JAARBOEK V O O R
MUNT- EN PENNINGKUNDE 43
K O N . N E D . G E N O O T S C H A P V O O R M U N T - E N P E N N I N G K U N D E A M S T E R D A M 1 9 5 6
Commissie van Redactie: Dr, H. Enno van Gelder, Voorburg;
Dr. A . Gorter, Bilthoven; O. N. Keuzenkamp-Roovers, Groningen;
Dr. A . N. Zadoks-Josephus Jitta, Amsterdam.
Alle correspondentie betreffende redactie en administratie te richten
aan het secretariaat: Lange Voorhout 50, 's-Gravenhage.
D E M U N T E N V A N H E R T O G K A R E L V A N G E L R E , G E S L A G E N NA Z I J N D O O D ( 1 5 3 8 - 1 5 4 3 )
door R . W A R T E N A
Het aantal bekende munten, geslagen door Willem van Kleef, sinds de dood van hertog Karei, hertog van Gelre en graaf van Zutphen (1538'—1543), is vrij gering voor de vijf jaren waarin hij heeft gere- , geerd. Een verklaring voor dit kleine aantal is te vinden in een aantal stukken, berustende in het Rijksarchief in Gelderland (Archief Gelderse Rekenkamer, Inv.n. 6 0 8 ) .
Hertog Karei overleed te Arnhem 30 juni 1538, na 's morgens een testament gemaakt te hebben, waarin hij o.m. tot executeurs benoemde Joost, graaf van Bronckhorst, Christoffel, graaf van Meurs, en Seger van Arnhem tot Kernhem
1. Vrijwel onmiddellijk na zijn overlijden vat
ten zij hun taak aan. Op 15 augustus geven de executeurs met ,,will ind believen" van hertog Willem en „der lantschap Gelre ind Zutphen" last aan Jasper Vlemyngh, hertogelijk muntmeester te Nijmegen, voort te gaan met het munten van gouden en zilveren munten, gelijk hem opge
dragen was door hertog Karei. Verder wordt hem bevolen op zijn munt- ijzers een bijzonder teken aan te brengen, opdat men zien kan dat de munten door hem, Vlemyngh, geslagen zijn, en wel na de dood van hertog Karei
2.
In hetzelfde plakaat krijgt de magistraat van Nijmegen last, toezicht te houden op de muntslag, „dat dairin geen gebreck vallen sall". Om
trent de sleeschat wordt tweeërlei bepaling gemaakt. D e muntmeester moet de gehele sleeschat van hetgeen hij aanmunt van de goudschat, nagelaten door hertog Karei, groot 195 mark 1 ons 15 engels goud, afdragen aan de executeurs. D e sleeschat van hetgeen hij verder zal munten moet verdeeld worden tussen de executeurs en de stad Nijmegen.
Deze bepalingen werpen een merkwaardig licht op de verhouding:
inkomsten uit de muntslag —• inkomsten uit de domeinen, privé-inkomen van de hertog — inkomen van de staat. Hierop verder in te gaan zou echter te ver voeren. W e l wil ik de aandacht vestigen op het volgende:
de landrentmeestersrekeningen uit de tijd van hertog Karei ontbreken
bijna geheel, alleen over 1 5 1 8 ^ 1 5 2 4 zijn zij aanwezig. In de rekeningen
D E M U N T E N V A N H E R T O G K A R E L
29
over 1521 — 1524 komen inkomsten uit de munt voor, in die over 1518-—
1520 niet
3. Aangezien in de rekeningen van vóór hertog Karei deze posten evenmin gevonden zijn, zouden wij hieruit misschien de conclusie mogen trekken, dat de sleeschat beschouwd werd als een bijzonder — men zou geneigd zijn te zeggen privé-inkomen — van de landsheer. Z o zou ook de bemoeienis der executeurs met de muntslag te verklaren zijn.
Uit de bepalingen omtrent de sleeschat blijkt, dat de muntmeester niet .alleen de goudschat van hertog Karei met diens muntijzers zal aanmun-
ten, maar dat hij ook verder daarmee zal doorgaan. Hoelang de execu- teurs de sleeschat, d.w.z. de helft ervan, ontvangen hebben, hoelang zij dus als executeurs van het testament van hertog Karei het recht van munt in diens naam hadden, is mij niet gebleken. W e l bleek tot wanneer de stempels van de munten van hertog Karei in gebruik zijn gebleven.
Eerst in de loop van het jaar 1543, het jaar waarin Gelderland zich heeft onderworpen aan keizer Karei V , wordt bevel gegeven aan de muntmeesters Jasper Vlemyngh en Reinier van Eembrugge en aan M r . Bado, waardijn te Roermond, en Hendrik van den Boenen (Boen- hof), waardijn te Nijmegen, hun stempels te Arnhem in te leveren. T n een memorie van omstreeks october wordt gezegd dat Reinier van Eem- brugge op dat ogenblik nog munten van hertog Karei slaat; of hij dat te
Roermond of te Nijmegen doet, blijkt niet, waarschijnlijk te Roermond.
Op 22 october 1543 worden de ijzers van Reinier van Eembrugge gecasseerd. Daar Jasper Vlemyngh afwezig was en blijkens een memorie te Luik of Dusseldorf vertoefde, werden zijn ijzers eerst 8 november gecasseerd. Hoewel een der verbalen en de instructie voor de munt- meester Jasper Vlemyngh reeds afgedrukt waren door D e V o o g t
4, leek het mij toch wenselijk beide hier als bijlagen op te nemen, te meer, daar het door D e V o o g t gepubliceerde zeer veel ieesfouten en onnauwkeurig- heden vertoont
5.
1 A . P . v a n S c h i l f g a a r d e , „ H e t t e s t a m e n t v a n h e r t o g K a r e i en zijn a f s t a m m e l i n g e n " , G e / r e , Bijdragen en mededelingen 5 0 ( 1 9 5 0 ) , p . 2 3 . H i e r i n v i n d t m e n n a d e r e g e g e v e n s o v e r d e - w e r k z a a m h e d e n d e r e x e c u t e u r s .
3 B i j l a g e I .
3 T e z a m e n m e t d e h e e r P . J . M e i j , c h a r t e r m e e s t e r a a n h e t R i j k s a r c h i e f in G e l d e r l a n d , v o o r w i e n s h u l p ik h i e r g a a r n e d a n k z e g , h e b ik d e l a n d r e n f c m e e s t e r s r e k e n i n g e n , z i c h b e v i n d e n d e in h e t H e r t o g e l i j k A r c h i e f , n a g e z i e n . E e n h o o f d b e t r e f f e n d e d e m u n t w e r d in g e e n d e r r e k e n i n g e n g e v o n d e n , t e r w i j l d e p o s t s l e e s c h a t in d e e x t r a - o r d i n a r i s o n t v a n g s t e n bij s t e e k p r o e v e n o v e r v e r s c h i l l e n d e j a r e n e v e n m i n g e v o n d e n w e r d . O o k in d e l a n d r e n t - m e è s t e r s r e k e n i n g e n v a n h e t huis B e r g h o n t b r e k e n d e i n k o m s t e n u i t d e m u n t , h e t g e e n in d e z e l f d e r i c h t i n g wijst, h o e w e l d a a r h e t b e t w i s t e r e c h t t o t m u n t s l a g . m e d e e e n r e d e n g e w e e s t k a n zijn, d e i n k o m s t e n u i t d e m u n t n i e t in d e g e w o n e ' r e k e n i n g e n o p t e n e m e n .
4 W . J . d e V o o g t , Bijdragen tot de numismatiek van Gelderland, A r n h e m 1 8 6 7 , p . 9 2 - 9 4 .
5 B i j l a g e n I I en I I I .
30
R. W A R T E N ASUMMARY
The coins of Charles, duke o[ Guelders, struck after his death (1538^- 1543 — T h e number of coins known to have been struck by William of Cleves successor of Charles, duke of Guelders, is surprisingly small. Some documents in the State Archives in the province of Guelders explain this phenomenon. It appears that the executors of Charles' will ordered the mint to continue the striking of his coins after his death in 1538 with the addition, however, of a small mark. Only in the course of 1543 the dies were destroyed.
B i j l a g e I . 1 5 A u g u s t u s 1 5 3 8 W i j J o e s t , g r e v e t o t B r o n c k h o r s t ind h e r e t o t B o r c k l o e , ind wij C h r i s t o f e r , g r e v e t o t M o i r s e ind S a i r w a i r d e n , ind S e g e r v a n A r n h e m a l s e x e c u t o e r e n d e s t e s t a m e n t z ind l e s t e n w i l l e n d e s d u r c h l u c h t i g e n h o i c h g e b o r e n f u r s t e n i n d h e r e n , h e r e K a i r l e , h a r t o u g e n v a n G e l r e e t c . , l a i f f l i c k e r g e d a c h t e n , d o e n k o n t a l l e n l u y d e n i n d b e k e n n e n a p e n t l i c k e n a v e r m i t z d e s e n a p e n e n p l a c a i t , d a t w i j m i t w i l l ind b e l i e v e n o n s s z . g e n e d i g e n l i e f f s t e n h e r e n , h e e r W i l h e m s s o e n t o t C l e v e , G u i l i c h i n d B e r g h e t c , h a r t o u g e n t o G e l r e e t c , ind d e r l a n t s c h a p v a n G e l r e i n d Z u t p h e n , J a s p e r V l e m y n c k , m u n t m e i s t e r , b e v e e l l g e d a e n h e b b e n i n d a v e r m i t z d e s e n M e j v e e l l d o e n t e s l a e n ind t o m u n t e n a l s u l c k e n g o l d e i n d s y l v e r e n p e n n i n g e n g e l i j c k e n sijne v u r v e r s c h r i v u n g e hij v a n o n s e n g e n ( e d i g e n ) l ( i e f f s t e n ) h e e r e n l a i f f l i c k e r g e d a c h t e n hiefft, v e r m a c h i n d i n h o l t ind s a i l int m u n t i j s e r e y n b e s o n d e r t e y c k e n dairbij d i e p e n n i n g e n hij n u m u n t e n sail v u r a n d s r e n , u y t g e ^ t e y c k e n t , i n d d a t die v a n n i e m a n t z a n d e r s d a n h e m g e m u n t sijn, k o n n e n g e k a n t , g e g e v e n , s o e d e s e p e n n i n g e n n a e d o i t l i c k e n a f f g a n c k o n s s g e n . L . h e r e n v a n G e l r e , J a i f f l i c k e r g e d a c h t e n , g e m u n t w e r d e n .
I n d hij s a i l g e n o i c h s a m e b u r g e ind g e l o v e stellen d i e p e n n i n g e n n a e w e e r d e ind v a l o e r v u e r g ( e n o e m d e ) v e r s c r i j v i n g e ind n i e t s n o e d e r t o m u n t e n . D a i r b e n e v e n sullen b u r g e - m e i s t e r e n , s c h e p e n e n ind r a i t d e r s t a d t N i j m e g e n d a i r o p o i c k eijn b e s o n d e r i n s i e n h e b b e n , d a t d a i r i n g e i n g e b r e c k v a l l e n saH ind hij sail t o s l e e s c h a t g e v e n a l l e t a l s hij t o g e v e n p l a c h n a e v e r m o e g e n d e r v e r s c r i v u n g e v u r g . ind die b e t a l e n , t o w e t e n d i e s l e e s c h a t t v a n d e g e l d e g o l d e ind s i l v e r , o n s e g e n . 1. h e r e n l a i f f l i c k e r g e d a c h t e n n a e g e l a e t e n heft, g e m u n t w u r d e a l l e y n a e n o n s e n h a n d e n ind v a n t a n d e r , d a t d i e k o y p m a n l e v e r e n ind hij m u n t e n d e w u r d e , d i e e y n helfft a e n o n s e n ind d ' a n d e r helfft a e n h a n d e n b u r g e r - m e y s t e r e n , s c h e p e n e n ind r a i d t d e r s t a d t N i j m e g e n t o t b e h o i f f d e r s e l v e r s t a t , d a i r B a r t h o l o m e u s d i e C l a e r die v u r g . p e n n i n g e n o p t e t r e c k e n i n d t e w e r d e y n e n o p s i e n h e b b e n i n d w e r d e y n a f f sijn sail d e s wij d e n s e l v e n B a r t h o l o m e u s o i c k b e v e e l l g e d a e n h e b b e n ind d o e n v e r m i t z d e s e n , a l l e r t o t o n s s g e n . lieffsten h e r e n i n d f u r s t e n o n s s e r i n d d e r l a n t s c h a p p e n w e d e r s e g g e n , ind s o n d e r a r g e l i s t . D e s t' o i r k o n d e d e r w a i r h e i t h e b b e n w i j t e s t a m e n t o e r e n v u r s s . dit p l a c a e t m y t o n s e e y g e n e n a m e n i n d h a n t o n d e r - t e y c k e n t . G e g e v e n int j a i r o n s s H e r e n x v c x x x v i i i o p t e n x v e n d a c h A u g u s t i .
R i j k s a r c h i e f in G e l d e r l a n d , A r c h i e f R e k e n k a m e r , i n v . n. 6 0 8 .
B i j l a g e I I 2 2 O c t o b e r 1 5 4 3 O p h u y d e n d a t u m n a e b e s c h r e v e n sijnnen die m u n t i j s e r s v a n M r . R e y n e r v a n E m - b r u g g e in t e g e n w o r d i c h e i t d e r K e y . M a t s e c r e t a r i i S t e v e n B'rant, d a i r t o v e r o r d i n i e r t , i n d bij d e n w e r d e y n T h o m a s v a n d e n W a l l e , M r . J o h a n N o s t e r m u n t e s n i j d e r , h e r F l o r i s H o d e m a i c k e r i n d J o h a n M o e t h , d e r s t a d t v a n A r n h e m g e s w o r e n s m y t h , g e c a s s i e r t i n d u u y t g e s l e g e n a l l e die f i g u r e n , w a p e n e n , l e t t e r e n ind t e y k e n e n s e l i g e n h e r e n K a i r l e , h a r t o g e n v a n G e l r e l o f f l i c k e r g e d a c h t e n , m u n t e n s l e g e n a l s h i e r n a e v o l c h t bij s t u c k e n g e - s p e s i f i c e r t .
I n d e n y r s t e n sijnen in d e n v u y r e g l o y g e n d e h e e i t g e m a c k t , g e c a s s i e r t i n d u u y t h g e s l o g e n J o c h i n d a l e r 11 v o e t e n ind 2 o v e r s t e n , o p g e s c h r e v e n : C a r o l u s d u x G e l r i e J u l i e c o m e s Z u t p h a n i e , o p d i e a n d e r zijde w a s g e s c h r e v e n a l d u s : D n e . d i s c e r n e c a u s a m m e a m d e g e n t e n o n s a n c t a .
DE M U N T E N V A N H E R T O G K A R E L
31
I t e m v a n d e n g o l d e n rijder m u n t i j s e r s 1 7 v o e t e n ind v a n d e n o v e r s t e n 1 7 8 s t u c k e n , die o p d i e e n e zijde bij a d v y s g e s c h r e v e n w e r e n : E q u i t a s i u d i c i a t u a D n e . , i n d o p die a n d e r z i j d e s t o n t g e s c h r e v e n ; G a r o l u s d u x G e l r i e J u l i e c o m e s q u e Z u t p h a n i e .
I t e m k l i m m e r g u l d e n m u n t i j s e r s -5 v o e t e n ind 2 2 o v e r s t e n , d i e o p d i e e n e sijde a l d u s g e s c h r e v e n w e r e n : C a r o l u s d u x G e l r i e J u l i e c o m e s q u e Z u t p h a n i e , o p d ' a n d e r z i j d e : M o n e t a n o v a a u r e a G e l r i e n .
I t e m s n a p h a n e n m u n t i j s e r s 5 v o e t e n ind 2 1 o v e r s t e n , d i e o p die e n e zijde g e s c h r e v e n w e r e n : C a r o l u s d u x G e l r i e J u l i e c o m e s q u e Z u t p h a n i e , i n d o p d i e a n d e r zijde w a s g e s c h r e v e n a l d u s : E q u i t a s i u d i c i a t u a D n e .
I t e m q u a r t i r s n a p h a n e n v a n 2 b l a n c e n t s t u c k m u n t i j s e r 6 v o e t e n i n d 2 3 o v e r s t e n m i t t e n d r i e v o e t e n ind 4 3 o v e r s t e n , v a n d e n a d v i s e ind o p s c r i f t e n a l s v u r s c h r e v e n .
I t e m G e l d e r s c h e B r a b a n t s t u v e r s m a i c k e n d a i r a f f d i e 2 5 e e n r i j d e r g u l d e n , m u n t i j s e r s d r i e v o e t e n i n d 4 3 o v e r s t e n , v a n d e n a d v i s e ind o f s c r i f t e n a l s v u r s c h r e v e n .
I t e m h a l v e G e l r e s c h e B r a b . s t u v e r s m u n t i j s e r s 6 v o e t e n ind 1 8 o v e r s t e n v a n d e n a d v i i s i n d o p s c h r i f t e n g e l i j c k v o i r s c h r e v e n .
I t e m G e l d e r s c h e B r a b a n s c h e o i r t k e n s m u n t i j s e r s a c h t v o t e n ind 2 8 o v e r s t e n v a n d e n v u r s c h r e v e n a d v i s e i n d o m m e s c r i f t e n .
I t e m m u i t e r m u n t i j s e r s , d a i r d i e 2 4 a f m a i c k e n e n e n G e l r e s c h e n B r a b a n s s t u v e r , v i e r v o e t e n ind d r i e o v e r s t e n , o p g e s c h r e v e n a n d i e e e n e zijde: M o n e t a G e l r i e n s i s , a n d i e a n d e r zijde: C a r o l u s d u x G e l r i e .
I t e m g r o e t k e n s m u n t i j s e r s d a i r a f d i e 7 2 m a i c k e n e e n e n G e l d e r s c h e n B r a b a n s c h e n s t u v e r , v i e r v o e t e n , s u n d e r o v e r s t e n , s u p e r s c r i p t u m nihil.
A c t u m A r n h e m d e n 2 2 e n O c t o b r i s a n n o e t c . ( 1 5 ) 4 3 . R i j k s a r c h i e f in G e l d e r l a n d , A r c h i e f R e k e n k a m e r , i n v . n . 6 0 8 .
B i j l a g e I I I . 8 N o v e m b e r 1 5 4 3 . O p h u y d e n d a t o n a e b e s c h r e v e n sijnnen die m u n t i j s e r s v a n m e y s t e r J a s p a r F l e m i n c k in t e g e n w o r d i c h e i t S t e v e n B r a n t , K e yr. M a ' , s e c r e t a r i u s , d a i r t o v e r o r d i n i e r t , i n d in bij- w e s e n M e e u s t e r C l a i r , w e r d e y n , W i l h e m G o h e m s , J a n M e s s , G h e r i t ten B r o y c k ind m e y s t e r P e t e r H u e s t in d e n v u e r e g h e g l u y t ind die w a p e n e n , titel ind a d v i s e s e l i g e n h a r t o c h K a i r l e v a n G e l r e o p d i e s e l v e ijsers g e f i g u r i e r t u u y t h g e s l e g e n i n d g e c a s s i e r t a l s h i i r n a e v o l g h t d i e s t u c k e n v a n ' v o e t e n i n d o v e r s t e n g e s p e c i f i c i e r t .
I n d e n y r s t e n v a n d e n r i j d e r g u l d e n d r i e v o e t e n ind 2 1 o v e r s t e n , o p g e s c r e v e n d e n titel: K a r o l u s d u x G e l r i e J u l i e c o m e s Z u t , o p d ' a n d e r sijde: M o n e t a n o v a a u r e a d u c i s G e l r i e .
I t e m v a n d e n k l i m m e r g u l d e n e e n e n . v o e t h ind t w e o v e r s t e n , o p g e s c h r e v e n d e n t y t e l : K a r o l u s d u x G e l r i e J u l i e , o p ' d ' a n d e r zijde: M o n e t a n o v a a u r e a G e l r i .
I t e m v a n d è n s i l v e r e n s n a p h a n e n e l v e n o v e r s t e n , d a i r o p g e s c h r e v e n s t o n t : E q u i t a s j u d i t i a t u a D n e . , g i e n v o e t e n .
I t e m h a l v e s n a p h a n e n , e e n e n v o e t h m i t t e n t y t e l o p g e s c h r e v e n : K a r o l u s d u s G e l r i e J u l i e c o m e s Z u t . , t w e o v e r s t e n o p g e s c h r e v e n . ' E q u i t a s j u d i c i a t u a D n e .
I t e m q u a r t y r s n a p h a n e n t w e 'voeten m i t t e n t y t e l o p g e s c h r e v e n : K a r o l u s " d u x G e l r i e J u l i e c o m e s Z u t . , i n d s e s t i e n o v e r s t e n m i t t e n a d v i s e o m p g e s c h r e v e n : E q u i t a s . j u d j c i a t u a D n e .
I t e m v a n d e n G e l d e r s c h e n B r a b a n s s c h e s t u i v e r v i e r v o e t e n , o p g e s c h r e v e n : K a r o l u s d u x G e l r i e 'Julie c o . Z u . , i n d tien o v e r s t e n , o p g e s c h r e v e n : E q u i t a s j u d i t i a t u a D n e . I t e m v a n d e n h a l v e n s t u i v e r e e n e n v o e t h , o p g e s c h r e v e n : K a r o l u s d u x G e l r i e J u l i e c o . Z u . , i n d d r i e o v e r s t e n , o p g e s c h r e v e n : E q u i t a s j u d i c i a D n e .
A c t u m t o A r n h e m in J o h a n M e s s e n h u i s . D e n s m y t h D i r i c k v a n B i e s e n o p D o n r e d a c h d e n v i i i e n d a c h N o v e m b r e s A ° ( 1 5 ) L i i i .
R i j k s a r c h i e f in G e l d e r l a n d , A r c h i e f R e k e n k a m e r , i n v . n. 6 0 8 .
