MUNT- EN PENNINGKUNDE

J A A R B O E K

VAN HET

KONINKLIJK NEDERLANDSCH GENOOTSCHAP

V O O R

MUNT- EN PENNINGKUNDE

ONDER DE ZINSPREUK

„Concoröia res parvae crescunt"

TE

A M S T E R D A M

Commissie van Redactie:

M r . J . V A N K U Y K ('s-Gravenhage).

Dr. W . F. B A X (Amsterdam), Dr. J . W . A. V A N H E N G E L (Utrecht),

Dr. J . H . J O N G K E E S (Bussum).

XXXV 1948,

T W E E D E G E D E E L T E

AMSTERDAM

U I T G A V E V A N H E T G E N O O T S C H A P

D E E E R S T E V O R S T E N - P O R T R E T T E N O P M U N T E N

<loor

M r . J . V A N K U Y K

I. O p de m i d d e l e e u w s c h e munten w o r d t de v o r s t , de m u n t - heer, g e s t e l d als zoodanig, zonder g e d a c h t e zelfs a a n e e n p o r t r e t . H e t portret, met i c o n o g r a f i s c h e n zin, is een v e r s c h i j n s e l v a n de R e n a i s s a n c e1) . N i e u w e l e v e n s - en g e d a c h t e n v o r m e n zijn h i e r v a n o o r z a a k en v e r k l a r i n g : uit de m e n i g t e k o m t de enkeling n a a r v o r e n . M e n k e n t en b e w o n d e r t de I t a l i a a n s c h e medailles der R e n a i s ­ s a n c e , de — v o o r e e n g r o o t deel o n d e r invloed v a n deze — in F r a n k r i j k en n o o r d e l i j k e l a n d e n o n t s t a n e p e n n i n g e n der l a t e r e R e n a i s s a n c e . N i e t s t e e d s w o r d t e c h t e r g e d a c h t a a n de h i e r a a n a n a l o g e o n t w i k k e l i n g op de munten. — D e m u n t e n v a n I t a l i ë , met n a m e die der vijftiende eeuw, v o r m e n hier h e t p u n t v a n u i t g a n g met h a a r p r a c h t i g e v o r s t e n - p o r t r e t t e n op de v o o r z i j d e , met fraaie

•— v a a k zuiver k l a s s i e k e — keerzijden. H e t is a l s o f m e t één slag d e m i d d e l e e u w s c h e munten, met h a a r toch soms s c h o o n e g o t h i e k , v e r g e t e n zijn d o o r d a t een v o l k o m e n n i e u w e k u n s t 'haar i n t r e d e doet. D e stijl der medailles g a a t o v e r op die der m u n t e n : tal v a n medailleurs zijn t e v e n s stempelsnijder; wij n o e m e n M e l i o l i , C a r a - d o s s o , F r a n c i a . — H i e r o p v o l g e n F r a n s c h e t e s t o n s , e n k e l e a n d e r e s t u k k e n en e e n r e e k s met p o r t r e t t e n v a n K a r e i V en P h i l i p s I I . N a a s t deze onmiddellijke o f r e e d s v e r d e r v e r w i j d e r d e n a v o l g i n g e n v a n de I t a l i a a n s c h e R e n a i s s a n c e - s t u k k e n , k o m e n dan de D u i t s c h e d a a l d e r s .

x) Zie: Hans Nussbaum, Fürstenporträte auf italienischen Münzen des Quattrocento, in: Zeitschrift für Numismatik, X X X V , blz. 145 v .

H e t K o n i n k l i j k P e n n i n g k a b i n e t b e z i t e e n r e e k s v a n d e z e k u n s t ­ historisch zoo b e l a n g r i j k e p o r t r e t t e n¹) ; de b e s t e v o o r b e e l d e n zijn op de hier g e b o d e n platen a f g e b e e l d , w a a r b i j — a a n g e z i e n ze a a n h e t K a b i n e t o n t b r e k e n en h e t b e e l d z o n d e r deze onvolledig en dus m i n d e r j u i s t zou zijn •—• een a a n t a l F r a n s c h e m u n t e n is g e v o e g d uit d e v e r z a m e l i n g v a n den schrijver.

* * *

I I . D e a f b e e l d i n g e n s p r e k e n v o o r zich z e l f en e e n z e e r enkel w o o r d v a n toelichting zal v o l d o e n d e zijn.

In I t a l i ë n e e m t M i l a a n met zijn s c h o o n e S f o r z a - p o r t r e t t e n e e n e e r s t e p l a a t s in ( n o s . 1—3; no. 2 — 3 v a n C a r a d o s s o ) . V e r d e r F e r r a r a ( n o s . 4 — 7 ) w a a r de medailleur F r a n c e s c o F r a f t c i a w e r k t e , die e v e n e e n s de m a k e r is v a n h e t b e k e n d e p o r t r e t v a n I o a n n e s B e n t i v o g l i o I I van G e n u a ( n o . 8 ) . E e n d u b b e l e d u c a a t v a n M i l a a n v e r t o o n t h e t b e e l d v a n L o d e w i j k X I I , k o n i n g v a n F r a n k r i j k ( n o . 1 5 ) geheel in I t a l i a a n s c h e n stijl. D e k o n i n g

d a n k t e a a n zijn g r o o t m o e d e r V a l e n t i n e V i s c o n t i zijn I t a l i a a n s c h e d r o o m e n en zijn a a n s p r a k e n op M i l a a n ; hij s c h i e p a a n h e t e i n d e v a n zijn r e g e e r i n g n a a r I t a l i a a n s c h v o o r b e e l d d e n F r a n s c h e n t e s t o n .

• Z e e r m o o i e r e e k s e n zijn g e s l a g e n v o o r het k o n i n k r i j k N a p e l s , o o k v o o r K a r e i V en P h i l i p s I I . M e n k a n die v a n K a r e i V b e s c h o u w e n als de fraaiste p o r t r e t t e n v a n den k e i z e r .

D e k u n s t m i d d e l p u n t e n F l o r e n c e , V e n e t i ë en R o m e o n t b r e k e n ; hier h e e r s c h e n a n d e r e k r a c h t e n dan die v a n de t y r a n n e n der k l e i n e v o r s t e l i j k e h o v e n . D e M e d i c i s h e b b e n n o o i t hun p o r t r e t op een m u n t g e p l a a t s t ; zij w a r e n met d e w e r k e l i j k e m a c h t t e v r e d e n en o n t h i e l d e n zich v a n elke zelfverheffing b o v e n de a n d e r e b u r g e r s . In V e n e t i ë , de a r i s t o c r a t i s c h e republiek, w a s de d o g e niet a n d e r s d a n h e t s y m b o o l v a n n a t i o n a l e g r o o t h e i d en m a c h t . F l o r e n c e en V e n e t i ë g a v e n niet e e n teston met portret, zij s c h o n k e n der w e r e l d e e n g e h e e l a n d e r e doch niet minder b e l a n g r i j k e munt. D e g o u d e n

* ) W i j leggen ons toe op uitbreiding van de verzameling van het Kabinet door verwerving van voortreffelijk bewaarde exemplaren; nieuwe aanwinsten zijn de nos. 2, 3, 4, 17.

florijn m e t de F l o r e n t i j n s c h e lelie en de d u c a a t van V e n e t i ë m e t s y m b o l i e k h a d d e n r e e d s hun z e g e t o c h t door E u r o p a a a n g e v a n g e n .

— W a s R o m e , h e t h o o f d der w e r e l d , te universeel o m individueel t e zijn ?

* # *

I I I . O n m i d d e l l i j k n a a s t de I t a l i a a n s c h e s t u k k e n zijn te s t e l l e n t w e e m e r k w a a r d i g e G e l d e r s c h e t e s t o n s , de z g n . s l e p e r s v a n h e r t o g K a r e i v a n G e l r e , v e r m e l d in O r d o n n a n t i e s van 1 4 9 6 en 1 4 9 9 ( n o s . 2 7 — 2 8 ) . Z i j zijn, z e e r w a a r s c h i j n l i j k , niet in o m l o o p g e w e e s t ; e e n w e r k e l i j k e slag v a n deze s t u k k e n als m u n t is n i e t a a n n e m e l i j k . H e t e e r s t e is e e n M i l a n e e s c h t y p e , het t w e e d e m e e r v a n D u i t s c h toilet. — V o l g e n vier m u n t e n uit h e t b e g i n der z e s ­ t i e n d e e e u w : v a n L o t h a r i n g e n , v a n F r a n s I v a n F r a n k r i j k , v a n F e r d i n a n d v a n T i r o l en v a n S a l z b u r g ( n o s . 2 9 — 3 1 , 4 7 ) .

V o o r a l v o o r deze p e r i o d e is de c o l l e c t i e v a n h e t K a b i n e t n o g z e e r a r m .

I V . V e r w i j d e r d e n a v o l g i n g e n , s o m s a e s t h e t i s c h v e r r e v a n h e t s c h o o n b e g i n , zijn de l a t e r e , s e d e r t de emissie v a n 1 5 4 3 i c o n o ­ g r a f i s c h e b e t e e k e n i s k r i j g e n d e , t e s t o n s v a n F r a n s I en H e n d r i k I I v a n F r a n k r i j k ( n o s . 32<—36) en de d a a l d e r s v a n K a r e i V en P h i l i p s I I ( n o s . 3 7 — 3 8 ) . H e t v e r s c h i l t u s s c h e n de k u n s t v o l l e p o r ­ t r e t t e n v a n den k e i z e r op de N a p e l s c h e m u n t e n en d e b r a a f - b u r ­ gerlijke a f b e e l d i n g op de N e d e r l a n d s c h e is w e l z é é r g r o o t en t r e f f e n d .

D u i t s c h l a n d v e r t o o n t o n s een e e n i g s z i n s e i g e n o n t w i k k e l i n g in de d a a l d e r s . D e z e sluiten zich a a n bij de o o k o v e r i g e n s r e a l i s t i s c h e m a a r b u r g e r l i j k e D u i t s c h e p l a s t i e k . S a k s e n s t a a t w a t tijd en q u a - liteit b e t r e f t , v o o r o p¹) en l a a t o n s zelfs een I t a l i a a n s c h p o r t r e t zien.

! ) Z i e ook G. Habich in: Pantheon. I V ( 1 9 2 9 ) , blz. 3 1 2 v.

A F B E E L D I N G E N

1. Galeazzo Maria Sforza (Milaan) — 2. Giovanni Galeazzo Maria Sforza (Milaan) — 3. Ludovicus M a r i a Sforza (Milaan) — 4 — 5 . Hercules I d'Este ( F e r r a r a ) — 6—7. Alfonsus I d'Este ( F e r r a r a ) — 8. Joannes Bentivoglio (Genua) — 9. Ludovicus van Saluzzo — 1 0 — 1 2 . Koningen van Napels uit het huis Aragon — 13. Hercules II d'Este (Modena) — 14. Alfonsus II d'Este (Modena) — 15. Lodewijk X I I (Milaan) — 1 6 — 1 7 . Karei V (Milaan) — 1 8 — 2 1 . Karei V (Napels) — 2 2 — 2 3 . Philips II (Milaan) — 2 4 — 2 6 . Philips II (Napels) — 2 7 — 2 8 . Karei van Gelre — 29. Anthonius van Lotharingen — 3 0 . F r a n s I van Frankrijk — 3 1 . Ferdinand van T i r o l .— 3 2 — 3 3 . F r a n s I — 3 4 — 3 6 . Hendrik II van Frankrijk — 37. Karei V (Vlaanderen) — 3 8 . Philips II

(Vlaanderen) — 3 9 . Philips II (Gelre) — 4 0 . Philips II (Holland) — 4 1 — 4 2 . Hertogen van Saksen — 4 3 . Christof, van Baden — 4 4 . Johan Frederik, Keur­

vorst van Saksen — 45. Hendrik van Brunswijk — 46. George en Albrecht van Brandenburg — 47. Aartsbisschop van Salzburg.

22 ²³ 24

41 42