukken van zijn opvolger, bisschop Boudewijn van Holland (1178—1196). Op het tijdstip van verberging hadden deze kennelijk nog niet hun grootste verbreiding: de nabootsin­

gen ervan, die niet zeldzaam zijn, zijn nog weinig vertegenwoordigd.

b. nos 42—45 (15 stuks): navolgingen van penningen van bis­

schop Godefried en halve penningen van bisschop Boudewijn, alle zonder omschrift en dus niet nader te localiseren. D e stukken met kop op de voorzijde en kruis op de keerzijde dragen de n o g niet steekhoudend verklaarde letters S of E . D e Nederlandse herkomst staat behalve door het type wel vast door vondsten hier te lande en vondsten elders tezamen met Utrechtse penningen 2).

1) Havernick, D e r Kölner Pfennig, blz. 30a—220; B . Peus, D a s Westfalische M ü n z - w e s e n im Mittelalter (Teildruck uit D e r R a u m Westfalen I I ) , 1947, blz. 6 1 .

2) V o n d s t e n in h e t Sint-Adalberts-putje te E g m o n d ; vondst Daelie in N o o r w e g e n ( H . Grote, M ü n z s t u d i e n , I I I (1863), blz. 260—2).

c. nos 46—51 (23 s t u k s ) : stukken van hetzelfde gewicht als de voorgaande — r u i m 0.6 g — d o c h slechts zeer gedeeltelijk o n t l e e n d e beeldenaars, alle z o n d e r omschrift en grotendeels hier voor het eerst b e k e n d g e w o r d e n . D e voorzijde v e r t o o n t — in artistiek h o o g s t a a n d e uitvoering — een gaande leeuw, die h e r i n n e r t aan gelijktijdige, d o c h Zwaardere p e n n i n g e n van de hertog v a n B r a b a n t 1 ) ; een adelaar, die ook v o o r k o m t op eveneens z w a a r d e r e , waarschijnlijk te M a a s t r i c h t geslagen keizerlijke m u n t e n 2); een grote lelie b o v e n een altaar, waarvoor geen onmiddellijke parallel is aan te wijzen 3). D e keerzijde is o n m i s k e n b a a r N e d e r l a n d s : een kruis m e t zinloos omschrift — als o p n o 52 en 53; een lelie-kruis b i n n e n o r n a m e n t r a n d — gelijk aan die van n o 44 en 45; een kruis m e t s t e r r e n in de h o e k e n — ongeveer als n o 42 en 43.

d. nos 52—55 (57 s t u k s ) : een bijzonder talrijk v e r t e g e n w o o r d i g d e g r o e p p e n n i n g e n van iets geringer gewicht d a n de voorafgaande stuk­

ken — r u i m 0.5 g. Ook hier o n t b r e k e n begrijpelijke omschriften, al is het niet uitgesloten, dat de zinloze l e t t e r c o m b i n a t i e s van n o . 52 F r i d e r i c u s I m p e r a t o r v e r b e r g e n . D e b e e l d e n a a r s , keizer of a a r t s ­ bisschop o p de voorzijde, kruis of g e b o u w o p de keerzijde, wijzen n a a r K e u l s e en U t r e c h t s e v o o r b e e l d e n ; de A r n h e m s e v o n d s t , die deze t y p e n voor het eerst in groot aantal te voorschijn b r e n g t , bevestigt een h e r k o m s t uit die omgeving 4).

G e w i c h t en t y p e n van de o n d e r b , c en d b e s c h r e v e n g r o e p e n n o o d ­ zaken de h e r k o m s t te zoeken in het N e d e r l a n d s - N e d e r r i j n s e gebied, in h e t Z u i d e n b e g r e n s d door het omloopgebied van de L u i k s e p e n n i n g (0,8 g), welke m u n t v o e t ook gold in de keizerlijke m u n t te M a a s t r i c h t en i n de hertogelijk Brabantse m u n t h u i z e n ; in het Z u i d - O o s t e n d o o r d e m u n t p l a a t s e n van de zware K e u l s e p e n n i n g , A k e n , K e u l e n en D u i s b u r g ; in het O o s t e n door het gebied van de M u n s t e r s e p e n n i n g ; i n h e t N o o r d e n door de Friese streken, waar een veel lichter p e n n i n g w e r d geslagen (0.3 g en m i n d e r ) .

Behalve de beide reeds g e n o e m d e bisschoppelijke m u n t h u i z e n b e s t o n d e n in dit g e b i e d :

d e koninklijke m u n t h u i z e n te N i j m e g e n , waar vermoedelijk sedert keizer H e n d r i k V I n a a r U t r e c h t s gewicht — 0.6 g — d o c h K e u l s type

1) A . D e Witte, Histoire monetaire du Brabant I (1894), no 17 en 18. H e t nieuwe stuk no 48 maakt het waarschijnlijk noodzakelijk deze Brabantse m u n t e n in plaats van aan hertog Hendrik I toe te schrijven aan diens voorganger Godfried I I I ( 1 1 4 3 — 1 1 9 0 ) .

2) Blatter für Münzfreunde 1914, kol. 5618.

3) Voor deze typen in het algemeen: F . Friedensburg, D i e Symbolik der M i t t e l - altermünzen II (1922), blz. 122, 238 en 240.

4) H e t K o n . Penningkabinet bezit een aantal ex., in 1918 verworven uit een vondst aan de Nederrijn, die vermoedelijk geen andere soorten bevatte.

werd gemunt i ) , en te Kaiserswerth, waarvan niets naders bekend is 2);

de aartsbisschoppelijke munt te Xanten, waar zowel in de n e als in de 13e eeuw naar Utrechts gewicht en type werd gemunt; de 13e- eeuwse stukken hebben het zelfs voor Utrechtse penningen zeer lage gewicht van 0.5 g 3 ) ;

de munt van het kapittel van Sint Marie te Rees, dat in de 13e eeuw munten van hetzelfde zeer lage gewicht uitgaf met het borst­

beeld van de aartsbisschop, welker type sterk aan dat van no 53 herinnert 4);

de munt van het Keulse kapittel van Sint Pantaleon te W e s s e m , waaraan een stuk van Keuls type, doch Utrechts gewicht wordt toe­

geschreven 5);

de munt van de graaf van Gelre te Zutfen, waar tussen 1180 en 1200 nabootsingen van de penning van bisschop Boudewijn werden ver­

vaardigd 6); het is niet uitgesloten, dat de graaf reeds in de 12e e e u w ook Zuidelijker een munthuis bezat, in samenhang met de in deze tijd in zijn bezit gekomen riviertollen; Arnhemse munten zijn echter eerst met zekerheid aan te wijzen onder graaf Gerard III (1207—

1227);

de munt te Wesel, toebehorend aan de graaf van Kleef: Weselse munten worden in 1156 genoemd, zijn echter eerst uit de 13e e e u w bekend — deze hebben het Utrechtse gewicht 7 ) ;

de munt van de graaf van Holland, later gevestigd te Dordrecht;

het is mogelijk, dat de oprichting van dit munthuis samenhangt met de verwerving van de tol te Geervliet door de graaf in 1 1 7 9 ; bekend zijn echter eerst munten van graaf Diederik V I I (1190—1203), na­

bootsingen van die van bisschop Boudewijn 8);

Het merendeel dezer munthuizen is ongetwijfeld slechts van locale

1) W . J . d e V o o g t , in R e v u e de la n u m i s m a t i q u e beige 1867, b l z . 4 1 0 — 7 . H e t d o o r h e m a a n H e n d r i k V I I toegeschreven t y p e n o 5, m o e t waarschijnlijk o n d e r H e n d r i k V I (1190—1197) geplaatst w o r d e n , d a a r h e t K e u l s e voorbeeld uit die tijd d a t e e r t ( H a v e r n i c k 573)-

a ) H a v e r n i c k , K ö l n e r P f e n n i g , b l z . 147.

3) H a v e r n i c k , K ö l n e r P f e n n i g , b l z . 79; M ü n z e n v o n K ö l n , b l z . 183.

4) Haverr.ick, K ö l n e r P f e n n i g , b l z . 7 2 ; M ü n z e n v o n K ö l n , b l z . 1 7 9 . D e toeschrijving v a n o u d e r e zeer lichte m u n t j e s aan R e e s is onzeker ( t . z . p . , b l z . 178).

5) H a v e r n i c k , M ü n z e n v o n K ö l n , b l z . 1 8 1 — 2 .

6) M . S c h u l m a n , i n J a a r b o e k v a n h e t K o n . N e d . G e n o o t s c h a p voor M u n t - e n P e n n i n g k u n d e X X V I I (1940), b l z . 64—70; P . O . v a n d e r Chijs. D e m u n t e n . . . v a n G e l d e r l a n d (1852), b l z . 9.

7) H a v e r n i c k , K ö l n e r P f e n n i g , b l z . 149; A . N o s s , D i e M ü n z e n v o n Cleve (1932), b l z . 1 1 .

8) H . O p p e r m a n n , U n t e r s u c h u n g e n z u r n o r d n i e d e r l a n d i s c h e n G e s c h i c h t e I I b l z . 34.

D e d o o r h e m als a r g u m e n t g e b r u i k t e m u n t e n van graaf Floris I I I m o e t e n e c h t e r a a n graaf F l o r i s I V (1223—1246) w o r d e n t o e g e s c h r e v e n .

betekenis geweest, een omvangrijker p r o d u c t i e m a g v e r w a c h t w o r d e n te Nijmegen en te X a n t e n . D e hier r u i m aanwezige zeer lichte p e n - n i n g e n m e t k o n i n g s k o p , no 52 — alle e x e m p l a r e n zijn zeer afgesleten, d u s wel reeds enkele tientallen jaren in o m l o o p — w o r d e n d o o r s o m - migen aan Nijmegen toegeschreven; een bezwaar hiertegen is e c h t e r , dat de b e k e n d e latere m u n t e n uit dit atelier z w a a r d e r zijn. M i s s c h i e n m o e t eerder gedacht w o r d e n aan de s t u k k e n m e t adelaar, n o 46 en 47, die wel hetzelfde gewicht h e b b e n als de U t r e c h t s e p e n n i n g ; in ieder geval k o m t de adelaar ook op i3e-eeuwse door de graaf van Gelre te Nijmegen geslagen m u n t e n voor 1).

D e X a n t e n s e p e n n i n g w o r d t in de o o r k o n d e n dikwijls genoeg ge- n o e m d o m de mogelijkheid te overwegen één of b e i d e v a n de a a r t s - bisschoppelijke t y p e n , n o 53 en 55, aan dit m u n t h u i s toe te schrijven.

I n d i e n beide daar geslagen zijn, moet h e t type m e t kruis o p de keer- zijde, waarvan alle exemplaren afgesleten zijn, o u d e r zijn d a n dat m e t het K e u l s e g e b o u w . D a a r n a a s t k o m e n Rees 2) en W e s s e m in a a n m e r - king, waarover de aartsbisschop de voogdij b e z a t .

Voor de t y p e n m e t kop en kruis, n o 44 en 45, en een aantal gelijk- soortige, hier niet v e r t e g e n w o o r d i g d e s t u k k e n 3), z o u g e d a c h t k u n - n e n w o r d e n aan de Gelderse of H o l l a n d s e m u n t . H e t is mogelijk, d a t daar vóór de navolgingen van stukken van b i s s c h o p B o u d e w i j n , reeds t y p e n van bisschop Godefried w e r d e n g e ï m i t e e r d ; h e t o p h e t voorbeeld steeds zeer onduidelijk afgeslagen omschrift zou d o o r een lege of m e t o r n a m e n t gevulde r a n d v e r v a n g e n k u n n e n zijn.

D e lichte p e n n i n g e n vallen d u s uiteen in twee g r o e p e n : enerzijds de werkelijk U t r e c h t s e stukken m e t h u n m i n of m e e r vrije n a v o l - gingen, alle r u i m 0.6 g w e g e n d , anderzijds een groep n o g lichtere s t u k k e n van 0.5 g, die aan de N e d e r - R i j n tussen D u i s b u r g en N i j - m e g e n geslagen m o e t e n zijn. E e n scherpe grens t u s s e n deze b e i d e gebieden is n o g niet te g e v e n : de v o n d s t , waarin beide v e r t e g e n w o o r - d i g d zijn, s t a m t blijkbaar juist uit het overgangsgebied. I n de 13e e e u w is in het geheel geen grens m e e r te b e s p e u r e n : in H o l l a n d , U t r e c h t en G e l r e , zowel als te N i j m e g e n , in Kleef en in het Noordelijk deel van h e t a a r t s b i s d o m heeft de p e n n i n g d a n hetzelfde gewicht en gewoonlijk dezelfde t y p e n .

D e A r n h e m s e v o n d s t bestaat voor m e e r d a n 90 % u i t i n h e e m s te

1) V a n d e r Chijs, G e l d e r l a n d , p l . 1, n o 7.

3) H a v e r n i c k ' s toeschrijving van n o 53 aan R e e s b e r u s t o p vergelijking m e t een I 3 e - e e u w s s t u k , w a a r v a n de p l a a t s i n g te R e e s ook n i e t b o v e n twijfel v e r h e v e n i s .

3) C a t . a u c t i e J . W . S t e p h a n i k ( F r e d . M u l l e r 13 D e c . 1904), b l z . 34; V a n d e r C h i j s , H o l l a n d , p l . 35, 1—3 en p l . 43 o n z e k e r e .

noemen muntsoorten: de lichte U t r e c h t s e e n N e d e r - R i j n s e p e n n i n g e n die in het gebied zelf werden geslagen, en de zware Keulse penningen, wier omloopgebied veel groter was, maar o.a. zeker het midden van ons land omvatte. D e munt van de metropool van de Rijnhandel komt, vooral in de 12e eeuw, voor in de oorkonden van het gehele Rijn-gebied van de Main tot de monding als de meest gebruikelijke munt voor betalingen van meer dan plaatselijk karakter. In een nog groter gebied, dat Vlaanderen en Brabant enerzijds en Westfalen anderzijds omvat, worden wel de bedragen uitgedrukt in eigen munt, maar geschiedde betaling blijkens de vondsten zeer veelvuldig in Keuls geld 1). D e z e dominerende positie verloor de Keulse penning in onze streken eerst in de loop van de 13e eeuw o m verdrongen te worden door de even zware Engelse penning of sterling, die dan de voornaamste handelsmunt wordt 2).

Een klein gedeelte van de vondst wordt gevormd door vreemde munten, volgens een andere muntvoet geslagen:

a. nos 36—38: één Naamse en twee Vlaamse munten, beide in de Zuidelijke Nederlanden zeer verbreide soorten, waarvan een enkel exemplaar hier verdwaald is;

b. nos

56—57:

0.35—0.25 g. Het is bekend, zowel uit oorkonden als uit vondsten, dat in de 12e eeuw in de Friese landen penningen werden geslagen van zeer primitieve makelij, die nog niet de helft van de Utrechtse wogen. Omtrent hun omloopgebied is nog weinig te zeggen: de meeste typen zijn, behalve in Friesland zelf, slechts in enkele vondsten van zo bonte samenstelling aangetroffen, dat hieruit geen conclusie getrokken kan worden 3). Alleen het hier het ruimste vertegenwoor­

digde type is haast niet in Friesland gevonden, doch voornamelijk bekend uit één grote vondst in Noord-Holland, wellicht moet de oorsprong dus Zuidelijker gezocht worden 4).

c. nos 58—63: tien verschillende munten van uiteenlopend ge­

wicht uit Neder-Saksische munthuizen. Het meerendeel stamt uit het gebied van de Neder-Elbe, waar in het midden van de 12e eeuw de oude handelsstad Bardowiek het centrum was en waar Lübeck, Hamburg en Lüneburg in opkomst waren. Sommige hebben het daar

1) K a a r t I I in H a v e r n i c k , D e r K ö l n e r P f e n n i g .

2) I . H . G o s s e s , V e r s p r e i d e G e s c h r i f t e n , b l z . 220 vlg.; K . K e n n e p o h l , in H a m ­ b u r g e r B e i t r a g e z u r N u m i s m a t i k I V (1950), b l z . 5 vlg.; C . S c h o l t e n , in J a a r b o e k K o n . N e d . G e n . v o o r M u n t - en P e n n i n g k u n d e X X V I (1939), b l z . 1 v l g .

3) V o n d s t D a e l i e (noot 18); v o n d s t Bünstorff (Berliner M ü n z b l a t t e r 1916, b l z . 1 7 9 — 8 1 ) .

4) Verslag K o n . P e n n i n g k a b i n e t 1892, b l z . 22.

lange tijd gebruikelijke gewicht van 0.9 g, andere het waarschijnlijk omstreeks 1180 ingevoerde gewicht van 0.5 g 1). D e aanwezigheid van deze stukken te Arnhem moet verklaard worden uit de belang­

rijke, van oudsher bestaande handelsbetrekkingen tussen plaatsen in het Oosten en Noorden van ons land en het Elbe-gebied. Ook in een in dezelfde tijd te dateren vondst in Sleeswijk komen verschil­

lende der hier aanwezige Nederlandse munten voor 2).

Enkele van deze stukken zijn eenzijdig geslagen penningen, zg.

bracteaten. In de tweede helft van de 12e eeuw heerste in grote delen van het D u i t s e Rijk de gewoonte de munten op een zeer dun zilver­

plaatje met één stempel te slaan. Vermoedelijk hangt dit samen met het daar heersende gebruik de munttypen veelvuldig in te trekken en nieuwe penningen in omloop te brengen, wat soms meer dan één maal per jaar geschiedde 3). Het gebied van de bracteaten-techniek o m ­ vatte behalve Zwaben in hoofdzaak Hessen, Thüringen, Neder- saksen tot aan de Wezer en de ten Oosten hiervan gelegen gebieden.

D e streek aan de Neder Elbe was een overgangsgebied, waar zowel één- als tweezijdige penningen geslagen werden. D e exemplaren van deze weinig duurzame munttypen, die aan de Rijn terecht zijn ge­

komen en dus aan de periodieke intrekking onttrokken, hebben door het te lange gebruik zeer geleden en zijn moeilijk herkenbaar.

In verschillende opzichten is de Arnhemse muntvondst zeer merk­

waardig. Zij bevat een vrij groot aantal tot dusver niet of vrijwel niet bekende munttypen uit ons land en uit het Rijnland. Zij geeft voor het eerst een concreet beeld van de muntcirculatie in de tweede helft van de 12e eeuw, waarvoor de steeds vage oorkonden de enige bron waren, en bevestigt de hieruit getrokken conclusies. Zij werpt enig licht op de handelsbetrekkingen van dit gebied met de Noordzeekust. Zij doet ten slotte een datering aan de hand voor het Pingsdorf-potje, waarin zij verborgen was.

1) P . J . M e i e r , in Zeitschrift für N u m i s m a t i k X X I (1898), b l z . 118 v l g . ; W . Jesse, D e r W e n d i s c h e M ü n z v e r e i n (Quellen u n d D a r s t e l l u n g e n z u r H a n s i s c h e n G e s c h i c h t e N . F . V I ) 1928, b l z . 31—64.

2) V o n d s t Bünstorff (blz. 131 n o o t 3).

3) Z i e voor d e artistieke mogelijkheden v a n deze t e c h n i e k : A . S u h l e , M ü n z b i l d e r d e r H o h e n s t a u f e n z e i t , 1938.

Overzicht van de inhoud

Z w a r e p e n n i n g e n Penning

7

74

Keulse munten, 4 i 42 23 106

Nabootsingen hiervan 10 9 ^I 20

Keizerlijke munten 11 1 2 14

Munsterse munten 7 4 ^I 12

L i c h t e p e n n i n g e n penning

72

Utrechtse munten 5 12 17

Nabootsingen hiervan 12 3 15

Andere munten van Utrechts

gewicht 4 19 23

Neder-rijnse munten 49 8 57

Zuid-Nederlandse munten 1 2 3

Neder-Saksische munten 10

—

Z e e r l i c h t e p e n n i n g e n penning totaal

Friese munten 8 co

T e z a m e n

verdeeld naar het gewicht: 1.6/i.og 0.8/0.5 g 0.4/0.25 g 69 137 79 285 Beschrijving der munten

In de volgende beschrijving wordt links de beeldenaar van de voorzijde, rechts die van de keerzijde gegeven.

Bij in meer dan 3 exemplaren aanwezige typen wordt het gemiddel­

de gewicht en het gewicht van het zwaarste goed bewaarde exemplaar opgegeven. Bij het bepalen der gewichten zijn beschadigde e x e m ­ plaren buiten beschouwing gelaten.

D e met * aangeduide typen zijn afgebeeld.

A. GEBIED VAN DE KEULSE PENNING

A a r t s b i s s c h o p R e i n a l d v a n K e u l e n (1159-1167) H a l v e p e n n i n g - t y p e I 1 ex.

Borstbeeld van aartsbisschop, G e b o u w met vijf arcaden, waar­

blootshoofds, met kromstaf boven drie torens en boek

ARCHEPC j + SCACOL M A T G e w . 0.72 g Havernick, D i e M ü n z e n von K ö l n , no 491

i*. K w a r t p e n n i n g - t y p e I 2 ex.

Als voren, zonder omschrift | A l s voren, zonder omschrift G e w . 0 . 3 15 en 0.29 g Havernick 493

De bijbehorende hele penning, Havernick 4 8 9 , is niet vertegenwoordigd.

14 ex.

Muur met grote poort, waar­

boven drie torens

A a r t s b i s s c h o p P h i l i p s v a n K e u l e n (1167-1190) 3*. P e n n i n g - t y p e I I

Tronende aartsbisschop, blootshoofds, m e t kromstaf en boek

H I T A R C E P I C O P V + E A C O L O N I A P A I C M A I

G e w . : gem. (13) 1.292 g; max. 1.50 g Havernick 506 vlg.

Var.: a. kromstaf buitenwaarts (Hav. 506) 12 ex.

b. kromstaf binnenwaarts (Hav. 508) 1 ex.

c. ster in de poort (Hav. - , vgl. n o 4d) 1 ex.

4*. H a l v e p e n n i n g - t y p e I I 25 ex.

Als voren | Als voren

G e w . : g e m . (20) 0.662 g; max. 0.76⁵ g Havernick 509 vlg.

V a r . : b . o p voorzijde H I T R A C minstens 2 ex.

c. o p keerzijde P A C M A I minstens 1 ex.

d. ster i n de poort (Hav. 511) 2 ex.

5. K w a r t p e n n i n g — t y p e I I 5 ex.

Als voren, zonder omschrift | Als voren, zonder omschrift G e w . : gem. (4) 0.33⁵ g; max. 0.36⁵ g Havernick 512 6*. H a l v e p e n n i n g - t y p e I I I 4 ex.

Tronende aartsbisschop, g e ­ mijterd, met kromstaf en boek H I T A R C E P I C O P V

Muur met smalle poort, waar­

boven drie torens E A C O L O N I A P A I C M A I

G e w . : g e m . (4) 0.64 g; max. 0.70 g Havernick 542 Var.: b. o p keerzijde P A C M A I minstens 1 ex.

7. K w a r t p e n n i n g - t y p e I I I 1 ex.

Als voren, zonder omschrift | Als voren, zonder omschrift G e w . 0.41 g Havernick 543

D e bijbehorende hele penning, Havernick 5 4 1 , is niet vertegenwoordigd.

8*. P e n n i n g - t y p e I V 26 e x . G e b o u w m e t vijf a r c a d e n , waar- boven drie t o r e n s

T r o n e n d e aartsbisschop, gemijterd, m e t kromstaf e n vaan

HITARC EPI(S)COPV E(I)ACOLONIAPAICMAI G e w . : g e m . (20) 1.37⁵ g; m a x . 1.58 g H a v e r n i c k 549 v . V a r . : a. vaan bijna horizontaal; v z . E P I C O P V ; k z .

onduidelijk 1 e x . b . vaan gebogen o m l a a g ; vz. E P I C O P V ; kz. E A 3 e x . c. vaan recht o m l a a g ; vz. E P I C O P V ; k z . E A I e x . d. als c, d o c h vz. E P I S C O P V ; kz. E I A 19 e x .

e. als d, d o c h vz. H I A T R C 2 e x . Zie voor de verschillende vormen van de vaan: H. Buchenau, in Blatter für Münzfreunde 1 9 1 4 , k. 5522 v.

9*. H a l v e p e n n i n g - t y p e I V 12 ex.

Als v o r e n | Als voren

G e w . : g e m . (10) 0.695 g ; m a x . 0.81 g H a v e r n i c k 555 V a r . : a. als n o 8a; omschriften onduidelijk 1 e x .

b . als n o 8b 6 e x .

c. als n o 8d 4 e x .

d. als n o 8e 1 ex.

10. K w a r t p e n n i n g - t y p e I V 15 ex.

Als v o r e n , z o n d e r omschrift | Als voren, z o n d e r omschrift G e w . : g e m . (9) 0.32⁵ g; m a x . 0.38 g H a v e r n i c k 556 v a r . V a r . : a. vaan gebogen omlaag h a n g e n d m i n s t e n s 4 ex.

b . vaan recht omlaag h a n g e n d m i n s t e n s 6 ex.

Havernick 556 beeldt een exemplaar mèt omschriften af.

1 1 . P e n n i n g - t y p e I I e n I V Als n o 3

HITARC EPICOPV G e w . 1.27 g

1 ex.

Als n o 8

+ EACOLONIAPAIC

H a v e r n i c k 572 Dergelijke hybride stukken zijn niet zeldzaam - ook exem- plaren met voorzijde type IV en keerzijde type II komen voor - Men neemt aan, dat in periode IV enkele malen oude, nog in de Munt aanwezige stempels gebruikt werden.

N a v o l g i n g e n v a n m u n t e n v a n a a r t s b i s s c h o p P h i l i p s 1 2 * . P e n n i n g - t y p e II

Tronende keizer met lans en rijksappel

OIO

G e w . 10.6 g

i e x . Type van no 3, in de poort een ster

- f E A C O L O N I A

Havernick 531 var.

Het door Havernick beschreven stuk heeft een kruis in de poort.

13*. P e n n i n g - t y p e II 1 ex.

Tronende keizer met rijks- Type van no 3, in de poort een appel en lelie-scepter ster

ICV°IP E A C M A I G e w . 1.01 g

Het omschrift moet vermoedelijk aangevuld worden tot Fridericus Imperator; vgl. no. 1 4 en Havernick 5 3 3 .

14. H a l v e p e n n i n g - t y p e II Tronende keizer met rijks­

appel en palmtak F R I . . R I C V ' I P G e w . 0.59 g

1 ex.

Type van n o 4, in de poort een ster

E A C O L O N I A P A I C M A I

Havernick 534 De bijbehorende hele penning: Havernick 5 3 3 .

1 5 * . P e n n i n g - t y p e II Tronende keizer met lelie- scepter en tak of scepter (?)

+ . . I . C V . C . . . C A G e w . 1.25 g

1 ex.

Type van n o 3, in de poort een kruis

+ E A C O L O N I A P A I S M A I

16. K w a r t p e n n i n g - t y p e I I Tronende keizer met lans en rijksappel; zonder o m ­ schrift

G e w . 0.315 g

De bijbehorende he

1 ex.

Type van no 5, in de poort een kruis

H a v e r n i c k 532 : penning: Havernick 5 3 1 .

17 . H a l v e p e n n i n g - t y p e II Tronende keizer met lelie­

scepter en rijksappel FEDER

G e w . 0.52⁵ g

1 ex.

T y p e van no 4, doch omschrift ROMA CAP . . MVNDI

Een penning van Frederik Barbarossa van Keuls type, met omschrift Roma Caput Mundi wordt beschreven: Haver­

nick 536, J. Menadier, Die Aachener Münzen (in Zeitschrift für Numismatik XXX, 1 9 1 3 ) , no 2 2 .

3*. P e n n i n g - t y p e II Tronende geestelijke met twee leliescepters

• f R ICT . . . G e w . 1.41 g

1 ex.

Type van no 3, in de poort drie ringetjes

+ EACOLONIAPAISMAI

Havernick 519 Blijkens een overeenkomstig stuk - Havernick 522 - met + LIMB. . . op de keerzijde wellicht geslagen door graaf Arnold van Altena ( 1 1 7 3 - 1 2 0 4 ) te Limburg an der Lenne.

19*. H a l v e p e n n i n g - t y p e II Als voren

- RIMVHI . . NCA G e w . beide ex. 0.64 g

Zelfde opmerking als bij no 18

2 ex.

Als voren, in de poort een ster - r EACOLONIAPACMAI

20. H a l v e p e n n i n g - t y p e II Tronende graaf met lans en palmtak

- r RVOPER TVCOM G e w . 0.61 g

1 ex.

Type van no 4

+

Havernick 526 Blijkens het omschrift Sigenensis geslagen door graaf Rupert III van Nassau ( ± 1 1 6 0 - 1 1 9 0 ) te Siegen.

21*. H a l v e p e n n i n g - t y p e I I I Tronende keizer met lelie­

scepter en rijksappel - VIC . . . LO C T H I . G e w . 0.62 en 0.63 g

2 ex.

Type van no 6, in de poort een ster

+ OA N T I I T V Havernick 545; Menadier 23 Door Menadier zonder voldoende grond aan de keizerlijke munt te Aken toegeschreven.

22*. P e n n i n g - t y p e I V Tronende keizer met vaan en rijksappel

R V A F R E

G e w . : gem. (4) 1.38 g; max.

4 ex.

Type van n o 8

E A C O L O N I A P A I C M A I

1.49 g Havernick 558

23. P e n n i n g - t y p e IV Tronende keizer met lelie­

scepter en bijl R C I T A H E I P A Gew. 1.37 en 1.39 g

2 ex.

Type van no 8

E I A C O L O N I A P A I C M A I

Havernick 561 De bijl wordt verklaard als het teken van de keizerlijke Munt te Bielstein (Havernick, blz. 1 2 7 ) .

24*. H a l v e p e n n i n g - t y p e IV Tronende keizer met rijks­

appel en jachtvalk FRI°

Gew. 0.55 g

De bijbehorende hele penning: Havernick 562

1 ex.

Type van no 9, in de arcaden drie kruisen

O N I A P A I C . . .

25*. H a l v e p e n n i n g - t y p e IV Tronende keizer (?) met ge­

schouderd zwaard en rijks­

appel

. . . I C V E A H T G e w . 0.63 g

1 ex.

Type van no 9, doch zonder o m ­ schrift

Een hele penning van dergelijk type: Havernick 5 6 8 ; Blatter für Münzfreunde 1 9 1 4 , pl. 2 1 0 , 2 2 .

R o m a C a p u t M u n d i - g r o e p ( k e i z e r F r e d e r i k B a r b a r o s s a ) 26*. P e n n i n g 9 ex.

Tronende keizer met ge­

schouderd zwaard en rijks­

appel; rechts een ster F R E D E R I I M P R

G e w . : gem. (6) 1.36 g; max. 1.41 g

Muur met poort, waarboven een toren en twee daken

+ R O M A C A P V T M V N D I

Menadier 27

K w a r t p e n n i n g

Als v o r e n , z o n d e r omschrift G e w . : b e i d e ex. 0.34 g

2 e x . Als v o r e n , z o n d e r omschrift

De bij deze hele en kwart penning behorende halve penning is nog niet bekend.

P e n n i n g

T r o n e n d e keizer m e t lans en rijksappel

FR I D E A V G G e w . 1.32 g

P e n n i n g

T r o n e n d e keizer m e t lelie­

scepter en rijksappel

F R I D A V G G e w . 1.46⁵ g

1 e x . K e r k g e b o u w v a n terzijde, waar­

boven een ster

+ R O A C A D l M e n a d i e r 33c

1 e x . Als voren

+ R O M A C A P V T M V N D I M e n a d i e r 34 K e i z e r F r e d e r i k B a r b a r o s s a ( A k e n )

H a l v e p e n n i n g

T r o n e n d e keizer m e t lelie scepter en rijksappel

F R I D (?) I M P G e w . 0.68⁵ g

1 e x . K o p v a n K a r e i de G r o t e n a a r v o r e n

S A N C T V S C A R O L V S

De keerzijde vertoont overeenkomst met een halve penning, welks voorzijde de kop van Frederik Barbarossa draagt (Menadier 30); de voorzijde is gelijk aan die van een Akense halve penning van keizer Hendrik V I (Menadier 3 5 ) .

M u n s t e r s e g r o e p

P e n n i n g - M u n s t e r 5 e x .

G e b o u w m e t d r i e t o r e n s K r u i s , i n welks hoeken vier

kruisjes

+ O D D O • V I I I onleesbaar omschrift

G e w . : g e m . (4) 1.51 g; m a x . 1.59 g H . G r o t e , M ü n z s t u d i e n I , b l z . 226; B . P e u s , D a s M ü n z w e s e n d e r Bischöfe von M u n s t e r , blz. 198, n o 4 Op de munten der bisschoppen van Munster is de naam van keizer Otto I I I eeuwenlang gehandhaafd. Exemplaren uit de 1 1 e eeuw dragen op de keerzijde de stadsnaam Mimigardeford, die uit de 12e eeuw -- het hier voorhanden

34*

35"

36.

type - vertonen, voorzover leesbaar, de naam van bisschop Burchard ( 1 0 9 8 - 1 1 1 8 ) , wat vermoedelijk tot in de tweede helft van de eeuw voortduurde.

32*. H a l v e p e n n i n g - M u n s t e r

Als voren j Als voren G e w . 0.56, 0.61 en 0.62 g

33 . K w a r t p e n n i n g - M u n s t e r Als voren

G e w . 0.27 g

P e n n i n g - O s n a b r ü c k Als v o r e n , d o c h in d e hoe­

ken e e n ster, een kruis en twee s t i p p e n

sporen van A R N O L D V S ? G e w . 1.38 en 1.40 g

Als voren

Als voren

3 ex.

1 ex.

2 ex.

omschrift onleesbaar

P e u s , b l z . 196, n o E De ster moet waarschijnlijk beschouwd worden als het teken van de Munt te Osnabrück, waar de Munsterse pen­

ning werd nagevolgd (Berliner Münzblatter 1 8 9 5 , k. 1 8 5 5 ) . Peus kent een hele en een halve penning, waarop de naam van bisschop Arnold ( 1 1 7 3 - 1 1 9 0 ) duidelijk is.

H a l v e p e n n i n g - o n z e k e r e m u n t p l a a t s 1 ex.

Als voren, d o c h in d e h o e - A l s voren ken twee kruisen en twee

s t i p p e n

omschrift onleesbaar G e w . 0.53 g

Een hele penning met dezelfde tekens: Grote, blz. 225/226.

Kan een Munsters stuk zijn van een andere emissie dan no 3 2 , of een navolging.

B. Z U I D E L I J K E N E D E R L A N D E N G r a a f H e n d r i k v a n N a m e n (1139-1196)

P e n n i n g 1 ex.

omschrift onleesbaar

Paaslam naar links, bijschrift o n ­ leesbaar

K o p v a n de graaf naar links m e t h e l m en zwaard, waar­

b o v e n . O M E .

G e w . 0.78 g R . C h a l o n , M o n n a i e s des comtes de N a m u r , n o 28

Blijkens betere exemplaren luiden de bijschriften C O M E S en A G N V S . Gewicht en algemeen aspect zijn die van de gelijktijdige Luikse penningen.

A. Sieraad vervaardigd van Spaans-Arabische gouden m u n t 1-2. Aartsbisschop Reinald van K e u ­ len 3-9. Aartsbisschop Philips van K e u l e n 15-18. Navolgingen van K e u l e n

21-25. Navolgingen van Keulen 26-30. Keizer Frederik Barbarossa 31-35. Bisschoppen van Mun­

ster en O s n a b r ü c k 38. V l a a n d e r e n 39. Bisschop Godfried van Utrecht 40-41. Bisschop Boudewijn v a n Utrecht 42-43. Navolgingen van Utrecht

4 4 - 5 1 . N e d e r l a n d e n , a n o n i e m 52-55 Neder-Rijn. a n o n i e m 56-57. Friesland 58. Lübeck 59. Mark­

graaf O t t o van B r a n d e n b u r g 6 1 . Hertog Bernhard van Saksen 62-63. Aartsbisschop W i k m a n van M a a g d e n b u r g

V l a a n d e r e n

37. H a l v e p e n n i n g ( m a i l l e ) 1 ex.

In het veld twee lelies, een Kruis, in de hoeken gesteelde ster en een halve maan stippen

In de rand vier cirkeltjes + SIMON

G e w . 0.41 g V. Gaillard, Monnaies des comtes de Flandre, no 35 v.; A . Dieudonné, Monnaies féodales francaises, blz. 79

Simon was vermoedelijk exploitant van het Vlaamse munt­

huis te Atrecht ten tijde van graaf Philips ( 1 1 6 8 - 1 1 9 1 ) .

3 9 '

40*

1 ex.

Krukkenkruis, in de hoeken stip­

pen, binnen dubbele rand 38*. H a l v e p e n n i n g ( m a i l l e )

Adelaar m e t uitgespreide vleugels b i n n e n d u b b e l e r a n d

G e w . 0.41⁵ g R e v u e beige de n u m i s m a t i q u e 1892, b l z . 238, no 71

Blijkens gewicht en type maille geslagen in een der steden van Vlaanderen (of Artois). De toeschrijving aan Aire is zonder grond (A. Dewismes, Catalogue des monnaies d'Artois, no 68).

C. GEBIED VAN DE UTRECHTSE PENNING B i s s c h o p G o d e f r i e d v a n U t r e c h t (1156-1178) P e n n i n g - D e v e n t e r 2 e x . Borstbeeld van de bisschop

naar links, blootshoofds, met kromstaf en boek

IDV

Gew. 0.60 en 0.69⁵ g

Gevoet kruis

+ DAVENTRIA

Van der Chijs, Utrecht, pl. 5, 6 De aanvulling van het omschrift der voorzijde tot Gode- fridus berust op vergelijking met penningen met dezelfde voorzijde (Van der Chijs, pl. 5, 4 ) . Ook te Utrecht geslagen penningen van deze bisschop zijn bekend.

B i s s c h o p B o u d e w i j n v a n U t r e c h t (1178-1196) P e n n i n g - U t r e c h t

Borstbeeld van de bisschop naar rechts, blootshoofds, met kromstaf

+ BALDVI NVSEPC Gew. 0.61 en 0.62⁵ g

3 ex.

Kruis, in de hoeken afwisselend ster en letter E

+ TRAIECTVM

Van der Chijs, Utrecht, pl. 6,2

41*. H a l v e p e n n i n g - U t r e c h t 12 ex.

Als voren, zonder omschrift Als voren, zonder omschrift G e w . : gem. (11) 0.29 g; max. 0.32 g

Var.: a. achter de kop een cirkeltje b. boven de kromstaf een kruisje

c. zonder teken

9 ex.

2 ex.

1 ex.

N a v o l g i n g e n v a n m u n t e n v a n b i s s c h o p B o u d e w i j n 42*. H a l v e p e n n i n g 2 ex.

Borstbeeld naar rechts, blootshoofds, met lelie­

scepter

G e w . 0.33 en 0.34⁵ g 43*. H a l v e p e n n i n g

Borstbeeld van bisschop, naar rechts, met kromstaf, blootshoofds

In rand cirkeltjes Gew. 0.31 g

44*

45*

Gevoet kruis, in de hoeken af­

wisselend sterren en lelies

1 ex.

Gevoet kruis, in de hoeken cirkel­

tjes

In rand cirkeltjes en kruisjes

Het muntplaatje is groter en dunner dan bij de overige halve penningen.

11 ex.

Kruis, in iedere hoek een min of meer vervormde S

N i e t g e l o c a l i s e e r d e m u n t e n P e n n i n g

K o p naar rechts, waarvoor een min of meer vervormde S

In rand cirkeltjes en driehoekjes Rand als voorzijde

G e w . : gem. (10) 0.625 ë'> max. 0.68⁵ g Van der Chijs, Holland, pl. 35, 1

P e n n i n g 1 ex.

Als voren, doch voor de kop een E

Als voren, doch in de hoeken een E

G e w . 0.66 g Revue de la numismatique beige 1869, blz. 314 Deze beide typen werden met een aantal overeenkomstige stukken door J. W. Stephanik (auctie-catalogus, Fred.

Muller 1 2 Dec. 1 9 0 4 , blz. 24) toegeschreven aan de abdij Egmond; door H . Grote aan de graaf van Holland (Münz- studien III, blz. 262, verg. Berliner Münzblatter 1 9 1 7 , blz.

1 8 2 ) ; door W . J. de Voogt aan de graaf van Gelre (blijkens Inventaris Kon. Penningkabinet). A l deze toeschrijvingen missen voldoende grond; deze vondst bevestigt slechts de Nederlandse herkomst.

46*. P e n n i n g

Adelaar met uitgespreide vleugels

Zonder omschrift

G e w . 0.53, 0.56⁵ en 0.59 g

3 e x . Kruis, in de hoeken cirkeltjes

+ A + A + A + A

47*. H a l v e p e n n i n g 2 e x . Als voren | Als voren

G e w . 0.31 g

48*. P e n n i n g

Naar rechts gaande leeuw, omkijkend naar links, ter­

zijde L E O Gew. 0.65 g

1 e x . Kruis, in de hoeken lelies In rand cirkeltjes en driehoekjes A. D e w i s m e s , Catalogues des monnaies d'Artois, no 65

De toeschrijving van Dewismes aan de stad Aire is onjuist, blijkens het gewicht. Het type der voorzijde komt overeen met dat van enkele Brabantse stukken uit het einde van de 12e eeuw, die echter belangrijk zwaarder zijn en een geheel andere keerzijde vertonen (A. de Witte, Histoire monetaire...

de Brabant, no 1 7 ) .

49*. H a l v e p e n n i n g

Naar rechts gaande leeuw, met bijschrijft L E O , boven­

aan een ster G e w . 0.31 g

1 ex.

Als voren, zonder rand

50*. H a l v e p e n n i n g 8 ex.

Als voren, doch bovenaan Leliekruis, in de hoeken gesteel- een cirkeltje de stippen

G e w . : gem. (5) 0.31 g; max. 0.36 g

D e keerzijde van het laatste stuk herinnert aan Vlaamse voorbeelden.

5 1 * . H a l v e p e n n i n g 8 ex.

Grote lelie boven een al- Gevoet kruis, in de hoeken g e - taar, zonder omschrift steelde sterren, zonder omschrift G e w . : gem. (6) 0.31 g; max. o,35⁵ g

De gehele penningen behorend bij no 50 en 5 1 zijn niet bekend.

18 ex.

Kruis, in de hoeken vier punten N e d e r - r i j n s e g r o e p

52*. P e n n i n g

Borstbeeld van keizer met kruisscepter en palmtak

Zonder omschrift Verschillende letters

G e w . : g e m (15) 0.51 g; max. 0.56 g Blatter für Münzfreunde 1914, k. 5620; Havernick, blz. 180

Var.: o p keerzijde a. + IR + I C + I T + I V minstens 7 ex.

b. + S I + I C -f- . . + IV minstens 4 ex.

c. + I C + . . + . . + I C minstens 1 ex.

Buchenau (t.a.p.) heeft gedacht aan de keizerlijke munt te Maastricht, wat door het gewicht wordt tegengesproken.

Voor Havernick's hypothese Nijmegen pleit de overeenkomst in type met Utrechtse en Nederrijnse stukken, ertegen het geringere gewicht.

14 hele ex.

7 halve ex.

Kruis, in de hoeken kruisjes

Verschillende omschriften

Havernick 766 4 ex.

2 ex.

3 ex.

10 ex.

1 ex.

Toegeschreven aan het munthuis te Rees wegens de gelijk­

heid van de keerzijde met die van een later aldaar geslagen stuk (Havernick 768).

53*. P e n n i n g

Borstbeeld van aartsbis­

schop, blootshoofds, met kromstaf en boek

Zonder omschrift

G e w . : gem. (13) 0.523 g; max. 0.57 g Var.: op keerzijde a. + A I + I C + A I + V I

b. + A I + I C + I V + c. + A I + I C + A I + IV d. + V I + C l + IA + V I e. + IR + I C + . . + . .

54. H a l v e p e n n i n g Als voren

Gebroken ex.

Behoort bij de voorgaande hele penning.

1 ex.

Als voren, omschrift onleesbaar