bron
Het Boek. Serie 3. Jaargang 33. Martinus Nijhoff, Den Haag 1958-1959
Zie voor verantwoording: https://www.dbnl.org/tekst/_boe031195801_01/colofon.php
Let op: werken die korter dan 140 jaar geleden verschenen zijn, kunnen auteursrechtelijk beschermd
zijn.
[Het Boek, jaargang 1958-1959]
Verklaring van de redactie
T
USSENde verschijning van dit nummer van Het Boek, waarmede een nieuwe reeks begint, en de laatst verschenen aflevering van deel 32 is een ongewoon lange tijd verstreken. Deze vertraging is vooral veroorzaakt door de wens van de redactie aan dit tijdschrift een ruimer gebied te geven dan het tot nu toe bestreken heeft.
Tijdens de besprekingen hierover bleek het nodig tevens wijziging te brengen in de wijze van verschijnen en de gedaante van Het Boek. De voorbereiding en uitvoering van deze vrij ingrijpende veranderingen, waarbij natuurlijk de uitgever in aanzienlijke mate betrokken was, hebben veel tijd gekost, maar redactie en uitgever zijn verheugd thans het eerste nummer van het tijdschrift in zijn nieuwe gedaante het licht te doen zien.
Men is bij deze vernieuwing van de mening uitgegaan, dat een veranderde opzet
van Het Boek onontkoombaar was, gezien het gevaar, dat zowel de kring van lezers
als die van medewerkers te klein dreigde te worden. Hoewel dit aanvankelijk zeker
niet in de bedoeling gelegen heeft, lag het zwaartepunt in de laatste decenniën
misschien wat al te zeer bij het 15e-eeuwse en 16e-eeuwse boek. Men weet, dat
redactie al eerder getracht heeft aan dit te enge terrein een uitbreiding te geven
door de opneming van een geregelde kroniek der handschriftenkunde. Thans is er
echter sprake van een radicale koerswijziging, doordat ook aan het moderne boek
en de hedendaagse typografie een plaats wordt ingeruimd, terwijl tevens de
mogelijkheid is opengesteld bijdragen over niet-Nederlandse boekgeschiedenis op
te nemen. Dat daarnaast evenzeer aan de geschiedenis en de problematiek van
het bibliotheekwezen aandacht geschonken zal blijven, spreekt vanzelf. Voor
buitenlandse lezers wordt de inhoud door het opnemen van Engelse samenvattingen
zoveel mogelijk toegankelijk gemaakt.
In verband met deze nieuwe koers heeft de redactie een uitbreiding ondergaan.
Prof. Mr. H. de la Fontaine Verwey en Prof. Dr. G.W. Ovink zijn bereid gevonden zitting te nemen in de redactie, die met deze uitbreiding meent de mogelijkheid te hebben geschapen boek en bibliotheek in ruimere zin dan tot nu toe tot hun recht te doen komen.
De hoop is gerechtvaardigd, dat met deze uitbreiding van terrein tevens het aantal medewerkers zal groeien. Het aantal werkers op gebieden als de incunabulistiek en de vroeg-16e-eeuwse drukken is in ons land zeer gering, zodat mede daarom uitzetting van de grenzen geboden scheen. De redactie heeft hier zelf ook een initiatief genomen door Het Boek voor buitenlandse geleerden open te stellen.
Een tijdschrift, dat de moderne typografie en haar voortbrengselen ook tot zijn domein rekent, dient in een vorm te verschijnen, die zich bij deze taak aanpast. In verband hiermede heeft het uiterlijk van Het Boek een grote verandering ondergaan:
met een nieuw lettertype, een nieuwe bladspiegel en een andere papiersoort en omslag is, naar de redactie hoopt, de vorm gevonden, die met de nieuwe taak van het tijdschrift correspondeert.
Met ingang van 1958 zal Het Boek weer elk kwartaal in afleveringen van vier vel verschijnen. De eerste aflevering is over tijd verschenen, maar zal spoedig door een tweede nummer, dat al in proef gereed ligt, gevolgd worden.
De redactie spreekt de hoop uit, dat al deze veranderingen niet alleen inhoud en
uiterlijk van het tijdschrift ten goede zullen komen, maar ook de belangstelling
daarvoor in binnen- en buitenland zullen doen groeien.
A.N.L. Munby
The Netherlands government's purchase of Phillipps manuscripts in 1888
S
IRThomas Phillipps died in 1872. For forty years he had given much anxious thought to the future of the vast collection of manuscripts to which he had devoted his life. Negotiations had been conducted with half-a-dozen libraries and institutions with a view to their receiving the Bibliotheca Phillippica as a bequest, but Sir Thomas's temperament was an effective stumbling-block to any successful outcome, and indeed usually guaranteed failure at the very outset. In the event he left his Cheltenham residence, Thirlestaine House, and its precious contents in the hands of trustees for the benefit of his daughter Katharine Fenwick for her life and thereafter to her third son Thomas FitzRoy Fenwick for his life. In this way the testator sought to secure the preservation of his collection intact for two generations at least.
The bequest was a perplexing one for Katharine Fenwick and her husband, the Rev. John Edward Addison Fenwick, vicar of Needwood in the diocese of Lichfield, who found themselves custodians of the most famous private library in Europe housed in a mansion of sixty rooms, one of them seventy feet in length. Their crushing responsibilities had few compensations. All manner of irksome conditions hedged round their occupation of Thirlestaine House: volumes for example might not even be moved from one room to another by anyone except the trustees or the Fenwicks in person; and the arrangement of the books at Phillipps's death rendered the house wellnigh inhabitable. Most serious of all however was the fact that the money left by Phillipps for the upkeep of the great house and library was totally inadequate. There were no funds to pay even a fire insurance premium on the library, let alone the salary of a competent librarian who would deal with the scholarly enquiries which poured in upon the Fenwicks from all parts of the learned world.
John Fenwick however conscientiously
tried to honour the terms of the trust and in 1879 his son Thomas FitzRoy, who had recently completed his education at Oxford, began to assume his share of the burden.
By 1881 most of the correspondence was answered by the son and he took full charge of the library two years later: but the problem of lack of funds for the collection's upkeep remained intractable.
Legal reforms however were afoot which alleviated the Fenwicks' predicament.
Under the Settled Land Acts of 1882 and 1884 the Court of Chancery was authorised to allow trustees to sell heirlooms however strictly the testator might have prescribed their preservation. It was necessary, of course, for the trustees to justify such a sale by producing evidence on the financial position of the life-tenants and on the value, interest, bulk and deteriorability of the heirlooms, but there was little difficulty in convincing the Court that the Fenwicks were entitled to benefit from the provisions of these Acts. On 23 November 1885 Mr. Justice Pearson authorised the trustees to sell any of the manuscripts and any duplicate printed books in the Phillipps Library.
The details of the sale of each part however had to be submitted separately to the Court for its approval, and to this extent the Law sought to protect the trustees from making bad bargains or from acting impulsively.
Young FitzRoy Fenwick (as he styled himself at that date) lost little time in preparing groups of books and manuscripts for sale. The first portion of the duplicate printed books was assigned to Messrs. Sotheby's auction-rooms and sold on 3 August 1886 and the seven following days. During the same summer he printed a special catalogue of the 624 Meerman manuscripts and wrote to Theodor Mommsen suggesting that the Prussian Government should open negotiations for their acquisition en bloc, a transaction which was successfully concluded twelve months later. The publicity attendant upon the sale at Sotheby's stimulated several enquiries for future dispersais. The earliest of these came from Holland and was due to the enterprise of Samuel Muller, Keeper of the Royal Archives at Utrecht, son of Frederik Muller (1817-81) a well-known antiquarian bookseller of Amsterdam.
‘Sir,’ wrote Muller to John Fenwick on 13 July 1886, ‘In the famous collections of
Sir Thomas Phillipps there are several manuscripts, bought sixty years ago in a
public auction at Leyden, that have formerly formed part of the Utrecht archives. I
am of course anxious to keep them in view, and, should the opportunity present
itself, to secure their return to the place, where they may be studied in connection
with the other fruits of the same tree. This duty, laid upon me alike by my charge
and by my personal interest in Dutch mediaeval history, may excuse me, if I apply
directly to you with a demand, that otherwise could seem indiscreet. You alone can
give me the absolutely sure information I want’.
Phillipps had indeed possessed a very substantial number of Dutch manuscripts, mostly deeds, bought in 1826 at the sale of the library of Petrus van Musschenbroek, who had in his turn acquired a large portion of the collection of Pieter Bondam, Professor at Utrecht University. Bondam had owned a large collection of charters
&c., ‘borrowed’ from public record offices. Phillipps had also purchased a good many individual Dutch manuscripts from various sources during his Continental tours in the eighteen-twenties, especially from the two bookselling houses of Verbelen and Verbeyst at Brussels.
Muller went on to say that he had been startled by the announcement in The Athenaeum of the sale of part of Phillipps's collection at Sotheby's, and was apprehensive lest the Utrecht manuscripts should appear suddenly in some future sale, at too short notice for him to take the measures necessary for their purchase.
He asked Fenwick whether he might come and inspect the manuscripts, and proposed a visit to Cheltenham in August or September for this purpose.
On 29 July FitzRoy Fenwick replied on his father's behalf. ‘It is not yet quite decided,’ he wrote, ‘whether we part with any of our MSS; at any rate we should only part with a certain number & that number would be almost certain to include the Dutch MSS., in fact they would probably be the first to go. Of course if we decide to sell we should in the interests of literature be glad to see the MSS. as far as possible kept together & should therefore be willing to give your Government an opportunity of purchasing privately if it was inclined do so. The MSS. to which you specially refer are, I presume, those purchased by my Grandfather at the
Musschenbroek sale in 1826, and are I know of very great importance for Dutch history but besides these we have many other MSS., deeds & charters relating to other parts of the Kingdom than Utrecht’. Fenwick concluded his letter with some questions about Dutch libraries and record offices, and expressed his readiness to allow Muller to inspect the manuscripts in the near future.
Muller wrote appreciatively by return of post. He explained that he had immediately in view the acquisition of only half a dozen manuscripts and some boxes of deeds, but that he would raise the question of the larger transaction with the Government.
On 6 August he wrote again saying that his friend Mr. van Hasselt, who had worked for two years as a volunteer in the Utrecht Record Office, was intending to visit his family at Plymouth and, if it were convenient to Fenwick, would inspect the
manuscripts at Cheltenham during the same journey to England. Fenwick acceded to this request, proposing a date in September for van Hasselt's visit, and in the event both Muller and van Hasselt contrived to make the journey to Cheltenham.
Thereafter matters moved slowly. On 23 November Muller wrote apologetically to
Fenwick stating that he still awaited the report which van Hasselt
was to compile from his notes, and that without it he hesitated to open his correspondence with the Minister of the Interior. On 2 January 1887 Fenwick intimated to Muller that if no proposal were made by the end of the month he would feel at liberty to attempt to seil the manuscripts elsewhere. ‘You are quite right,’
replied Muller on 4 January. ‘Your kind letter tells me in very polite terms, that you want to see something more than words, words. And I see quite clearly, that you must think, I am playing the fooi with you. I cannot ask you to excuse me, as you have too much reason to be angry with me; I can only explain, unfortunately again only with words’.
Van Hasselt, it appeared, had been appointed underkeeper of the records at 's Hertogenbosch, and the assumption of his new duties had diverted his energies from compiling the report. His engagement to be married had provided a further preoccupation. ‘This soliciting a lady and a place at once may have turned his head’, explained Muller. He had however handed his notes over to Muller who was preparing to write the report himself: and on 9 January he was able to inform Fenwick that he had completed a memorandum of forty-eight folio pages which was even then being abridged for the Minister's use. He raised the question of including in the deal the Dutch manuscripts which formed part of the Meerman collection, but Fenwick, who was already in correspondence with the Prussian Government about the sale of the whole Meerman group, naturally declined to sell part separately. The block which was the subject of the Dutch negotiation comprised therefore finally one hundred and seventysix manuscripts or groups of manuscripts each bearing a single Philipps number, together with fourteen boxes of unnumbered deeds. These, after a further exchange of letters with Muller, Fenwick formally offered to the Minister of the Interior in a letter written from St. Moritz on 3 March 1887. The price asked for the collection was £2750 subject to the approval of the Court of Chancery. On 8 April Fenwick wrote a little plaintively to Muller saying that his letter had not received even a bare acknowledgement, but on the same day the Graaf van Bylandt (1818-93),
Netherlands Minister in London since 1871, wrote to say that he had been instructed
to enter into negotiations with Fenwick and invited him to call at the Netherlands
Legation, 40 Grosvenor Gardens, for discussions on the subject. On 13 April Muller
wrote cordially. He had been consulted, he said, about the price and had suggested
some abatement. He scouted a suggestion made by Fenwick that the latter should
call at The Hague on his way home from Switzerland and confer verbally with the
Minister of the Interior. ‘I think his Excellency is personally rather indifferent about
Manuscripts’, he wrote, ‘and if he consented I think he may have been strongly urged
to it, as the Parliament manifested a strong wish for economy as the
budget for 1887 was voted’. A most friendly invitation to visit Amsterdam for the celebration of the King's seventieth birthday followed, but a family bereavement necessitated Fenwick's hurried return to England.
At the Netherlands Legation in London the Graaf van Bylandt handed Fenwick a translation of Muller's memorandum on the matter of price, a substantial document running to thirteen folio pages. The archivist underlined the great difficulty of valuing unique items such as manuscripts, and stated at the outset that he did not find Fenwick's figure exorbitant. If the manuscripts were sold at auction at The Hague he thought that f. 10,000 or at the most f. 15,000 would secure all the manuscripts of importance, but, Muller added, in the English market substantially higher prices prevailed, and a sale by auction in England would probably not be to the advantage of the Dutch Government. Fourteen of the items, including five of the most precious, concerned not only Holland, but other countries as well and would inevitably attract competition from foreign libraries. If moreover the Fenwick family was not inclined to submit the collection to the hazard of a sale at auction, they might well dispose of the block to a private collector, in whose hands the manuscripts might remain inaccessible to Dutch scholars. On those grounds a high price should be given, and bearing this in mind Muller had arrived at a total of f. 21,347, and van Hasselt, in an independent calculation, at the sum of f. 26,000. Feeling however that he was unfamiliar with English commercial prices Muller had also enlisted the help of Dr.
Tiele, Librarian of the University of Utrecht, who was a regular student of the catalogues issued by Quaritch and other English booksellers. Dr. Tiele's valuation was f. 19,715 but Muller, as an archivist, was of the opinion that the librarian had seriously underestimated the importance of the very large collections of charters, and felt no hesitation in recommending that Dr. Tiele's figure should be raised by f.
4000 or more. After weighing all the factors once again Muller felt able to recommend the Government to offer no more than f. 24,000 (£2000) for the whole collection.
During the summer Fenwick's negotiations with the Prussian Government over
the Meerman manuscripts kept him fully occupied, and it was not until 3 September
1887 that he found time to write to van Bylandt in detail. In a letter of twelve quarto
pages he attempted to demolish Muller's case for a reduction in price. He belittled
a suggestion that the collection would only be of interest to the Dutch Government
and that the market therefore was a limited one, underlining his point by stating that
the Dutch manuscripts in the Meerman collection had already been sold to another
foreign government. Muller had asserted that Phillipps had bought many of the
manuscripts in Holland for low prices, to which Fenwick replied that sixty years had
elapsed
since their purchase and that during that period the price of manuscripts had risen at least six-fold. To Dr. Tiele's valuation he attached little weight on the ground that it was unreasonable to attempt to value manuscripts without seeing them. While Fenwick would prefer to have the records restored to their rightful place at Utrecht he would not hesitate to seil them by auction if negotiations were to break down, nor would he risk selling them as one lot but in parcels of twenty or thirty deeds each, a system which would make their dispersal almost inevitable. He stressed that he was not a free agent in the matter, nor was he acting for himself alone. He had to satisfy both his trustees and the Court of Chancery that he had kept in mind the interests of the estate.
On 7 September Fenwick wrote to Muller, explaining that he could not agree with
the latter's valuation and telling for his private ear alone that a third party was treating
for a block of manuscripts, including a number which were on Muller's list, and that
if no reasonably speedy decision were to arrive from the Dutch Government he
would feel at liberty to negotiate in other quarters. This was not mere promotional
sales-talk, for a Belgian purchasing mission was at that moment visiting Thirlestaine
House. Muller's reply of 10 September was of great length. He asked if he might
show Fenwick's private letter to the Minister of the Interior. On the matter of price
he suggested that the dispute might be resolved by the question being submitted
to a neutral foreign arbitrator of universally acknowledged distinction and integrity
such as Léopold Delisle, head of the Bibliothèque Nationale, or Wilhelm Wattenbach,
editor-in-chief of Monumenta Germaniae Historica, but this proposal Fenwick politely
declined in a letter of 17 September, stating with some truth that both Delisle and
Wattenbach might be interested themselves in the acquisition of part of the
manuscripts if the Dutch negotiations came to nothing. In the middle of November
Fenwick wrote again to the Netherlands Legation asking for a decision, and on 19
November van Bylandt forwarded to his correspondent a translation of yet another
memorandum drawn up by Muller. In his covering letter van Bylandt stated that his
Government was not prepared to raise its price. ‘The Netherlands Government’, he
concluded, ‘therefore venture to believe that you will yourself, as well as the Trustees
of the collection in Chancery Court, see the great advantage of accepting the very
fair, serious and sure offer made, and thus avoiding the trouble and doubtful result
of a public auction’. Muller's memorandum (an answer to Fenwick's letter of 3
September 1887) runs to twenty-one quarto pages and is a reasoned justification
of his original estimate. Whether Fenwick was swayed by the cogency of its
temperately expressed arguments, or crushed by the sheer weight of memoranda
and correspondence, there is no means of knowing: but
at all events he wrote to van Bylandt on 24 November asking whether in the event of his accepting two thousand pounds the money would be fortcoming immediately.
On 5 December he visited the Netherlands Legation at van Bylandt's request and a draft contract was drawn up, a draft which was subsequently emended after van Bylandt had submitted it to the Dutch lawyers, who among other alterations inserted a clause stating that the vendor should pay all legal expenses. On 6 December the Court of Chancery gave its blessing to the transaction. Nine days later Muller sent a triumphant telegram worded ‘Second Chamber approval’, denoting that funds had been voted for the purchase, but everything did not go smoothly even at this stage.
Fenwick flatly refused to pay a bill for £5/6/ - for the registration and stamping of the
contract and declined, not unreasonably, to accept payment of his £2000 in The
Hague rather than in London. Until these two points were resolved he was unwilling
to sign the contract. These matters were outside the jurisdiction of the Minister in
London, who had to consult his Government once more. It was not until 28 January
1888 that he was able to report a solution of both problems. The legal expenses
were to be paid out of his own pocket by Mr. J. Heemskerk Azn, Minister of the
Interior, since no Government, department was prepared to foot the bill: and when
Muller had certified that the manuscripts had been handed over, Fenwick was to
receive a bill of exchange payable in London. The contract was duly signed but the
lawyers found fresh grit to throw into the works. The certification of a Power of
Attorney granted by Mrs. Katharine Fenwick in favour of her son FitzRoy was the
occasion for more argument, and the mode of handing over the manuscripts and of
payment for them was the subject of a further exchange of several letters, marked
on both sides by a note of increasing asperity. Fenwick's suggestion that Muller
should hand over a cheque in exchange for the manuscripts was too simple a plan
to commend itself to the Treasury officials at The Hague. Muller had travelled to
London and was holding himself in readiness to proceed to Cheltenham, but he had
to cool his heels for ten days before the final impediments were removed. It was not
until the last day of February that the Utrecht archivist received finally the manuscripts
for which he had opened negotiations over a year and a half before. There are nearly
sixty letters on the subject in the Fenwick file alone, including a dozen from the
Netherlands Minister, not to mention two massive memoranda; and the imagination
wilts at the total manhours devoted to the transaction. It is true that Fenwick was
not an easy man with whom to negotiate (he was not Sir Thomas Phillipps's grandson
for nothing). The library was the Fenwick patrimony; it had been assembled at great
sacrifice and was only to be sold to the best possible advantage.
The Dutch must share with the Irish Government, and with Mr. Pierpont Morgan, the distinction of being the only purchasers of manuscripts who secured any reduction from Fenwick's estimate of the value of his wares. Credit for this must go to Samuel Muller, who not only initiated the transaction, but who carried the proceedings through with a courtesy, tact, patience and pertinacity, which triumphed in the end over both an obdurate vendor and the formidable obstacles which legalistic officialdom strewed in his path.
Note
The purchase made by the Netherlands Government in 1888 comprised the manuscripts listed under the following numbers in Sir Thomas Phillipps's
privately-printed Catalogus Librorum Manuscriptorum, 1837-[1871] and (from No.
24095 onwards) in the manuscript continuation compiled by T.F. Fenwick:
543, 1067, 1124, 1134, 1136, 1138, 1140, 1141, 1271, 1272, 2197, 2276, 2337, 2524, 2637-2639, 2906, 3209, 3211, 3213, 3215, 3218, 3220-3223, 3227-3229, 3232-3234, 3236, 3238-3247, 3249-3252, 3254-3304, 3306, 3307, 3309, 3313-3332, 3543, 3562-3570, 3571 *, 3573 *-3576 *, 3947, 3964, 4005, 4013, 4014, 4253, 6964, 7158, 7320, 8406, 8803, 8804, 8959, 9757, 10676, 11052, 11588, 11848, 11853, 11881, 11905, 13278, 13347, 15672, 22277, 24095, 24225, 25479, 25503, 25673, 26590, 26999, 27000, 27001, 27123, 27458, 27831, 28219, 29338; plus fourteen boxes of deeds which bore no catalogue numbers. The collection was subsequently divided between the Royal Library at The Hague, the University libraries of
Groningen, Leyden and Utrecht, and the State and Municipal Record Offices at Amsterdam, Arnhem, Gouda, Haarlem, The Hague, 's Hertogenbosch, Leeuwarden, Middleburg, Utrecht and Zwolle. Nearly all the individual locations are recorded in the appendix of Henri Omont's Catalogue des manuscrits latins et français de la collection Phillipps acquis en 1908 pour la Bibliothèque nationale, Paris, 1909.
I am much indebted to Dr H. de la Fontaine Verwey for the following additional notes on the transaction from Dutch sources which were unknown to me:
Samuel Muller himself has given a short notice on the purchase of the Phillipps manuscripts, De aankoop der Hollandsche handschriften van Sir Thomas Phillipps te Cheltenham, Bijdragen voor Vaderlandsche geschiedenis en oudheidkunde, 3e reeks, 5e deel (1889), p. 104-122. He mentions gratefully the help he received in this affair from Mr J. Heemskerk Azn, minister of the Interior, and from Mr Victor de Stuers, chief of the department of arts and sciences. The official report, announced by Samuel Muller, never appeared in print. Mr Louis van Hasselt (1847-1900) received his nomination as an archivist of the Archives of Noordbrabant at 's Hertogenbosch on 10 december 1866. Afterwards he became chief archivist of Overijssel at Zwolle. In order to study the contents of the Phillipps manuscripts Muller bought a complete copy of the catalogues from Messrs Quaritch. Afterwards this copy was given to the Royal Library at The Hague.
A copy of the Van Musschenbroek-sale, where Phillipps bought through
the agency of Bohn, with annotations of the director of the auction, Mr
Bodel Nyenhuis, is in the University Library of Amsterdam.
correspondence which have provided the basis of this article.
V.L. Saulnier
Professeur à la Sorbonne
Glanes bibliographiques sur Marot, Ronsard et Montaigne, À propos d'une vente récente
L
Edocteur Lucien-Graux mourut en déportation, voici une douzaine d'années (1944).
Il laissait une très belle collection, qui lui avait coûté trente ans de soins. Une pièce inestimable en avait été retirée: le testament de Louis XIV, que Madame
Lucien-Graux, suivant le voeu de son mari, donnait en 1948 aux Archives Nationales de France. Mais l'ensemble de la bibliothèque formait le digne écrin du joyau. On vient de disperser la collection, au cours de quatre ventes, en décembre 1956 (auteurs modernes, de A à G), en janvier 1957 (auteurs anciens), en mars 1957 (auteurs modernes, de H à Z), et en juin 1957 (romantiques et modernes).
Remercions Mme Vidal-Mégret, et la librairie Georges Andrieux, chargée de l'exposition et de la vente: un catalogue en quatre beaux fascicules gardera le souvenir de cet ensemble aujourd'hui démembré.
Dans la collection moderne (éditions et autographes), les morceaux de choix n'étaient pas rares. On aperçoit par exemple (à s' en tenir à la troisième vente) un bel ensemble d'Emile Zola. Un autre (remarquable) de Paul Verlaine: particulièrement (no 223 du catalogue) un exemplaire d' épreuves des Poètes maudits (Vanier, 1884) qui fournit le plus gros prix de cette troisième vente (soit 880.000 francs français).
Un autre ensemble, de J.K. Huysmans, est de tout premier intérêt, surtout si l'on y regroupe telles pièces d'autres auteurs adressées à Huysmans (lettres ou dédicaces), signées d'un Verlaine ou d'un Laforgue. Dans la quatrième vente, notons parmi les plus précieux manuscrits autographes: A rebours de Huysmans (exemplaire ayant appartenu à Léon Hennique, adjugé trois millions), des pièces de Verlaine
(notamment des Poèmes Saturniens), et surtout d'Arthur Rimbaud, en particulier
les Illuminations, adjugées onze millions et demi: la Bibliothèque Nationale réservant
pour ce titre ses droits de préemp-
tion. Et puis, comme toujours dans les collections de qualité, une foule de curiosités de détail (un mot, une formule, une date, un rapprochement de noms) à travers lesquelles on aimerait s'attarder en flâneries.
La collection ancienne nous a naturellement retenu. De belles reliures. Des autographes singuliers: tel le discours de Louis XVI aux Etats Généraux, du 23 juin 1789. De beaux manuscrits: ainsi, du milieu du XVe siècle, ce Lancelot (Lancelot du Lac, La Quête du Graal, La Mort d'Arthur), quatre volumes in-folio illustrés, ayant appartenu à Guyot Le Peley de Troyes. (Ce titre fournit la plus forte enchère de la vente pour le rayon ancien, et fut adjugé à plus de quatre millions).
Mais il faut se borner, même parmi les 132 numéros de ce fonds ancien. Et c'est à trois ou quatre des plus grands auteurs français de la Renaissance que nous voudrions nous en tenir, faisant profiter les curieux des indications du précieux catalogue, et à la fois complétant ces indications lorsque la pièce le mérite, par l'intérêt qu'elle présente pour l'histoire des lettres et du livre.
François Rabelais ne mérite pas ici de nous retenir longtemps. Les Oeuvres, édition de 1553 (no 98) et les Songes drôlatiques, édition de 1565 (no 99) ont été répertoriés par P.P. Plan dans sa Bibliographie rabelaisienne (respectivement, no 92, et p. 243, no XXXI). Rappelons que l'auteur des Songes (François Desprez) a été identifié en 1936 par M. Jean Porcher, dans un article des Mélanges Abel Lefranc.
Un bel exemplaire des Oeuvres, dans l'édition de 1741, se trouve d'autre part complété (no 100) par un volume de dessins originaux à la plume (certains coloriés):
deux portraits de Rabelais (début du XVIIe siècle), et surtout cent vingt-trois figures de la fin du XVIe siècle, qui (sauf trois esquisses) reproduisent celles des Songes drôlatiques. Cette collection de dessins avait été signalée lors de l'Exposition organisée par la Bibliothèque Nationale, en 1933, pour le quatrième centenaire du Pantagruel (catalogue, no 580).
La rubrique ‘Montaigne’ comporte un seul titre: un exemplaire du Chronicon urbis
Matissanae, de 1559, portant la signature de l'auteur des Essais (no 81). Il s'agit
d'une histoire de la ville de Mâcon, par Jean Fustailler ou Fustallier, dans l'abrégé
donné par le juriste mâconnais Philibert Bugnyon. L'ouvrage se trouvera répertorié
dans la Bibliographie des éditions des De Tournes, par Alfred Cartier et Marius
Audin (no 435), étudié par Ferdinand Brunot dans sa thèse latine De Philiberti
Bugnonii uita.... (1891, pp. 15-22). Ce livre portant l'ex-libris autographe de
Montaigne, on l'ajoutera à la série de fac-similés donnés dans l'album Montaigne
publié en 1933 par les soins de la municipalité de Bordeaux. Toutefois, le présent
exemplaire n'était pas inconnu. Au cours de ses beaux travaux sur les Essais et
leur auteur, Pierre Villey
ne le connaissait pas encore en 1908, lorsqu'il publiait son étude sur Les livres d'histoire moderne utilisés par Montaigne: il faut ajouter l'ouvrage à la liste (p. 237) des ‘ouvrages historiques possédés par Montaigne’. Mais le Chronicon signé de notre auteur était un peu plus tard signalé à Villey par M. Salles, et Villey le mentionnait dans son grand travail sur Les sources et l'évolution des Essais. (Voir la deuxième édition, 1933, t.I, p. 96). Il n'apparaît pas toutefois jusqu'ici que Montaigne ait utilisé dans son oeuvre des souvenirs du Chronicon.
Pour Clément Marot, le manuscrit proposé (no 78) est un morceau de choix. Il s' agit d'un exemplaire du Premier livre des Métamorphoses d'Ovide, traduit en vers français. D'après le catalogue, il s'agirait
1du manuscrit étudié par F. Gaudu, en 1924, dans la Revue du Seizième siècle (pp. 258-269). Notons que le manuscrit en question fut signalé d'abord par Pierre Villey (Marot et Rabelais, 1923, pp. 68 et 413) avant d'être étudié par Gaudu, qui était un élève de Villey, et consacrait à ce sujet son mémoire en vue du Diplôme d'études supérieures. Il s'agit de ce qu'on appelle le ‘manuscrit Henri Parguez’, du nom de son possesseur de l'époque.
L'intérêt de ce texte, comme l'a montré Gaudu, est de révéler le soin avec lequel Marot se corrige, depuis 1530 environ jusqu'à la date de 1534, qui est celle de la publication imprimée.
Il faut, pour la bibliographie de Marot, apporter à ce propos deux corrections.
D'une part, Gaudu ne datait pas d'environ 1530 le manuscrit qu'il étudiait, mais bien le texte retranscrit sur ledit manuscrit à la fin du XVIe siècle: c'est le texte seul qui pourrait remonter à des exemplaires offerts peut-être par Marot à François 1er et au duc de Lorraine.
D'autre part, la récente et précieuse Bibliographie des oeuvres de Clément Marot (1954), due à C.A. Mayer (voir t.I, p. 91, et II, p. 95), déclarait que le manuscrit Parguez avait été acquis par la Bibliothèque Nationale (nouvelles acquisitions françaises 12037). On avait alors de quoi s'étonner. Y aurait-il eu deux manuscrits jumeaux? En fait, les choses sont plus simples. Le manuscrit Parguez (semble-t-il) n'a été vendu qu'à la vente Lucien-Graux. Le manuscrit 12037 n'est en réalité qu'une copie toute moderne du manuscrit Parguez. C'est ce qu' indique d'ailleurs la notice de H. Omont (Nouvelles acquisitions du département des manuscrits pendant les années 1929-1931, Paris, 1932, p. 14): ‘Copie faite par M. Vaudouer d'un manuscrit offert en 1531 au duc
1 Les descriptions du manuscrit chez Gaudu et dans le catalogue Lucien-Graux ne sont pas de tous points concordantes. (Manuscrit écrit à la fin du XVIe siècle en capitales gothiques, manuscrit écrit vers 1530 en bâtarde). Mais la description de Gaudu est insuffisante pour guider. Et le catalogue Lucien-Graux identifie un manuscrit à l'autre, sans doute sur connaissance du pedigree. Selon toute vraisemblance, il s'agit effectivement du même. (Sinon, le manuscrit étudié par Gaudu, manuscrit Parguez, serait une copie postérieure de la version représentée dès l'origine par le manuscrit Lucien-Graux.)
de Lorraine, appartenant à M. Henri Parguez, et accompagné de peintures grossières. XIXe siècle, papier, 107 ff., 220 × 170 mm.; cartonné. Don de M.
Vaudouer’.
Enfin, une jolie série de Ronsard appelle, par son intérêt même, quelques remarques. Elle comporte notamment quelques pièces venues de la collection Prosper Blanchemain, et décrites par Seymour de Ricci dans son fameux Catalogue d'une collection unique des éditions originales de Ronsard.
Relevons ici (no 114) la dernière édition publiée du vivant du poète, l'in-folio de 1584, Les Oeuvres de Pierre de Ronsard: car l'exemplaire semble avoir appartenu au poète Philippe Desportes. Un autre volume rare (no. 111): l'Epithalame d'Antoine de Bourbon et Janne de Navarre (1549). Il s'agit comme on sait de Jeanne d'Albret, fille de Marguerite de Navarre et future mère du roi Henri IV. Signalons que cet opuscule franco-latin fut acquis à la présente vente par la Bibliothèque Nationale.
Pour l'édition originale des Amours, de 1552, le catalogue (no 113) indique qu'elle semble manquer à toutes les bibliothèques publiques parisiennes. La chose est inexacte, depuis peu il est vrai. Signalons qu'un exemplaire figurait dans la
bibliothèque d'Abel Lefranc: dont le catalogue (no 370) indiquait alors (le catalogue Lucien-Graux paraît lui reprendre sa formule) que l'ouvrage semblait manquer aux bibliothèques parisiennes, et que celui du British Museum était incomplet. Mais à la vente Lefranc (février 1954) cet exemplaire précisément fut acquis par la Bibliothèque Nationale, pour la somme de 690.000 francs. Cette importante acquisition fut notée par la grande presse parisienne (Le Monde, 21 février 1954;
Les nouvelles littéraires, 25 février) avant d'être indiquée par telle revue savante (Bibliothèque d'Humanisme et Renaissance, t. XVII, p. 87).
Un dernier livre curieux, au compte du poète vendômois: le De re medica de
Celse, suivi d'autres oeuvres médicales, dans l'édition lyonnaise de Guillaume
Rouillé, de 1566 (no 116): ce livre portant la signature de Ronsard. (On verra sur
cette édition la Bibliographie lyonnaise de Baudrier, t. IX, p. 304). L'exemplaire en
question appartint à la bibliothèque de Pierre Louys, et figurait au catalogue de sa
vente, en 1930. Remarquons que ce Celse avait été repéré par Paul Laumonier et
noté par lui dans la liste des volumes connus en 1927 pour avoir appartenu à
Ronsard: Laumonier le mentionnait dans son article de la Revue du Seizième Siècle
(XIV, 324). Toutefois, Laumonier ne connaissait le livre que d'après le catalogue
Louys: il n'avait pas pu le trouver. Le catalogue Lucien-Graux nous donne le
fac-similé de la signature, au titre. On l'ajoutera aux fac-similés analogues, à valeur
d'ex-libris, que donnaient un premier article de la Revue du Seizième siècle, en
1921 (VIII, 133), puis celui de Paul Laumonier, et entre
temps (1925) le catalogue de l'exposition Ronsard et son temps (frontispice et p.
17).
Et puisque nous en sommes à ce chapitre, mentionnons que des Rime diverse de Giolito (1546-1548), l'exemplaire ayant appartenu à Ronsard, connu depuis Blanchemain, et décrit dans l'article de Laumonier (pp. 319-321), a été acquis par la Bibliothèque Nationale, acheté par elle à la librairie Maggs en 1949. On sait l'importance de ces recueils italiens dans le développement du ‘pétrarquisme’ de la Pléiade.
Le Celse de 1566, Ronsard dut l'acheter à peu près en même temps que ses exemplaires signés du De Subtilitate de Cardan (édition de 1560), des Neuf lyriques grecs publiés par Henri Estienne (édition de 1566), et des Sententiae et Exempla (édition de 1569). Aux temps qui furent ceux de ses séjours à Croixval et
Saint-Cosme: temps de lecture, de méditation savante et morale. Temps de maladie aussi: la maladie ne fut peut-être pas pour rien, à le pousser vers des lectures médicales.
‘Mes bons hôtes muets qui ne fâchent jamais....
O douce compagnie, et utile et honnête....’
Ronsard aimait ses livres. Ce n'est pas, pour les bibliophiles et les amis des livres, un mauvais ancêtre. On aime que, dans un bel ensemble de collection, sa place soit une des places de choix.
P.S. - Puisque cet article se trouve intéresser la bibliothèque de Desportes, j'indique aux curieux qu'il possédait aussi un exemplaire de l'ouvrage suivant: Le premier (et second) volume de la Toison d'or, Paris, Antoine Bonnemère pour François Regnault, 1517, 2 tomes en un vol. in-folio. Il y a laissé quelques notes. (Catalogue E. Rossignol no. 111, octobre 1957, no. 119).
Le même Desportes possédait aussi l'ouvrage connu de Pierre Charron: Les trois
véritez contre tous athées, idolatres... Le tout traicté en trois livres. Avec l'indice des
principales mathières. Reveu, corrigé, et augmenté de nouveau. Paris, Léger Delas,
1594, in-8
o. (Signature de Desportes au titre.) Voir Livres anciens, rares et curieux,
Paris, Librairie Giraud-Badin, 1957 (vente du 28 novembre 1957), no. 31 du
catalogue.
M.E. Kronenberg
De verspreiding van de Arenberg-collectie
I
NApril 1884 schreef Conway in zijn werk over de Nederlandse houtsneden:
The only library of importance in Holland or Belgium which I was not able to see was that of the Duc d'Arenberg. It is understood to be for the present (since the death of the late Duke) packed away in boxes and absolutely inaccessible
1.
De geschiedenis herhaalt zich en hetzelfde noodlot heeft mij, een vijftig tot
vijfenzeventig jaar later, bij de samenstelling der Nederlandsche Bibliographie van 1500 tot 1540 getroffen. Thans, nu deze kostbare bibliotheek blijkbaar te gelde gemaakt en uit elkaar is gespat, schijnt het ogenblik gekomen iets te verhalen over al mijn vergeefse pogingen, het heiligdom Arenberg te betreden.
In zekere zin gelukkiger dan Conway en ik was wijlen Wouter Nijhoff er vroeger met veel moeite in geslaagd tot de bibliotheek te worden toegelaten, waar hij tal van Nederlandse post-incunabelen voor zijn wordende Nederlandsche Bibliographie hoopte te beschrijven. Bij een voorlopig oriënteringsbezoek in Mei 1914 werd afgesproken, dat hij daartoe in de maand September wat langer in Brussel zou komen
2. Noodlottig tijdstip. West-Europa in brand. En volgens latere betrouwbare berichten was de bibliotheek reeds in Juli '14 naar een veiliger haven gebracht, het kasteel Nordkirchen in Westfalen, een bezitting der Arenbergs.
Het is overbekend, dat de Belgische Staat na de oorlog beslag heeft gelegd op de goederen van het geslacht Arenberg, ten gevolge van
1 W.M. Conway,The woodcutters of the Netherlands in the fifteenth century (Cambr.
1884), p. IX.
2 Zie hierover ook W. Nijhoff in onzeNederlandsche Bibliographie van 1500 tot 1540 I, p. VIII.
's Hertogen dienstneming in het Duitse leger. Waren onder die sequestratie ook de boeken begrepen? Klaarblijkelijk zijn ze nog vele jaren op Nordkirchen gehouden.
En wanneer, ja wanneer, zijn ze België weer binnengekomen? En hoe? Clandestien?
Oogluikend? Of met vlag en wimpel?
Ondertussen had ik tot de voltooiing van deel I onzer Bibliographie hetgeen Nijhoff me vertelde over de Arenberg-verzameling rustig aangehoord, in het vaste
vertrouwen dat zijn optimistische lijfspreuk ‘Alles komt teregt’ dit keer een mooie kans kreeg waarheid te worden. Toen ik echter zelf de teugels in handen nam en alom bouwstoffen voor het tweede deel van ons werk ging verzamelen, scheen het ogenblik gekomen, dat ik ook de boeken in de Arenberg-bibliotheek moest trachten te beschrijven. Een lijst van een zestig tot zeventig onbeschreven Nederlandse post-incunabelen, ontleend aan Nijhoff's aantekeningen, maakte een bezoek aldaar in hoge mate gewenst.
Zo stak ik in de winter van 1925 van wal. Mij beroepend op de vroegere
vergunning, aan Wouter Nijhoff verleend - een brief daarover van M.D. Laloire, de bibliothecaris der Arenbergs, was als kostbaar document bewaard -, verzocht ik, voorzetster van Nijhoff's bibliografisch werk, deze gunst op mij te willen overdragen.
Van dit ogenblik af begint de reeks van ontmoedigende ervaringen, die de beroemde Arenberg-collectie mij in de loop der jaren heeft bereid. Op mijn brief, tot de Duc d'Arenberg te Brussel gericht, kreeg ik op 12 Febr. 1925 antwoord uit Bonn, Villa Aar, namens diens ‘Sécretariat (sic) Privé’, luidende:
‘Nous avons le regret de ne pas pouvoir vous donner accès aux archives du Palais d'Arenberg. Une très grande partie des ceux-ci est restée en Belgique, et une autre partie a été emballée pèle-mêle, dans des caisses pas encore déballées’.
Zelfs het Frans van 's Hertogen Secretariaat had zich blijkbaar niet op nationaal Belgisch peil kunnen handhaven.
Dit epistel is no. 1 van mijn omvangrijk dossier-Arenberg geworden. Het zou vermoeiend en eentonig worden in den brede uit te weiden over de brieven die ik in de loop der jaren tot tal van autoriteiten heb gericht, met het enige, zuiver wetenschappelijke doel, toegang tot de bewuste bibliotheek te verkrijgen. En altijd liep alles uit op nieuwe weigeringen en decepties.
Nu ik de bewaarde correspondentie weer doorloop, sta ik eigenlijk versteld, dat ik me nooit heb laten ontmoedigen. Berusting evenwel - zegt Flaubert niet terecht
‘la résignation est la pire des vertus’
1? - ligt niet in mijn aard en zo ben ik, hoewel steeds sceptischer gestemd, voortgegaan ten bate van de Nederlandsche Bibliographie nieuwe
1 G. Flaubert,Correspondance III (Par. 1909), 315.
pogingen aan te wenden. Gecorrespondeerd over de aangelegenheid heb ik in de jaren 1925-56 met de Duc d'Arenberg, met Erich von Rath, L. Stainier, D. Laloire, Louis Paris, W. de Vreese, O. Zaretzky, met Archivdirektor Glasmeier te Velen in Westfalen, met de Präsident der Herzoglich Arenbergischen Hof- und Rentkammer Rintelen, met de Rijksarchivaris van België, met Konrad Haebler, Joseph Nève, Stephen Gaselee, met Pater Hildebrand, archivaris O.M.C. te Antwerpen (waar, naar het heette, de boeken in 1931 tijdelijk waren opgeslagen, tot de
onderhandelingen met de Belgische Regering, die ze zou overnemen(!), waren beëindigd), met W. Menn, met Pater Matth. Verjans. En veel later, toen wereldoorlog II voorbij was, met H. de la Fontaine Verwey, met J.J. Mak, met le Père Landelin, archiviste der Arenbergs, met F. Schauwers. R. Apers en G. Schmook. Voeg daarbij de gesprekken, die ik, steeds voor hetzelfde doel, heb gehouden met de heer Rottier, de ‘administrateur’ van de Hertog, in Den Haag gevestigd, met de archivaris van de stad Mechelen, Dierickx, met Léonard Willems, N. Japikse, W. de Vreese, D. Laloire, E.P. Goldschmidt, J. Vellekoop en stellig nog met anderen.
Vrijwel door iedereen, bij wie ik schriftelijk of mondeling mijn belangen, die tegelijk algemeen Belgisch-Nederlandse belangen waren, heb bepleit, ben ik met de grootste welwillendheid bejegend. Op een zeer enkele uitzondering na. Het heeft mij getroffen, dat hoe nauwer het verband der geraadpleegden was met de Arenbergs, des te ontwijkender, soms zelfs onbetrouwbaarder, de antwoorden waren en des te geringer de bereidheid tot hulp.
Wat is er bijvoorbeeld overgebleven van de z.g. zeer vertrouwelijke mededelingen, door administrateur Rottier in een onderhoud (Dec. 1931) aan W. Nijhoff gedaan?
Naar de heer Rottier beweerde waren er toen onderhandelingen met de Belgische Regering over de bibliotheek gaande, die in één of twee jaar, misschien wat langer, zeker tot een goed einde zouden komen. En stellig kregen Nijhoff en ik daarna de boeken te zien.
Mijn vertrouwen was inmiddels in die dagen reeds beneden het nulpunt gedaald.
Ik had het stadium bereikt geen enkele belofte meer te geloven eer deze had geleid tot mijn enig doel, de boeken zelf onder ogen te krijgen. En sinds de geruchten waarschijnlijk begonnen te worden, dat ze opgeborgen waren in Capucijnerkloosters, aanvankelijk te Antwerpen, later te Edingen, waar ook de Hertog van Arenberg blijkbaar vrede en rust trachtte te vinden na een bewogen leven, had ik vrijwel alle hoop opgegeven, ze nog ooit te beschrijven. Een ijzeren gordijn onttrok ze aan ieders oog.
Het blijft merkwaardig, dat, ofschoon er na de tweede oorlog en misschien al
eerder, naar verluidde, onderhandelingen over de Arenberg-bibliotheek met de
Belgische Regering zijn gevoerd, de bibliothe-
carissen der grote bibliotheken daar te lande, voor zover ik weet, geheel onkundig zijn gelaten van hetgeen er achter de schermen gebeurde. Men zou toch menen, dat dezen in de eerste plaats belanghebbend waren bij de nationale zaak. Misschien zal een ingewijde de praeludia van de tragedie later eens uiteen zetten. Nu de afloop voor België zeer droevig is geworden, zal men daartoe wellicht eerder geneigd zijn dan zolang er nog mogelijkheden van een betere oplossing in het zicht waren.
Van mijn kant heb ik altijd getracht de ruimste publiciteit te geven aan het mysterie Arenberg, in de hoop op deze wijze invloedrijke Belgische instanties tot handelend ingrijpen op te wekken. In de voorredes van mijn vier Aanvullingen op deel I van onze Ned. Bibliographie (later verwerkt in het tweede deel), die in de jaren 1925-34 zijn verschenen, kan men steeds weer iets over de onbereikbare Arenbergbibliotheek vinden
1. Ook in de Inleiding van ons tweede deel en in de verdere delen heb ik op hetzelfde aanbeeld geslagen
2.
Al blijkt dit alles ten slotte geen invloed te hebben gehad, het heeft mijn gemoed tenminste opluchting gegeven. Dank ik soms aan deze activiteit ten bate van de Belgisch-Nederlandse wetenschap de komische uitspraak van een satelliet der Arenbergs, (wiens naam ik niet ken, maar wel vermoed), mij door een welwillende geest overgebracht? Volgens deze beminnelijke persoon ‘krijgt dat Protestantse serpent van een Kronenberg de boeken van de Arenberg-collectie niet te zien, eer zij het hoofd neerlegt’.
De eerste ernstige onrust nopens de stabiliteit der verzameling is bij mij gewekt door een artikel van Byvanck in het Bulletin van de Oudheidkundige Bond van 1953
3over enkele handschriften van Nederlandse oorsprong, nu te New York en stammend uit de Arenberg-bibliotheek. De meeste waren toen nog in het bezit van de antiquair Seligmann, één ervan was reeds aangekocht door de Pierpont Morgan Library.
Een nieuw bewijs voor het uiteenspatten der collectie volgde. In de winter van 1954 zond het Provinciaal Archief der Minderbroeders Capucijnen te
's-Hertogenbosch, waarvan ik altijd de grootste welwillendheid en medewerking mag ondervinden, mij een hunner jongste acquisities ter beschrijving. Dat was het Suyverlijck boecxken int welcke staen veel schoone leysenen ende ghestelijcke liedekens. (Antwerpen, Vorsterman, 1540), een uitgave me bij name, maar niet de visu bekend en dus een zeer welkome bijdrage voor het volgende deeltje der Nederlandsche Bibliographie. Dadelijk ontdekte ik, hoewel de herkomst me niet werd meegedeeld, dat dit het blijkbaar unieke exemplaar Arenberg moest zijn
4. Want op de rug is een papiertje geplakt, blauw met wit, waarop
1 Zie dit tijdschrift XIV, 18; XVI, 50 v. XIX, 184 v. en XXII, 307 v.
2 NK. II, p. X;Inleiding tot een derde deel, p. VIII en Deel III. 1, p. VIII.
3 Zie 6e serie, jg. 6, p. 43 vv.
4 NK. 0789.
‘1289’. staat. Dit nommer nu stemt overeen met hetgene, dat De Vreese in de Bouwstoffen van het Middelnederlandsch Woordenboek X, p. 74 en 270 voor het Arenberg-exemplaar dezer uitgave vermeldt.
Op de verspreiding der bibliotheek wijst eveneens een artikel van V. Scholderer over een zeldzame Duitse incunabel, die uit de bibliotheek der Arenbergs in de Broxbourne Library (Ehrman) is beland
1.
Na alle voorgaande decepties en ervaringen meende ik verder gelaten tegenover de afbraak der bibliotheek te staan, maar de dubbele schok, die me op Dinsdag 1 Mei trof, heeft me toch nog één goede nachtrust gekost. Die morgen vond ik bij mijn ontbijt Catalogue no. 4 van Lathrop C. Harper te New York, bevattende ‘A selection of fine books & manuscripts.... Mainly from a distinguished European private library’.
Een hoogst interessante catalogus, met 88 nos., waar ik me dadelijk in verdiepte.
Het duurde niet lang, of ik begreep uit welke ‘distinguished European library’ de boeken afkomstig waren. Voor een bibliograaf zijn de aanwijzingen doorzichtig. Zo wordt er bij no. 16 vermeld ‘C
AMPBELL597 (this copy)’; bij no. 27
‘N
IJHOFF-K
RONENBERGIII (Inleiding) 0496 (this copy)’; bij no. 58
‘N
IJHOFF-K
RONENBERG, 1527; one of four copies known’; bij no. 87
‘N
IJHOFF-K
RONENBERGIII, 4231 (only one other copy known: Leyden)’. Wie deze diverse gevallen even bij Campbell en Nijhoff-Kronenberg onderzoekt, zal zien dat overal uitsluitend van het Arenberg-exemplaar sprake kan zijn.
Terwijl ik op diezelfde memorabele 1e Mei nog bezig was de Amerikaanse catalogus te excerperen, daar kwam de heer Nijhoff aan de telefoon, met een veel sensationeler bericht. Hij was opgebeld door een bekend Amerikaans handelaar, tijdelijk in Europa. Deze bood de ‘hele’ Arenberg-bibliotheek te koop aan en nodigde hem uit iemand naar Parijs te zenden ter bezichtiging van de collectie. Er was haast bij, en geheimhouding werd verzocht. Reeds hadden de heren Nijhoff en Brummel de zaak besproken en gezamenlijk uitgemaakt, dat ik de aangewezen persoon was om de verzameling in Parijs te gaan inspecteren. Dat voorstel heeft me een uur van hevige tweestrijd gekost, maar ten slotte heb ik het afgewezen. Hoofdmotief van mijn weigering was wel de spoed, waarmede gehandeld moest worden.
Bibliografische onderzoekingen, ik weet het uit lange ervaring, vragen nu eenmaal hun tijd. En wat moest en kon ik te Parijs anders verkrijgen dan zeer oppervlakkige resultaten zonder mijn eigen omvangrijk, niet te transporteren bibliografisch vergelijkingsapparaat? Ook mijn leeftijd en het enigszins benauwende gevoel, niet voor eigen risico, doch als verantwoordelijk raadgeefster van een ander te moeten optreden, steunden mijn besluit te weigeren.
Zo is er van deze mogelijke aankoop niets gekomen. Wel heb ik er
1 The Library XI (1956), 114.
nog op aangedrongen de Amerikaan te raden zijn boeken aan een der grote Belgische bibliotheken te verkopen. Hij schijnt daarop, zover ik weet, niet te zijn ingegaan. Ik vraag me af, of men soms reeds te verheugd was de collectie veilig buiten België te hebben gebracht en onderhandelingen met instanties van dat land uitgesloten waren. Wat is er verder mee geschied? Vrijwel zeker zal het de
verzameling zijn, thans in de Catalogi 83 van H.P. Kraus (N. York 1957) en 23 van William H. Schab (N. York 1957) opgenomen en die Europese bibliotheken voor een deel reeds tegen hoge prijzen hebben aangekocht. Want het kunnen moeilijk dezelfde Arenberg boeken zijn geweest, die te koop werden geboden in Catalogue no. 42 van Gilhofer en Ranschburg, Lucerne als ‘Livres et gravures anciens rares et précieux.... mainly from a famous Ducal collection.... Exhibited and for Sale July through September 1956’. De termijn tussen begin Mei en Juli schijnt te kort om zulk een verzorgde, geïllustreerde catalogus samen te stellen en te laten drukken.
Wel is met deze ‘famous Ducal collection’ luce clarior weer de Arenbergse bedoeld.
Bij no. 76, een verzamelband, waarin zich, met NK. 3389 en 3629, Dorlandus, Historie van S. Anna. (Antwerpen, Gov. Bac), 1501 bevindt, wordt vermeld
‘Nijhoff-Kronenberg, III, (Inleiding) 0371 (this copy not seen)’
1. In Inleiding III is daar uitsluitend het exemplaar Arenberg genoemd, terwijl ons ook bekend was, dat van NK. 3389 en 3629 exemplaren in de bibliotheek waren.
Het blijft merkwaardig, dat er tot het laatst toe van de Arenberg-bibliotheek een fluïde van geheimzinnige onwaarschijnlijkheden uitgaat. Zelfs de Amerikaanse antiquair, die de ‘volledige’ Arenberg collectie aan Nijhoff te koop bood, moet er lichtelijk door besmet zijn geraakt. Want er kan geen sprake van zijn, dat hij de gehele Arenberg-bibliotheek in zijn bezit had. Getuige in de eerste plaats de voorafgaande Catalogue Lathrop C. Harper no. 4. En niet minder, dat, naar mij kort daarop is gebleken, een zeer aanzienlijk deel van de collectie Arenberg al in Juni '55 was aangekocht door de Amerikaanse verzamelaar Lessing J. Rosenwald van de Alverthorpe Gallery te Jenkintown in Pensylvania
2. Sinds ik einde Juni '56 een vraag tot deze richtte,
1 Tevergeefs heb ik sinds dien moeite gedaan bij Gilhofer en Ranschburg dit onbeschreven boek te zien, of er anders foto's van te laten maken. Het bleek al verkocht te zijn. Tot nu toe is het mij niet gelukt de huidige eigenaar op te sporen.
2 Behalve Ned. post-incunabelen heeft deze uit dezelfde verzameling ook 82 stuks Ned.
incunabelen verworven. Zie de lijst hiervan in mijn recente publicatieCampbell's Annales de la typographie néerlandaise au XVe siècle. Contributions to a new edition (The Hague 1956), p. 168. Verder is mij bekend, dat de Broxbourne Library (Ehrman) eveneens twee Ned.
incunabelen - CA. 197 en 1109 - uit de Arenberg-collectie heeft verworven, terwijl de firma Martinus Nijhoff onlangs in Amerika CA. 1061, het ex. Serrure-Arenberg, heeft gekocht. In de genoemde Cat. 83 van H.P. Kraus staan verder 15 (of 16) Ned. incunabelen van dezelfde herkomst; in Cat. 23 van W.H. Schab wordt de herkomst der incunabelen niet vermeld, maar ze zullen wel merendeels van dezelfde oorsprong zijn. Een geheel onbekende incunabel daaruit, no. 23, Hegius,Farrago (Deventer, Rich. Pafraet), die ik op c. 1480 schat, door onze Kon. Bibliotheek aangekocht, is tenminste zeker, blijkens het bekende wit-blauwe etiket (zie daarover onder), een Arenberg-exemplaar.
heb ik de meest verrassende en voor de Nederlandsche Bibliographie hoogst productieve relaties met hem mogen onderhouden. Het is alsof een deel van de ci-devant Arenberg-bibliotheek, na jarenlang door een boze fee te zijn beheerd, thans, aan gene zijde van de Atlantische, in de handen van een allerbeminnelijkste zusterfee is overgegaan.
De heer Rosenwald is blijkbaar niet slechts een vermogend collectioneur, maar, al noemt hij zich bescheidenlijk ‘amateur’, tevens voortreffelijk op de hoogte van zijn bezit en toegerust met de scherpe opmerkingsgave en de volmaakte
nauwkeurigheid, die een goed boekenkenner behoort te bezitten.
Zijn uitermate vriendelijk plan, de aanwinsten uit de Arenberg-verzameling tijdelijk naar Nederland en België te zenden ‘for exhibition and study’ heb ik, mede in overleg met Dr. L. Brummel, gemeend te moeten ontraden. Nog altijd weten wij hier niet, hoe officiëel België staat tegenover de wellicht clandestiene uitvoer van het Arenberg bezit. Zo er slechts een schijn van gevaar bestaat, dat beslag op de collectie zou gelegd kunnen worden, mag zulk een ramp de huidige bona fide eigenaar niet worden aangedaan. Wel heb ik zijn loyale geste met enig hartzeer afgewezen. Zou het geen unieke gelegenheid zijn geweest een aantal zeldzame voormalige Arenberg-boeken te beschrijven, nog ‘eer ik het hoofd neerlei’?
Het is mij ondertussen toch gelukt, dank zij foto's en dank zij grote vellen met nauwkeurige aantekeningen van de heer Rosenwald, beschrijvingen voor NK. III.
11 te maken van een twaalftal mij onbekende Nederlandse post-incunabelen
1. Na de vorige slechte ervaringen een niet al te onbevredigend slot van mijn Odyssee.
Ik heb getracht in een Bijlage de reconstructie te geven van het bezit der Arenbergs aan Nederlandse post-incunabelen, verdeeld over drie lijsten. De eerste bevat 74 boeken, alle nu in veilige havens. Hiervan zijn er 53 in de Alverthorpe Gallery van L.J. Rosenwald beland, 1 in het Provincialaat der Minderbroeders Capucijnen in Den Bosch, 1 in de Stads-Bibliotheek van Antwerpen, 6 in de Kon. Bibliotheek te Brussel, 3 in de Kon. Bibliotheek te 's-Gravenhage, 1 in de Univ. Bibliotheek te Amsterdam en 9 in Cambridge University Library; van 4 stuks der laatste is het wel zeer waarschijnlijk, maar niet absoluut zeker, dat ze uit de Arenberg-bibliotheek afkomstig zijn.
1 Deze thans beschreven uitgaven vindt men vermeld in lijst I derBijlage en met het teken □ aangeduid, onder de hoofden: Berch, Boeck, Cassander, Castelein, Foertuynen troost, Historie van Melusine, Historie van Sydrac, Legende, Regiment, Spiegel der duecht, Torrentinus, Vocabulario. Ook was ik, dank zij foto's en inlichtingen, in staat enige beschrijvingen van onvolledige exemplaren aan te vullen.
Het is mij een genoegen hier nog eens openlijk mijn warme dank te betuigen aan de heer Lessing J. Rosenwald voor zijn grote hulp en welwillendheid.
In de 2e lijst worden 15 Nederlandse post-incunabelen vermeld, 12 ervan nu in handen van antiquairs, en die dus geenszins reeds een stabiele verblijfplaats hebben verworven. Drie ervan zijn aan niet genoemden verkocht.
De 3e en laatste lijst telt 71 boeken, die op drift zijn, waarvan er mogelijk enkele, gelijk ik heb aangegeven (op zijn hoogst een 5 tal), reeds in de eerste en tweede lijst genoemd worden. Bij de 71 zijn er een stuk of 19, die nog niet door mij beschreven zijn. Schuilde van deze 71 boeken soms het een en ander bij de z.g.
‘gehele’ collectie-Arenberg, die de Amerikaanse handelaar in Mei 1956 aan Nijhoff te koop bood? Of wachten ze rustig in België hun beurt af, om bij een volgende gelegenheid te gelde te worden gemaakt?
Ik sta geenszins borg voor de nauwkeurigheid of de volledigheid van de 3e lijst.
Gelijk men weet dank ik mijn gegevens over het bezit der Arenbergs niet aan eigen aanschouwing, maar aan notities, jaren geleden overgenomen van Wouter Nijhoff.
Als ik het me goed herinner, waren dit aantekeningen, ten dele door hemzelf gemaakt bij zijn kort bezoek aan de bibliotheek, en voor een ander deel weer ontleend aan een lijstje, hem door De Vreese verstrekt. En sinds mij is gebleken uit de opgaven van de heer Rosenwald, dat hij menig boek uit de Arenberg-bibliotheek heeft verworven, waarvan ons vroeger het bestaan in deze ‘famous Ducal collection’ niet bekend was geworden - zo o.m. Anthonii Middelburgensis, Cassander, Casus papales, Gropretius, Torrentinus -, acht ik het waarschijnlijk, dat meer ons onbekende zwervers, daaruit afkomstig, nog rondwarend zijn.
Zover ik weet vertonen Arenberg-boeken geen ex-libris. Of is dit soms vóór de verkoop verwijderd? Wel schijnen ze af en toe nommers te hebben. In sommige gevallen vond ik die vermeld bij Nijhoff's opgaven en vermoedelijk waren ze hem door De Vreese verschaft. De laatste noemde ze immers ook nu en dan, gelijk ik hierboven memoreerde naar aanleiding van het Boecxken int welcke staen veel schoone leysenen ende ghestelijcke liedekens, thans in 's-Hertogenbosch terecht gekomen. Voor zover deze nommers me indertijd zijn overgeleverd, heb ik ze in lijsten II en III vermeld (bv. ‘Arenb. 967’ enz.). De mogelijkheid bestaat, dat een dergelijk cijfer zou kunnen leiden tot de identificatie van een Arenberg-exemplaar.
Ik weet ook niet, of de nommers steeds op dezelfde wijze zijn aangebracht. Maar voor alle zekerheid geef ik hier de beschrijving van hetgeen op de rug van
bovengenoemd Boecxken staat, een kenmerk, dat ik later eveneens aantrof op twee
recente Arenberg-aanwinsten van de Kon. Bibliotheek te Brussel en van twee andere
onzer Kon. Bibliotheek. Het is een papiertje zonder enige allure, eer een prijsetiket
voor een eenvoudige winkel: ovaal, geschulpte rand, groot 20 × 15 mm. Blank
middelveld, 13 × 9 mm., waarin het nommer geschreven is, gevat in dubbele blauwe
lijnen-
lijst en daaromheen rand, c. 3 mm. breed, van fijne blauwe streepjes, ik schat een 120-tal, loodrecht op de lijnen van de lijst geplaatst.
Hiermede geloof ik mìjn Arenberg ervaringen te kunnen besluiten. Ik vertrouw dat dit eenzijdige verhaal van Belgische kant aanvullingen of rectificaties zal mogen en moeten verkrijgen. Het is nauwelijks aannemelijk, dat niemand daar van het Arenberg drama op de hoogte zou zijn. En ten eeuwigen dage zullen 't zij politieke, 't zij kerkelijke belangen, ofwel persoonlijke consideraties zich toch niet tegen de onthulling van een zuiver wetenschappelijke aangelegenheid blijven verzetten? Hoe men de zaak keert, voor België blijft het diep betreurenswaardig en misschien ook
beschamend, dat men er niet in is geslaagd, de prachtige verzameling ten algemenen nutte voor het land te behouden. Dat zich daarin menig boek bevond uit vroegere beroemde Belgische collecties, o.a. vele uit die van Serrure, maakt het verlies des te spijtiger. Een schat van ruim 100 Nederlandse incunabelen en van op zijn minst 150 Nederlandse post-incunabelen, waarbij unica, had men zich niet mogen laten ontgaan. Om nog niet te spreken van alle buitenlandse vroege drukken en van de uitgaven na 1540, waarover mij geen gegevens bekend zijn.
Voor wie deze droevige gebeurtenis van iets groter afstand beschouwt biedt ze één lichtpunt. Is het ten slotte niet gelukkig, dat de boeken eindelijk weer in de handen zijn gekomen of zullen komen van eigenaars, die begrijpen, dat
wetenschappelijk bezit verplichtingen oplegt? Beter daar, zelfs ver over zee, dan in 't nabije land, waar hun heer en meester ze jarenlang ongebruikt en ongezien, als afgedankte schoenen, heeft laten staan.
's-Gravenhage, Oct. 1957.
Summary
The dispersion of the Arenberg collection
Since the Arenberg collection is being dispersed, and has been sold for a great part to American dealers, the author assumes that the right moment has come to tell about her long and unfruitful efforts to visit this famous ducal Belgian collection, in behalf of research work for the Nederlandsche Bibliographie van 1500 tot 1540. It is very much to be regretted that the Belgian Government has failed in securing the Arenberg books for the country. Still as a matter of fact it seems better to see them dispersed and even in the hands of distant owners, who know that possessing works of scientific value imposes obligations, than to have them standing in Belgium, unused for years and years.
Lists are added of Arenberg Low Country post - incunabula, now in a safe harbour,
and of others, either still wandering about or unknown where at present.
Bijlage
I. Nederlandse post-incunabelen, vroeger in de Arenberg-collectie, waarvan de huidige verblijfplaats bekend is
1Anthonii Middelburgensis, Jac., De praecellentia potestatis imperatoriae. Antw., Th. Martinus Alost., 1 April 1502 (= 1503). 4
o. - NK. 120.
○ ○ ○ □ Articulen, Hondert, van der passien o. heeren. Antw., H. Eckert van Homberch, z.j.? (c. 1510?). 8
o. - NK. 055.
□ Berch van Calvarien. Antw., W. Vorsterman, (c. 1521?). 8
o. - NK. 094.
**□ Bernardus, S., Boecxken van verduldich lijden. Haarlem, (H. Jansz. van Woerden, c. 1506). 8
o. - NK. 099.
- -, Leven van. Omelien, enz. Antw., Cl. de Grave, 21 Febr. 1515. 2
o. - NK.
286.
** Biblia. Parabolae s. Proverbia Salomonis. Dev., Alb. Pafraet, 1519. 4
o. - NK.
334.
Boccaccio, Vanden doorluchtighen.... mannen ende van haren wercken. Antw., Cl. de Grave, 1526. 2
o. - NK. 428.
- -, Vanden doorluchtighen.... vrouwen ende van haren wercken. Antw., Cl. de Grave, 13 Nov. 1525. 2
o. - NK. 2521; is vermoedelijk ook NK. 0197.
Boeck der inghelen. Brussel, (Th. van der Noot), 18 Nov. 1517. 2
o. - NK. 431.
□ Boeck (Tbouck) van wondre. Brussel, Th. van der Noot, 30 Aug. 1513. 4
o.
⊤ □ Boecxken int welcke staen veel schoone leysenen, enz. Antw., W.
Vorsterman, 1540. 8
o. - NK. 0789.
Boecxken.... voer allen visschers ende vogheleers. (Antw., H. Eckert van Homberch of G. Bac? c. 1507?). 4
o. - NK. 2535. Soms identiek met NK. 0209?
○ ○ Boethius, De consolatione philosophiae. Dev., Rich. Pafraet, 20 Dec. (?) 1502. 4
o. - NK. 2539.
○ ○ ○ Bonaventura, S., Prickel der minnen. Antw., H. Eckert van Homberch, 22 Jan. 1519. 8
o. - NK. 469.
Boutillier, Jean, Somme ruyrael. Antw., H. Eckert van Homberch, 25 Nov. 1503.
2
o. - NK. 480. Ex. Serrure.
[*-, -, -. Antw., Cl. de Grave, 27 Juni 1520. 2
o. - NK. 481.]
Brunschwig, Hier., Die distellacien ende virtuyten der wateren. Brussel, (Th.
van der Noot), 30 April 1517. 2
o. - NK. 505.
- -, Dat hantwerck der cirurgien. Utr., J. Berntsz., 13 Jan. 1535. 2
o. - NK. 506.
□ Cassander, Georg., Supputatio Romanorum et Grecorum numismatum, etc, Gent, J. Lambrecht Lettersteker, 20 Maart 1537 (= 1538?). 8
o. - NK. 0266.
1 Alle boeken zonder teken bevinden zich thans in de bibliotheek van de heer Lessing J.
Rosenwald, Jenkintown (Pa.). Degene met * zijn te Cambridge Univ. Libr., met ○ te Antwerpen Stadsbibl., met ** te 's-Gravenhage KB., met ○○ te Amsterdam UB., met ○○○ te Brussel BR.
en met ⊤ te 's-Hertogenbosch in het Prov. Arch. der Minderbroeders Capuc. Het teken □ duidt aan dat de beschrijving ervan gereed is om in het toekomstig deel III. 11 van Nijhoff-Kronenberg te worden opgenomen. Titels, tussen vierkante haakjes geplaatst, wijzen op boeken, die zeer waarschijnlijk, maar niet absoluut zeker uit de Arenberg-verzameling afkomstig zijn.
