GESTOLEN KINDERTIJD:
EEN GEGENDERDE FENOMEENANALYSE VAN KINDHUWELIJKEN IN WEST-AFRIKA AAN DE HAND VAN EEN LITERATUURONDERZOEK
Simons Lauren
01912527 (UGent) - 0569629 (VUB)20132965 (UA) – r0816528 (KUL)
Masterproef voorgelegd tot het behalen van de graad van
Master of Arts in Gender en Diversiteit
Klassieke masterproef - Thesis
Promotor: Prof. Dr. Coene Gily Co-Promotor: Susan Dierickx Academiejaar 2019-2020
Datum van indiening: 12 augustus 2020
Aantal woorden: 23.647 (excl. referenties)
1 Deze masterproef is een examendocument dat niet werd gecorrigeerd voor eventueel vastgestelde fouten. In publicaties mag naar dit werk worden gerefereerd, mits schriftelijke toelating van de promotor die met naam op de titelpagina is vermeld.
“By getting men to reject the practices that subordinate women and girls and subject them to violence, we can get to the root of child marriage.”
Woord vooraf
Met het schrijven van dit dankwoord leg ik de laatste hand aan mijn thesis. Het werkstuk dat voor iedere student ongetwijfeld de kers op de taart van de studie is. Maanden van grondig onderzoek voeren naar en schrijven over iets wat je oprecht interesseert. Tijdens dit masterjaar heb ik enorm veel geleerd, op academisch maar ook op persoonlijk gebied. Dit deed ik – uiteraard – echter niet alleen. Want een masterproef schrijf je niet alleen. Zonder de zeer gewaardeerde hulp van heel wat mensen zou het onmogelijk zijn geweest dit werkstuk tot een goed einde te brengen. Daarom wil ik iedereen die me heeft bijgestaan, gesteund en op elk mogelijk vlak heeft geholpen graag hartelijk bedanken.
In de eerste plaats gaat mijn oprechte dank uit naar mijn promotor, Prof. Dr. Gily Coene. De passie voor haar vakgebied en de betrokkenheid waarmee ze doceert, zijn zaken waarvan ik hoop ze te mogen terugvinden in mijn toekomstige loopbaan. Graag wil ik haar bedanken voor het voorstellen van dit bijzonder interessante thesisonderwerp alsook voor het aanreiken van de juiste handvaten waar en wanneer dit nodig was, om de goede richting te kunnen kiezen. In diezelfde lijn bedank ik ook mijn co-promotor, Susan Dierickx, hartelijk. Nog voor ik mijn onderzoeksonderwerp goed en wel gekozen had, stond zij al klaar met raad en daad – en een heerlijke cappuccino – om me de goede richting uit te sturen. Bij moeilijkheden kon ik steeds bij haar terecht. Voor haar snelle en steevast vriendelijke antwoordmailtjes op al mijn vragen ben ik haar dan ook uiterst erkentelijk.
Daarnaast wil ik ook mijn ouders bedanken om mij de kans te geven deze tweede universitaire studie aan te vatten en mij te ondersteunen om ze succesvol af te ronden. Ik wil hen, samen met mijn zus Julie en vriendin Aline, dan ook bedanken om in me te blijven geloven, ook – en misschien vooral – wanneer ik dat zelf even niet meer deed.
Een welgemeende dankjewel aan iedereen die een of meerdere hoofdstukken heeft nagelezen, iedereen die mee heeft nagedacht over hoe ik dingen anders en beter kon verwoorden, iedereen die met een frisse blik naar een voor hen vaak totaal onbekend onderwerp keek en me hierdoor vernieuwende ideeën toefluisterde.
Last, but certainly not least bedank ik al mijn vrienden, de harkers in het bijzonder. Bij hen kon
ik steeds terecht met vragen, opmerkingen, bedenkingen alsook voor de broodnodige koffiepauzes en leuke babbels die af en toe over iets anders dan die thesis gingen. We hebben onvergetelijke momenten beleefd tijdens de lessen in Schaarbeek en op de trein daar naartoe. Het klinken op deze thesis en ons afstuderen zal ongetwijfeld aan dat lijstje worden toegevoegd. Lieve allemaal, een welgemeende dankjewel!
Lauren Simons
1
Abstract
Ondanks de toegenomen globale aandacht voor het fenomeen blijft de prevalentie van kindhuwelijken in West-Afrika hoog. De onderliggende oorzaken zijn zowel economisch als socio-cultureel te situeren. Zo is armoede een sterke indicator en zijn sociale normen en culturele gebruiken van niet te onderschatten waarde. Bovendien speelt genderongelijkheid mee, wat van kindhuwelijken niet louter een schadelijke culturele/traditionele praktijk maakt, maar ook een manifestatie van gender gerelateerd geweld. Stigmatiserende gendernormen blijven in de patriarchale samenleving vaak onopgemerkt, maar bestendigen de praktijk. Kindhuwelijken hebben repercussies op het fysieke, mentale en sociale welzijn van meisjes. Onderzoek naar de gevolgen van kindhuwelijken wijst op het belang van de eliminatie van de schadelijke praktijk. Uit de literatuur blijkt dat doelgericht, intersectioneel onderzoek naar de sociale krachten die de praktijk voeden en in stand houden, noodzakelijk is om te begrijpen waarom de prevalentie zo hoog blijft en om de schadelijke culturele praktijk van kindhuwelijken te kunnen elimineren.
2
Inhoudsopgave
Woord vooraf ... 0
Abstract ... 1
Inhoudsopgave ... 2
Lijst van afkortingen ... 4
Inleiding ... 6
Afdeling 1. Preambule ... 6
Afdeling 2. Probleemstelling ... 7
Afdeling 3. Onderzoeksvragen en -opzet ... 8
Afdeling 4. Methodologie ... 9
Hoofdstuk 1. Kindhuwelijken: een algemeen beeld ... 11
Afdeling 1. Begripsomschrijving ... 11
1.1 Kindhuwelijk ... 11
1.2 Kind ... 14
1.3 Huwelijk ... 16
Afdeling 2. Situering van het fenomeen kindhuwelijk ... 17
2.1 Kindhuwelijken als gender-gerelateerd fenomeen ... 17
2.2 Kindhuwelijken als wereldwijd fenomeen ... 19
2.3 Cijfermateriaal ... 21
Afdeling 3. Internationale bepalingen betreffende kindhuwelijken ... 23
3.1 Wat betreft het recht om in te stemmen met een huwelijk... 23
3.2 Wat betreft kinderrechten... 27
3.3 Wat betreft vrouwenrechten in Afrika ... 30
3.4 Kritische beschouwing ... 31
Hoofdstuk 2. Wat zijn de achterliggende oorzaken van kindhuwelijken in West-Afrika? ... 32
3
1.1 Armoede ... 34
1.2 Bruidsprijs, bruidsschat en bruidsgift ... 37
1.3 Graad van urbanisering en registratie ... 41
Afdeling 2. Socio-culturele oorzaken ... 43
2.1 Religie ... 43
2.2 Bewaren van de maagdelijkheid van het meisje ... 45
2.3 Traditionele kijk op ‘het huwelijk’ en ‘de vrouw’ ... 47
2.4 Onderwijs ... 50
Afdeling 3. Besluit ... 51
Hoofdstuk 3. Wat is de impact van de praktijk van kindhuwelijken in West-Afrika? ... 52
Afdeling 1. Wat zijn de gevolgen van kindhuwelijken op de fysieke gezondheid van meisjes in West-Afrika? ... 53
1.1 Reproductieve gezondheid ... 54
1.2 Hiv / Aids ... 57
Afdeling 2. Welke impact hebben kindhuwelijken op het sociale welzijn van de meisjes? 59 2.1 Onderwijs ... 59
2.2 Economische impact en welvaart ... 62
2.3 Invloed van sociale normen en plaats van de vrouw in de gemeenschap ... 64
Afdeling 3. Wat is de impact op het psychologische welzijn van kinderbruiden? ... 65
3.1 Leeftijdskloof tussen de jonge bruid en haar oudere echtgenoot ... 66
3.2 Intiem partnergeweld en agency ... 67
Afdeling 4. Besluit ... 70
Hoofdstuk 4. Discussie ... 72
Afdeling 1. Kritische analyse ... 72
Afdeling 2. Aanbevelingen ... 76
Conclusie ... 81
4
Lijst van afkortingen
ACRWC African Charter on the Rights and the Welfare of the Child
ACW African Centre for Women
AU African Union / Afrikaanse Unie
AUC African Union Commission
BUPO/ICCPR Internationaal Verdrag inzake de Burgerlijke en Politieke Rechten / Intenational Covenant on Civil and Political Rights
CEDAW Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination Against Women
DHS Demographic and Health Surveys / Programma voor demografische en
gezondheidsonderzoeken
ECOSOC/ICESCR Internationaal Verdrag inzake de Economische, Sociale en Culturele Rechten / International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights
ICRW International Centre for Research on Women / Internationaal Centrum
voor Onderzoek naar Vrouwen
IVRK/CRC Internationaal Verdrag inzake de Rechten van het Kind / International Convention on the Rights of the Child
OAU Organisation of African Unity
UN United Nations
UNAIDS United Nations Programme on hiv/aids
UNFPA United Nations Population Fund
UNGA United Nations General Assembly
UNICEF United Nations Children’s Fund
WB World Bank / Wereldbank
WHA World Health Assembly
5 Lijst van afkortingen van tijdschriften
Eur. Arch. Psychiatry Clin. Neurosci.
European Archives of Psychiatry and Clinical Neuroscience
Gedr. St. Senaat Gedrukte Stukken Senaat Intl. Persp. Sex
Repro. Health International Perspectives on Sex and Reproductive Health
N. Engl. J. Med. The New England Journal of Medicine Regent J. Int’l L. Regent Journal of International Law S. Afr. Med. J. South African Medical Journal
6
Inleiding
Afdeling 1. Preambule
De huidige Coronacrisis brengt voor iedereen moeilijkheden met zich mee. Voor studenten en docenten niet het minst. Lessen geven en volgen vanop afstand, een thesis schrijven zonder alle boeken en databanken te kunnen raadplegen die in de universiteitsbibliotheek beschikbaar zijn, thuis moeten werken en studeren… het vergt van iedereen een extra inspanning en een staalharde concentratie. Hoewel het allerminst eenvoudig was, dacht ik vooral aan mensen die het sowieso al moeilijker hebben. Want hoe vervelend niet in de bibliotheek kunnen studeren ook is, het is niets vergeleken met mensen die er alleen van kunnen dromen naar school te mogen gaan. Een plaag zoals Covid-19 raakt hen des te harder. De globale pandemie dreigt de geboekte vooruitgang voor het uitroeien van kindhuwelijken teniet te doen.1 Hoewel het nog te
vroeg is om vast te stellen hoe Covid-19 kindhuwelijken zal beïnvloeden, leert de ervaring van andere crises, zoals Ebola, dat meisjes en vrouwen onevenredig zwaar getroffen worden, in het bijzonder meisjes in de armste en sociaal gemarginaliseerde groepen.2 De complexe factoren die aanleiding geven tot kindhuwelijken of er gevolg van zijn in een stabiele omgeving, verergeren in tijde van acute noodsituatie, onder meer door het afbrokkelen van gezins- en gemeenschapsstructuren. Er zullen verschillende uitdagingen voor de praktijk uit de pandemie voortvloeien, zoals een verminderd inkomen, een hoger risico op huishoudelijk geweld en een gebrek aan toegang tot onderwijs. Uit onderzoek blijkt dat meisjes in crisissituaties niet enkel beducht zijn op de permanente aanwezigheid van gewapende mannen, maar ook – en vooral, op gendergerelateerd en intiem partnergeweld binnen hun gezin.3 Bovendien kan het uitvallen van sociale netwerken ervoor zorgen dat de drang van families en gemeenschappen om de seksualiteit en de eer van hun meisjes te controleren, toeneemt.4 Een humanitaire crisis verhoogt het risico op kindhuwelijken, en toch worden de praktijk en de noden van tienermeisjes vaak
1 GIRLS NOT BRIDES, Covid-19 and Child, Early and Forced Marriage: An Agenda for Action, 2020,
https://www.girlsnotbrides.org/wp-content/uploads/2020/04/COVID-19-and-child-early-and-forced-marriage.pdf, 1.
2 C. MENÉNDEZ, A. LUCAS, K. MUNGUAMBE & A. LANGER, “Ebola crisis the unequal impact on women
and children’s health”, The Lancet Global Health 2015, Vol. 3, nr. 3, e130; WHO EBOLA RESPONSE TEAM, “Ebola virus disease in West Africa: the first 9 months of the epidemic and forward projections”, N. Engl. J. Med. 2014, Vol. 371, 1481-1495.
3 GIRLS NOT BRIDES, Covid-19 and Child, Early and Forced Marriage: An Agenda for Action, 2020,
https://www.girlsnotbrides.org/wp-content/uploads/2020/04/COVID-19-and-child-early-and-forced-marriage.pdf, 1.
4 Ibid., 2; WOMEN’S REFUGEE COMMISSION, A Girl No More: The Changing Norms of Child marriage in
Conflict, 2016,
7 over het hoofd gezien ten tijde van crisissituaties.5 Hoewel de genderimpact van de huidige globale pandemie razend interessant is, is het voer voor een volledig nieuwe thesis. Daar dit te ver zou leiden, houd ik het hierbij, in de hoop dat iemand anders dit boeiende onderwerp oppikt. Afdeling 2. Probleemstelling
Het kindhuwelijk is een schadelijke praktijk met verstrekkende, ingrijpende gevolgen voor kinderbruiden- en bruidegoms, al is de praktijk echter gebruikelijker voor meisjes dan jongens. West- en Centraal-Afrikaanse meisjes worden er wereldwijd het zwaarst door getroffen.6 De prevalentie van het kindhuwelijk in West-Afrika is een van de hoogste in het zuiden van de wereld. Toch komt veel van wat we weten over de oorzaken en schadelijke gevolgen van de praktijk en waarom ze blijft voortbestaan, voort uit onderzoek naar Zuid-Azië.7
Kindhuwelijken blijven verankerd in een groot aantal West-Afrikaanse landen, al zijn er aanwijzingen dat de praktijk er geleidelijk afneemt.8 Het fenomeen wordt in heel sub-Sahara
Afrika steeds minder gebruikelijk, maar deze dalingen in de prevalentie concentreren zich onder meisjes van vijftien tot zeventien jaar. Uit een onderzoek uit 2017 blijkt dat er in West-Afrika in de meeste landen geen significante vooruitgang in de richting van een vermindering van het aantal kindhuwelijken met meisjes jonger dan vijftien plaatsvindt. Er heerst een zekere weerstand tegen het uitstellen van het huwelijk bij de jongste en meest kwetsbare meisjes. In Burkina Faso en Ghana verminderde het aantal kindhuwelijken met oudere meisjes met 10% en respectievelijk 17% over de laatste twintigtal jaren. Voor de jongere meisjes viel er in deze landen echter geen vermindering in het aantal kindhuwelijken waar te nemen. Als er in andere landen al een daling plaatsvond, is deze verwaarloosbaar. Niger is het enige land in West-Afrika waar de prevalentie van kindhuwelijken met zeer jonge meisjes met meer dan 5% is gedaald over de laatste twintig jaar. In Benin en Mali is het aantal kindhuwelijken met meisjes jonger
5 GIRLS NOT BRIDES, Child marriage in humanitarian settings, 2018,
https://www.girlsnotbrides.org/wp-content/uploads/2016/05/Child-marriage-in-humanitarian-settings.pdf.
6 UNITED NATIONS CHILDREN’S FUND (UNICEF), Achieving a future without child marriage. Focus on
West and Central Africa, New York, UNICEF Data and Analytics Section, 2017, 2.
7 W. A. AVOGO & O. D. SOMEFUN, “Early Marriage, Cohabitation, and Childbearing in West Africa”, Journal
of Environmental and Public Health 2019, Vol. 2019, (1) 1; S. PETRONI, M. STEINHAUW, N. STEVANOVIC
FENN, K. STOEBENAU & A. GREGOWSKI, “New Findings on Child Marriage in Sub-Saharan Africa”, Annals
of Global Health 2017, Vol. 83, nrs. 5-6, (781) 782.
8 UNICEF, Achieving a future without child marriage. Focus on West and Central Africa, New York, UNICEF
8 dan vijftien zelfs toegenomen.9 Het is derhalve bijzonder boeiend deze regio onder de loep te nemen.
West-Afrika staat voor een unieke reeks uitdagingen in het streven om de impact van kindhuwelijken te verminderen, daar het een hoge prevalentie heeft en de dalingssnelheid er gering is, naast een groeiende populatie meisjes in de regio.10 Zonder intensieve inspanningen om de prevalentie te reduceren, zal deze combinatie van factoren leiden tot een toenemend aantal kinderbruiden naarmate de bevolking groeit. Zelfs een verdubbeling van de daling zou niet voldoende zijn om het aantal West-Afrikaanse meisjes dat jaarlijks trouwt te verminderen.11
Met de duurzame ontwikkelingsdoelstellingen heeft de wereld zich ertoe verbonden schadelijke praktijken uit te bannen tegen 2030.12 Opdat gendergelijkheid en emancipatie van alle vrouwen en meisjes wereldwijd binnen minder dan een decennium bereikt kan worden, moeten tegen die tijd alle schadelijke praktijken, waaronder kindhuwelijken, beëindigd worden.13 Het beëindigen
van het kindhuwelijk in West-Afrika vergt echter hernieuwde inzet en meer investeringen. Als er geen vooruitgang wordt geboekt, zal het nog meer dan 100 jaar duren om kindhuwelijken in de regio te beëindigen.14
Afdeling 3. Onderzoeksvragen en -opzet
De centrale onderzoeksvraag van deze masterproef luidt: Wat zijn de onderliggende oorzaken van kindhuwelijken in sub-Sahara Afrikaans West-Afrika en welke impact heeft de praktijk er? Volgende sub-onderzoeksvragen trachten bij te dragen aan een coherente beantwoording van de centrale onderzoeksvraag.
9 A. KOSKI, S. CLARK & A. NANDI, “Has child marriage declined in sub-Saharan Africa? An analysis of trends
in 31 countries”, Population and development review 2017, Vol. 43, nr. 1, (7) 25.
10 UNICEF, Achieving a future without child marriage. Focus on West and Central Africa, New York, UNICEF
Data and Analytics Section, 2017, 4.
11 A. KOSKI, S. CLARK & A. NANDI, “Has child marriage declined in sub-Saharan Africa? An analysis of trends
in 31 countries”, Population and development review 2017, Vol. 43, nr. 1, (7) 25-27; UNICEF, Achieving a future
without child marriage. Focus on West and Central Africa, New York, UNICEF Data and Analytics Section, 2017,
4.
12 UNICEF, Achieving a future without child marriage. Focus on West and Central Africa, New York, UNICEF
Data and Analytics Section, 2017, 5.
13 UNITED NATIONS GENERAL ASSEMBLY (UNGA), Sustainable Development Goals. Goal 5: Achieve
gender equality and empower all women and girls, 2015, https://sdgs.un.org/goals.
14 UNICEF, Achieving a future without child marriage. Focus on West and Central Africa, New York, UNICEF
9 1. Wat zijn de achterliggende oorzaken van kindhuwelijken in West-Afrika?
2. Wat zijn de gevolgen van kindhuwelijken op de fysieke gezondheid van meisjes in West-Afrika?
3. Welke impact hebben kindhuwelijken er op het sociale welzijn van het kind? 4. Wat is de impact op het psychologische welzijn van de kinderbruiden in de regio? Het eerste hoofdstuk van deze masterproef schetst een algemeen beeld van het fenomeen, waaruit duidelijk zal worden waarom het net zo interessant is kindhuwelijken in West-Afrika te onderzoeken. In het tweede hoofdstuk worden de beweegredenen uiteengezet, die ouders ertoe aanzetten hun kind als minderjarige te laten huwen. Logischerwijs volgen de consequenties van de praktijk in hoofdstuk drie, dat werd opgedeeld volgens de laatste drie sub-onderzoeksvragen. Het vierde hoofdstuk behelst een kritische beschouwing van de literatuur en aanbevelingen voor de toekomst. De conclusie, tenslotte, geeft een overzichtelijk antwoord op bovenstaande onderzoeksvragen weer.
Afdeling 4. Methodologie
Zowel vanuit antropologisch, sociologisch, juridisch als politiek perspectief is er een arsenaal aan informatie beschikbaar over kindhuwelijken. Academici en internationale organisaties voeren zowel kwalitatief als kwantitatief onderzoek de oorzaken en gevolgen van kindhuwelijken, de prevalentie van het fenomeen enzovoort. Gezien het beperkte tijdsbestek van dit onderzoek en het scala aan bestaande literatuur en data, was veldwerk helaas niet mogelijk noch wenselijk.
Om voornoemde onderzoeksvragen naar best vermogen te kunnen beantwoorden, leek een literatuurstudie me dan ook de meest aangewezen methode. Dit werkstuk is geschreven volgens de methodologie van een klassiek narratief literatuuronderzoek. Het doel ervan is een theoretisch kader te bieden rond de beweegredenen en consequenties van kindhuwelijken voor meisjes in West-Afrika. Om een zo objectief en volledig mogelijk resultaat te bekomen, onderzocht ik verschillende vormen van literatuur. In de eerste plaats, en vooral, raadpleegde ik wetenschappelijke artikels over het onderwerp, waarvan ik een uitgebreide, kritische en feitelijke analyse trachtte te maken. De meest recente en concrete onderzoeken genoten hierbij mijn voorkeur. Deze bronnen maakten meteen trends in de literatuur duidelijk, waardoor ik mijn focus kon scherpstellen en lacunes kon overbruggen. De artikels vond ik enerzijds en
10 voornamelijk via Google Scholar en Web of Science, anderzijds consulteerde ik hiervoor referentielijsten van relevant (academisch) onderzoek. Het leeuwendeel van deze bronnen was in het Engels geschreven, al werd ook Franstalige en Nederlandstalige literatuur niet uitgesloten. Bijkomend destilleerde ik informatie en data uit rapporten, nota’s, verslagen en publicaties van (internationale) organisaties, zoals de Verenigde Naties en hun deelorganisaties en Girls Not Brides. Deze gebruikte ik als aanvulling op de academische literatuur en niet als basisbronnen, daar dergelijke organisaties vaak een eerder subjectief uitgangspunt hanteren. Deze literatuuranalyse tracht enerzijds een globaal beeld te schetsen van de bestaande kennis aangaande kindhuwelijken in West-Afrika. Anderzijds legt het de hiaten in de literatuur bloot, wat het mogelijk maakt om aanbevelingen voor toekomstig onderzoek te doen.
11
Hoofdstuk 1. Kindhuwelijken: een algemeen beeld
Afdeling 1. Begripsomschrijving 1.1 Kindhuwelijk
Volgens de meest gangbare definitie in de literatuur betreft een kindhuwelijk een huwelijk waarbij minstens één van de echtgenoten de leeftijd van achttien jaar niet heeft bereikt.15 Deze leeftijdsgrens is ook als zodanig terug te vinden in het eerste artikel van het Internationaal Verdrag voor de Rechten van het Kind (hierna: IVRK of Kinderrechtenverdrag).16 Dit artikel bepaalt dat “voor de toepassing van dit Verdrag onder een kind wordt verstaan ieder mens
jonger dan achttien jaar (…)”.17
Een alternatieve term die ook in tal van wetenschappelijke literatuur voorkomt is ‘early marriage’, in plaats van ‘child marriage’.18 In de meeste gevallen hebben beide termen dezelfde
betekenis, waardoor ze naar het Nederlands allebei als kindhuwelijk kunnen worden vertaald. De term ‘early marriage’ is soms verkiesbaar, om te onderstrepen dat ook de groep van vijftien- tot zeventienjarigen onder het bestek van de kindhuwelijken valt. Bij ‘child marriage’ legt men immers snel de link met erg jonge kinderen en wordt aan jongeren vaak niet gedacht. Om toch dit ruimere beeld voor de geest te roepen gebruikt men dus de term ‘early marriage’. Daar vroeg huwen relatief is en derhalve door iedereen anders ingevuld kan worden, is de term ‘early marriage’, letterlijk vertaald naar vroeg of jong huwelijk, echter nogal vaag. Wat de ene samenleving als jong beschouwt, is het voor de andere misschien helemaal niet.19 Het is daarom
15 SAVE THE CHILDREN, Child marriage in Niger, 2017,
www.savethechildren.org.uk/content/dam/global/reports/advocacy/child-marriage-niger.pdf, 1; UNITED NATIONS POPULATION FUND (UNFPA), Marrying too young, 2012, www.unfpa.org/sites/default/files/pub-pdf/MarryingTooYoung.pdf, 10; UNICEF, Child Marriage: A Harmful Traditional Practice. A Statistical
Exploration, 2005, https://www.unicef.org/publications/files/Early_Marriage_12.lo.pdf, 1.
16 Internationaal Verdrag van 20 november 1989 inzake de Rechten van het Kind (IVRK), United Nations Treaty
Series, Vol. 1577, p. 3.
17 Art. 1 IVRK.
18 Zie bijvoorbeeld: M. BEZIE & D. ADDISU, “Determinants of Early Marriage Among Marries Women in
Injibara Town, North West Ethiopia: Community-Based Crosse-Sectional Study”, BMC Womens Health 2019, Vol. 19(1), nr. 134; M. DELPRATO & K. AKYEAMPONG, “The Effect of Early Marriage Timing on Women’s and Children’s Health in Sub-Saharan Africa and Southwest Asia”, Annals of Global Health 2017, Vol. 83, nrs. 3-4, 557-567; M. DELPRATO, K. AKYEAMPONG & M. DUNNE, “Intergenerational Education Effects of Early Marriage in Sub-Saharan Africa”, World Development 2017, Vol. 91, 173-192; M. DELPRATO, K. AKYEAMPONG, R. SABATES & J. HERNANDEZ-FERNANDEZ, “On the impact of early marriage on schooling outcomes in Sub-Saharan Africa and South West Asia”, International Journal of Educational
Development 2015, Vol. 44, 42-55.
19 N. NOUR, “Child Marriage: A Silent Health and Human Rights Issue”, Reviews in Obstetrics & Gynaecology
12 eenvoudiger beide termen in het Nederlands naar kindhuwelijk te vertalen en deze term te begrijpen als elk huwelijk dat gesloten wordt met een persoon die jonger is dan achttien jaar. Daarnaast is het van belang om kindhuwelijken te onderscheiden van gedwongen of gearrangeerde huwelijken, die vaak onder dezelfde noemer worden geplaatst. Hoewel ze beslist met elkaar verbonden zijn, zijn deze vormen van huwelijken niet noodzakelijk dezelfde. Van een gedwongen huwelijk is er gewoonlijk sprake wanneer minstens één van de gehuwden niet vrij en volledig met het huwelijk instemde.20 In realiteit zal er ook bij een kindhuwelijk vaak geen sprake zijn van een vrije en onafhankelijke toestemming en bijgevolg wel van een bepaalde vorm van ‘dwang’ wat betreft de beslissing het huwelijk al dan niet aan te gaan. Deze toestemming wordt nochtans in verschillende mensenrechteninstrumenten gegarandeerd.21 (infra Afdeling 3) Kindhuwelijken zijn vaak afhankelijk van het fiat van de ouders, daar het minderjarigen betreft die in vele rechtsstelsels door hun hoedanigheid handelingsonbekwaam worden geacht.22 Dit is echter niet noodzakelijk altijd het geval. Soms is het immers moeilijk
te bepalen of er sprake is van dwang of enige andere vorm van wilsbelemmering. De vraag rijst in welke mate minderjarige kinderen vrij en onafhankelijk kunnen beslissen om al dan geen huwelijk aan te gaan. Een kindhuwelijk zal bovendien vaak een gedwongen huwelijk zijn, omdat minderjarigen onvoldoende in staat zijn bewust een keuze te maken of, met wie en wanneer ze in het huwelijksbootje stappen.23 Hun gebrek aan rijpheid of maturiteit maakt toestemming immers onmogelijk.24
Wat er dan juist onder een gedwongen huwelijk begrepen moet worden, is niet eenduidig. Het kan een huwelijk betreffen tussen een minderjarige en een persoon die het kind nog nooit gezien heeft. Het kan echter ook een veel subtielere vorm van dwang betreffen. Zo zijn er minderjarigen die riskeren uitgesloten te worden uit hun gemeenschap indien zij niet zouden trouwen. Soms zijn ouders bang de bruidsschat niet te kunnen betalen en laten ze hun kind
20 MYRIA, Mensenhandel en Mensensmokkel: schakels verbinden, 2015,
www.myria.be/files/Mensenhandel-verslag-2015-LR.pdf, 12.
21 B. FONTENEAU & H. HUYSE, “Gedwongen kindhuwelijken: een blinde vlek in de Belgische
ontwikkelingssamenwerking. Gedwongen kindhuwelijken bestrijden uit een Belgisch donorperspectief”,
HIVA-KU Leuven 2014, (1) 12.
22 N. OTOO-OYORTEY & S. POBI, “Early marriage and poverty: exploring links and key policy issues”, Gender
and Development 2003, Vol. 11, nr. 2, (41) 42.
23 B. FONTENEAU & H. HUYSE, “Gedwongen kindhuwelijken: een blinde vlek in de Belgische
ontwikkelingssamenwerking. Gedwongen kindhuwelijken bestrijden uit een Belgisch donorperspectief”,
HIVA-KU Leuven 2014, 3.
24 N. NOUR, “Child Marriage: A Silent Health and Human Rights Issue”, Reviews in Obstetrics & Gynaecology
13 daarom op jonge leeftijd trouwen.25 Ook dit zijn manieren om de minderjarige in kwestie onder druk te zetten. Dwang kan bijgevolg zowel expliciet als impliciet aanwezig zijn en kan de vorm aannemen van fysieke, psychische, emotionele, financiële of seksuele druk.26 Welke mate van dwang dan volstaat om een huwelijk als gedwongen te beoordelen, zal in de eerste plaats afhankelijk zijn van de beleving van de betrokken echtgenoten.27 Het is, behoudens bij aanwezigheid van fysieke dwang, veelal moeilijk om na te gaan of er van een gedwongen huwelijk sprake is. Door de veelheid aan interpretaties van het begrip ‘vrije wil’ worden de grens en inhoudelijke betekenis van een gedwongen huwelijk immers ambigue.28 Angstgevoelens kunnen verlammend werken, wat tot een gebrek aan (uitdrukkelijk) verzet leidt.29 De gevoelens en beleving van de betrokkene(n) zijn nagenoeg niet na te gaan. Dit maakt de definiëring van een gedwongen huwelijk, net als de grens met een gearrangeerd huwelijk, vaak erg onscherp.
Een gearrangeerd huwelijk daarentegen, is een huwelijk dat door derden, zoals de ouders of andere familie, geregeld wordt.30 Bij gearrangeerde huwelijken worden de echtgenoten
geïntroduceerd door ouders of familieleden, maar beide partijen geven hun volledige en vrije instemming met de verbintenis. Daarin ligt het grote verschil met een gedwongen huwelijk.31 In realiteit kan het echter moeilijk worden om nauwkeurig te bepalen op welk punt de emotionele druk groot genoeg wordt om echte dwang te impliceren en om bijgevolg een onderscheid te kunnen maken tussen gedwongen en gearrangeerde huwelijken.32 Het regelen van een huwelijk gaat dikwijls gepaard met enige vorm van dwang, ongeacht of dit bewust dan wel onbewust gebeurt. Zo leggen familiale of sociale verwachtingen, die vaak gestoeld zijn op
25 B. FONTENEAU & H. HUYSE, “Gedwongen kindhuwelijken: een blinde vlek in de Belgische
ontwikkelingssamenwerking. Gedwongen kindhuwelijken bestrijden uit een Belgisch donorperspectief”,
HIVA-KU Leuven 2014, 15 & 22.
26 E. LEYE & A. SABBE, “Gedwongen huwelijken” in H. BLOW (ed.), Handboek Familiaal Geweld, Brussel,
Politeia, 2011, 22.
27 A. SABBE, M. TEMMERMAN, E. BREMS & E. LEYE, “Forced marriage: an analysis of legislation and
political measures in Europe”, Crime Law Soc. Change 2014, (171) 176.
28 MYRIA, Mensenhandel en Mensensmokkel: schakels verbinden, 2015,
www.myria.be/files/Mensenhandel-verslag-2015-LR.pdf, 12-13.
29 L. KENNES, Alleen ja telt, Kalmthout, Polis, 2018, 108-112; A. SABBE, M. TEMMERMAN, E. BREMS &
E. LEYE, “Forced marriage: an analysis of legislation and political measures in Europe”, Crime Law Soc. Change 2014, (171) 176.
30 A. SABBE, M. TEMMERMAN, E. BREMS & E. LEYE, “Forced marriage: an analysis of legislation and
political measures in Europe”, Crime Law Soc. Change 2014, (171) 173.
31 MYRIA, Mensenhandel en Mensensmokkel: schakels verbinden, 2015,
www.myria.be/files/Mensenhandel-verslag-2015-LR.pdf, 13; G. GANGOLI & K. CHANTLER, “Protecting victims of forced marriage: is age a protective factor?”, Feminist Legal Studies 2009, Vol. 17, 267–288.
32 S. ANITHA & A. GILL, “Coercion, consent and the forced marriage debate in the UK”, Feminist Legal Studies
2009, Vol. 17, nr. 2, 165–184; A. PHILLIPS & M. DUSTIN, “UK initiatives on forced marriage: regulation, dialogue and exit”, Political Studies 2004, Vol. 52, nr. 3, 531–551.
14 strategische of economische motieven ter behartiging van familiale belangen, druk op de echtgenoten in spe.33 Het is dus mogelijk dat de toekomstige echtgenoten met het huwelijk instemmen om aan de sociale of familiale verwachtingen te voldoen of om hun familie te redden, maar niet omdat ze het zelf echt willen. Deze dubieuze vorm van druk of dwang zorgt ervoor dat de echtgenoten tegen hun zin hun toestemming geven, zonder ooit emfatisch te zijn gedwongen.34 Het hoeft geen verder betoog dat een dergelijk gearrangeerd huwelijk wel erg dicht in de buurt komt van een gedwongen huwelijk.
Het is tenslotte niet onmogelijk dat een minderjarige op de grens van meerderjarigheid uit vrije wil een huwelijk aangaat. Wanneer het in de rest van deze masterproef over kindhuwelijken gaat, worden hiermee alle vormen bedoeld. Dit zijn zowel gedwongen en gearrangeerde als vrijwillig aangegane huwelijken met minderjarigen. Op die manier kan een zo volledig mogelijk beeld van de huidige situatie worden geschetst.
1.2 Kind
Om het begrip kindhuwelijk eenduidig te kunnen begrijpen is het belangrijk duidelijkheid te scheppen over wat onder de notie ‘kind’ moet worden verstaan. Zoals hierboven gesteld, is er volgens het Kinderrechtenverdrag van een kind sprake wanneer de persoon in kwestie jonger is dan achttien jaar.35 Deze normatieve leeftijdsgrens is gebaseerd op ideeën van universele noties van volwassenheid.36 Deze grens is echter arbitrair en bijgevolg geen wereldwijde waarheid. Volgens bepaalde rechtssystemen of (culturele) gebruiken wordt een kind al voor zijn of haar achttiende verjaardag volwassen geacht. Meerderjarigheid en volwassenheid hebben niet per definitie, noch altijd en overal dezelfde betekenis. Bovendien kennen bepaalde landen een lagere meerderjarigheidsgrens.37 Dit hoeft niet te verwonderen, als je weet dat de (burgerlijke) meerderjarigheidsgrens ook in België tot eind jaren ‘80 op eenentwintig jaar lag.38
33 IVGM, Gedwongen huwelijk? Handleiding voor dienstverleners, 2015,
http://igvm-iefh.belgium.be/sites/default/files/downloads/84%20%20Gedwongen%20huwelijk.%20Handleiding%20voor%2 0dienstverleners.pdf, 7.
34 Ibid., 10.
35 Art. 1, eerste lid IVRK.
36 G. GANGOLI & M. MCCARRY, “Child marriage or forced marriage? South Asian communities in North East
England”, Children and Society 2009, Vol. 23, nr. 6, 418-429.
37 GIRLS NOT BRIDES, The case for a minimum age of marriage of 18, December 2017,
https://www.girlsnotbrides.org/wp-content/uploads/2017/12/Why-a-minimum-age-ofmarriage-of-18.pdf; Q. WODON, P. TAVARES, O. FIALA, A. LE NESTOUR & L. WISE, Ending Child Marriage: Legal Age for
Marriage, Illegal Child Marriages, and the Need for Interventions, London & Washington, Save the Children and
The World Bank, 2017; MYRIA, Mensenhandel en Mensensmokkel: schakels verbinden, 2015, www.myria.be/files/Mensenhandel-verslag-2015-LR.pdf, 14.
38 Wetsontwerp tot verlaging van de leeftijd van burgerlijke meerderjarigheid tot 18 jaar, Gedr. St., Senaat
15 Opvallend is trouwens dat in datzelfde jaar, 1989, beslist werd dat de huwelijksleeftijd voor jongens en meisjes gelijk moest zijn. In de praktijk betekende dit een optrekking van de huwelijksleeftijd voor meisjes naar achttien jaar. Voor jongens veranderde er niets.39 België trok de huwelijksleeftijd – voor meisjes althans – op en verlaagde de burgerlijke meerderjarigheid naar achttien jaar. Dit deed het in navolging van een Europese resolutie, waardoor de trend zich in de meeste lidstaten van de Raad van Europa voltrok.40 Dit werd echter geen globale trend en is het trouwens nog steeds niet. Dit heeft te maken met verschillende culturele en religieuze gebruiken. Zo zou in de Islam een meisje mogen trouwen als ze eenmaal de puberteit heeft bereikt. Derhalve zou geen enkele wet die een minimale huwelijksleeftijd voorschrijft van toepassing kunnen zijn op moslims. De Islamitische Familiewet stelt deze leeftijdsgrens echter toch vast op zestien jaar voor meisjes en achttien jaar voor jongens.41 Zoals vaak zijn uitzonderingen echter toegestaan, mits toestemming van de rechter (of in dit geval de Shariarechtbank). Deze arbitraire leeftijdsgrens is bijgevolg niet enkel sociaalhistorisch bepaald en cultureel variabel, maar daarenboven ook gender gebonden. (infra Afdeling 2, 2.1)
Frappant, doch veelal geïgnoreerd, is dat het Kinderrechtenverdag zelf de mogelijkheid biedt af te wijken van de leeftijdsgrens van achttien jaar. In de tweede zinslede van het hierboven besproken verdragsartikel stelt men de leeftijdsgrens voor kinderen op achttien jaar “tenzij
volgens het op het kind van toepassing zijnde recht de meerderjarigheid eerder wordt bereikt”.42 Indien een lokale of regionale wet, die van toepassing is op het kind, dus bepaalt dat de meerderjarigheidsgrens vroeger ligt dan achttien, dan zal die leeftijdsgrens van toepassing zijn op het kind in kwestie.
Dat de begrippen ‘jong’ en ‘kind’ in verschillende samenlevingen een andere betekenis hebben is belangrijk om tijdens het lezen van de rest van deze masterproef in het achterhoofd te houden. Voor de eenvormigheid van mijn onderzoek zal ik in het verder verloop van dit werkstuk steeds de termen ‘kind’ en ‘kindhuwelijk’ hanteren om te verwijzen naar (verbintenissen met) personen jonger dan achttien jaar. De toepassing van deze absolute invulling van het begrip
St., Kamer 1988-89, nr. 42/3; R. UYTTENDAELE & A. WYLLEMAN, “De verlaging van de burgerlijke
meerderjarigheidsleeftijd tot achttien jaar”, Rechtskundig Weekblad 1989-1990, nr. 4, (105) 105.
39 R. UYTTENDAELE en A. WYLLEMAN, “De verlaging van de burgerlijke meerderjarigheidsleeftijd tot
achttien jaar”, Rechtskundig Weekblad 1989-1990, nr. 4, (105) 105-106.
40 Ibid., 105.
41 V. LAI, S. M. SHERIFF, S. A. M. JODI & A. S. BANDY, Child Marriage: Its Relationship with Religion,
Culture and Patriarchy, Maleisië, Sisters in Islam (SIS) & Asian-Pacific Resource and Research Centre for
Women (ARROW), 2018, https://sistersinislam.org/web/assets/uploads/2019/11/National-Report-Child-Marriage-Single-Page_FINAL2018.pdf, 10; Islamic Family Law (Federal Territories) Enactment, 1984.
16 ‘kind’ biedt enerzijds de mogelijkheid om duidelijkheid en uniformiteit te creëren. Anderzijds houdt het een impliciet betoog in voor het doorhalen van de tweede zinslede van het eerste artikel van het IVRK, dat afwijkingen van deze leeftijdsgrens faciliteert.
1.3 Huwelijk
Het is eveneens van belang om te bekijken hoe het begrip ‘huwelijk’ wordt gedefinieerd en welke waarde eraan wordt gegeven. Het betreft een variabel begrip. Dit wil zeggen dat het aangaan van een huwelijk niet altijd en overal dezelfde betekenis heeft of tot eenzelfde (juridische) bescherming leidt, niet steeds gepaard gaat met dezelfde risico’s of voordelen en bovendien niet altijd wordt aangegaan om dezelfde redenen.43
Wanneer enkel wettelijk gesloten huwelijken onder de loep zouden worden genomen, worden ettelijk wat traditionele vormen van echtverbintenissen uitgesloten van het onderzoek. Op het hele Afrikaanse continent sluit men immers regelmatig huwelijken op traditionele wijze.44
Daarnaast vinden er ook geregeld informele verbintenissen plaats, waarbij een kind op duurzame wijze met een partner samenwoont alsof ze voor de leeftijd van achttien getrouwd zijn. Een informele verbintenis is een overeenkomst waarbij een koppel enige tijd samenwoont, met de bedoeling een duurzame relatie te hebben, maar waarbij geen formele burgerlijke of religieuze ceremonie heeft plaatsgevonden. In tegenstelling tot westerse huwelijken, die vaak ondubbelzinnig worden gedateerd door een ceremonie, de ondertekening van wettelijke documenten en burgerlijke registratie, wordt het huwelijk in sub-Sahara Afrika immers vaak beschreven als een proces dat bestaat uit meerdere fasen, waaronder gelegitimeerde seksuele relaties, samenwoning en ceremonies. Als er meerdere gebeurtenissen nodig zijn om een echtverbintenis vast te stellen, kan het onduidelijk zijn wanneer de unie is geformaliseerd.45 Het is dus belangrijk ook deze vormen van huwelijken in acht te nemen. Onder het begrip kindhuwelijk dienen derhalve zowel formele huwelijken als informele en traditionele verbintenissen te worden begrepen.46
In tegenstelling tot in het Westen komt in veel Afrikaanse landen rechtspluralisme voor. Dit betekent dat er meerdere rechtsstelsels naast elkaar van toepassing zijn. Veelal gaat het om
43 H. AFBEREMI, Violence against girl-children in a rights paradigm: deconstructing child marriage from
Islamic perspectives, www.sistersinislam.org.my/news.php?item.991.41.
44 F. BANDA, Women, law and human rights: an African perspective, Oxford, Hart Publishing, 2005, 112. 45 A. KOSKI, S. CLARK & A. NANDI, “Has child marriage declined in sub-Saharan Africa? An analysis of trends
in 31 countries”, Population and development review 2017, Vol. 43, nr. 1, (7) 8.
46 L. F. C. NTOIMO, C. O. ODIMEGWU, J. DANSOU & T. M. OLA, “Consensual Union in West
17 kerkelijk recht of Islamitisch recht, wereldlijk of seculier recht, gewoonterecht en andere geldende rechtssystemen. Het is bijgevolg mogelijk dat er in een zeker land bepaalde tradities bestaan om huwelijken te sluiten. Deze huwelijken vallen dan onder gewoonterecht. Het probleem hierbij is dat echtverbintenissen onder gewoonterecht veelal niet worden geregistreerd.47 Deze niet-geregistreerde huwelijken zijn logischerwijs minder eenvoudig te detecteren in de praktijk. Toch proberen wetenschappelijke onderzoekers in de meeste gevallen ook rekening te houden met dergelijke traditionele verbintenissen, om de prevalentie van het fenomeen zo accuraat mogelijk te kunnen neerzetten.48
Afdeling 2. Situering van het fenomeen kindhuwelijk
2.1 Kindhuwelijken als gender-gerelateerd fenomeen
Wanneer we aan kindhuwelijken denken, gaan we er gewoonlijk vanuit dat het iets is wat (jonge) meisjes overkomt. In het merendeel van de gevallen klopt dit ook. Toch wil dit niet zeggen dat jongens nooit voor hun achttiende in het huwelijksbootje stappen. Uit onderzoek blijkt evenwel dat het beduidend minder vaak voorkomt dan bij meisjes.49 Zo werd het
wereldwijde aantal kindhuwelijken met meisjes in 2011 op 720 miljoen geschat en met jongens op 156 miljoen.50 UNICEF schatte het aantal kindhuwelijken waarbij jongens betrokken zijn in
2019 op 115 miljoen.51 Kindhuwelijken met jongens of jonge mannen zouden minder dan 20% van het totale aantal kindhuwelijken ter wereld uitmaken.52 Terwijl wereldwijd gemiddeld 1 op
47 F. BANDA, Women, law and human rights: an African perspective, Oxford, Hart Publishing, 2005, 115. 48 M. GARENNE, Trends in Marriage and Contraception in Sub-Saharan Africa: A Longitudinal Perspective on
Factors of Fertility Decline. DHS Analytical Studies 42, Washington DC, United States Agency for International
Development (US AID), 2014, 13.
49 C. M. GASTÓN, C. MISUNAS & C. CAPPA, “Child marriage among boys: a global overview of available
data”, Vulnerable Children and Youth Studies 2019, Vol. 14, nr. 3, (219) 223; C. F. WESTOFF, “DHS comparative reports NO. 5: Trends in marriage and childbearing in developing countries”, Development and health surveys 2003, http://www.measuredhs.com/pubs/pub_details.cfm?ID=413, 36; B. MENSCH, S. SINGH & J. CASTERLINE, Trends in the timing of first marriage among men and women in the developing world, Policy Research Division Working Paper no. 202, New York, The population council, 2005, 4; IPAS, A handbook for
advocacy in the African human rights system: advancing reproductive and sexual health, 2006, Nairobi,
http://www.ipas.org/Publications/asset_upload_file413_3178.pdf, 28; UNICEF, Ending Child Marriage –
progress and prospects, New York, UNICEF, 2014,
www.unicef.org/media/files/Child_Marriage_Report_7_17_LR..pdf, 2; S. PETRONI, M. STEINHAUW, N. STEVANOVIC FENN, K. STOEBENAU & A. GREGOWSKI, “New Findings on Child Marriage in Sub-Saharan Africa”, Annals of Global Health 2017, Vol. 83, nrs. 5-6, (781) 782.
50 UNICEF, Ending Child Marriage – progress and prospects, New York, UNICEF, 2014,
www.unicef.org/media/files/Child_Marriage_Report_7_17_LR..pdf, 2.
51 UNICEF, https://data.unicef.org/topic/child-protection/child-marriage/ (consultatie 14 juni 2020); UNICEF,
“115 million boys and men around the world married as children. First ever analysis on child grooms brings global child marriage figures to 765 million”, 2019, https://www.unicef.org/press-releases/115-million-boys-and-men-around-world-married-children-unicef (consultatie 14 juni 2020).
52 C. M. GASTÓN, C. MISUNAS & C. CAPPA, “Child marriage among boys: a global overview of available
18 5 meisjes (21.2%) huwt voor haar achttiende verjaardag, trouwt slechts 1 op 21 jongens (4.5%) tijdens zijn kindertijd.53 Kindhuwelijken waarbij jongens betrokken zijn komen wereldwijd dus minder voor dan kindhuwelijken met meisjes, maar het verschil tussen beide varieert van regio tot regio. Interessant voor het bestek van dit onderzoek is dat kindhuwelijken met meisjes in West-Afrika zeker tien keer hoger ligt dan kindhuwelijken die er met jongens plaatsvinden. West- en Centraal Afrika hebben wereldwijd het hoogste aandeel kindhuwelijken met meisjes (40.7% tegenover het wereldwijde gemiddelde van 21.2%).54 Toch behoort West-Afrika echter niet tot de regio’s met de hoogste aantallen kindhuwelijken met jongens.55 Naast het feit dat
kindhuwelijken met meisjes beduidend vaker voorkomen dan met jongens, huwen meisjes bovendien vaker dan jongens met aanzienlijk oudere partners. Dit maakt van het kindhuwelijk een manifestatie van genderongelijkheid, die de sociale normen weerspiegelt welke de discriminatie van meisjes in stand houden.56
Hoewel kinderbruidegoms minder talrijk zijn dan kinderbruiden, ondervinden ook zij kwalijke consequenties, die hun kindertijd beknotten.57 Voor jongens, echter, houdt een kindhuwelijk
niet dezelfde risico’s en negatieve effecten op hun gezondheid in, zoals dat voor meisjes wel het geval is, bijvoorbeeld als gevolg van een vroege zwangerschap en bevalling.58 De
overheersing van patriarchale waarden en normen in vele samenlevingen wereldwijd, ook in West-Afrika, speelt bovendien in het voordeel van de mannen. De sociale en familiale verwachtingen zullen voor hen minder onderdrukkend zijn dan voor meisjes uit hun omgeving.59 Echter, genderstereotypen en hardnekkige genderrolpatronen kunnen – net als vastgeroeste invullingen en artificiële constructies van begrippen zoals masculiniteit – in het
progress and prospects, New York, UNICEF, 2014,
www.unicef.org/media/files/Child_Marriage_Report_7_17_LR..pdf, 2.
53 C. M. GASTÓN, C. MISUNAS & C. CAPPA, “Child marriage among boys: a global overview of available
data”, Vulnerable Children and Youth Studies 2019, Vol. 14, nr. 3, 223 & 225.
54 Voor meer cijfers, zie het laatste deel van deze afdeling (infra, Afdeling 2, 2.3 Cijfermateriaal). 55 Ibid., 225.
56 UNICEF, Ending Child Marriage – progress and prospects, New York, UNICEF, 2014,
www.unicef.org/media/files/Child_Marriage_Report_7_17_LR..pdf, 2.
57 C. M. GASTÓN, C. MISUNAS & C. CAPPA, “Child marriage among boys: a global overview of available
data”, Vulnerable Children and Youth Studies 2019, Vol. 14, nr. 3, (219) 227; UNICEF, https://data.unicef.org/topic/child-protection/child-marriage/ (consultatie 14 juni 2020).
58 C. M. GASTÓN, C. MISUNAS & C. CAPPA, “Child marriage among boys: a global overview of available
data”, Vulnerable Children and Youth Studies 2019, Vol. 14, nr. 3, (219) 220; A. RAJ, “When the mother is a child: The impact of child marriage on the health and human rights of girls”, Archives of Disease in Childhood 2019, Vol. 95, nr. 11, (931) 931.
59 S. BAWA, “Women's rights and culture in Africa: a dialogue with global patriarchal traditions”, Canadian
Journal of Development Studies 2012, Vol. 33, nr. 1, 90-105; C. OTUTUBIKEY IZUGBARA, “Patriarchal
19 nadeel voor mannen en jongens spelen.60 Hoewel jongens en meisjes die als kind trouwen niet met dezelfde risico's en gevolgen te maken hebben, als gevolg van biologische en sociale verschillen, is de praktijk toch een schending van de rechten van kinderen van beide geslachten. Net als meisjes die vroeg huwen, worden jongens gedwongen om volwassen verantwoordelijkheden op zich te nemen waarop ze wellicht niet zijn voorbereid. Zo kan het huwelijk mogelijks vroegtijdig vaderschap inhouden en een extra economische druk in de vorm van het zorgen voor het huishouden of geld in het laatje brengen om hierin te kunnen voorzien. Daarnaast kan het ook de toegang tot onderwijs en de mogelijkheden voor loopbaanontwikkeling van de jongen in kwestie beperken, net zoals dat bij meisjes het geval is.61 Tenslotte moet worden opgemerkt dat de beschikbaarheid van data betreffende kindhuwelijken groter is voor meisjes dan voor jongens.62 Hierdoor lopen jongens het risico dat er aan hen, en de (gender)repercussies die een kindhuwelijk op jongens heeft, voorbij wordt gegaan en ze zo in de vergetelheid terechtkomen. Verder onderzoek omtrent kindhuwelijken met jongens en naar de sociale, culturele en economische drijfveren ervan is bijgevolg noodzakelijk.63
Om bovenstaande redenen zal ik, net als vele andere auteurs, in dit onderzoek vertrekken vanuit de invalshoek van meisjes die voor hun achttiende verjaardag huwen. Waar dit echter relevant is zal ik gewag maken van de positie van jongens ter zake.
2.2 Kindhuwelijken als wereldwijd fenomeen
Het kindhuwelijk wordt niet uitsluitend gelinkt aan één bepaalde geografische regio, noch wordt het door enige cultuur of religie begrensd.64 Het grootste totale aantal kinderbruiden woont in Zuid-Azië (42%).65 Toch liggen de meerderheid van de landen met het hoogste
60 M. MACIA, P. MAHARAJ & A. GRESH, “Masculinity and male sexual behaviour in Mozambique”, Culture,
Health & Sexuality 2011, Vol. 13, nr. 10, 1181-1192; G. BARKER & C. RICARDO, “Young Men and the
Construction of Masculinity in Sub-Saharan Africa: Implications for HIV/AIDS, Conflict, and Violence”, The
World Bank: Social Development Papers 2005, nr. 26, 1-83; B.M. COSTON & M. KIMMEL, “Seeing Privilege
Where It Isn’t: Marginalized Masculinities and the Intersectionality of Privilege”, Journal of Social Issues 2012, Vol. 68, nr.1, 97-111.
61 C. M. GASTÓN, C. MISUNAS & C. CAPPA, “Child marriage among boys: a global overview of available
data”, Vulnerable Children and Youth Studies 2019, Vol. 14, nr. 3, (219) 220; UNICEF, https://data.unicef.org/topic/child-protection/child-marriage/ (consultatie 14 juni 2020).
62 C. M. GASTÓN, C. MISUNAS & C. CAPPA, “Child marriage among boys: a global overview of available
data”, Vulnerable Children and Youth Studies 2019, Vol. 14, nr. 3, (219) 221.
63 Ibid., 226.
64 S. PETRONI, M. STEINHAUW, N. STEVANOVIC FENN, K. STOEBENAU & A. GREGOWSKI, “New
Findings on Child Marriage in Sub-Saharan Africa”, Annals of Global Health 2017, Vol. 83, nrs. 5-6, (781) 782.
65 UNICEF, Ending Child Marriage – progress and prospects, New York, UNICEF, 2014,
20 percentage aan kindhuwelijken in sub-Sahara Afrika.66 Dat maakt deze regio dan ook buitengewoon interessant om te onderzoeken. Niger, in het bijzonder, is het land waar wereldwijd het grootste aantal kindhuwelijken plaatsvindt. In absolute cijfers steekt India met kop en nek boven elk ander land ter wereld uit. India alleen al is goed voor een derde van alle kindhuwelijken die over de hele wereld plaatsvinden. Het is bovendien opvallend dat quasi de helft van de kindhuwelijken in India met een kinderbruid van jonger dan vijftien geschiedt.67 Het is een gevaarlijke mythe dat kindhuwelijken een ver-van-ons-bed-show zijn en iets wat enkel in Afrikaanse of Aziatische landen plaatsvindt. Niets is echter minder waar. Ook Europa heeft (de laatste jaren zelfs meer en meer) met het fenomeen te kampen.68 Vooral in Centraal- en Oost-Europa vinden huwelijken met minderjarigen plaats. In Moldavië, bijvoorbeeld, trouwden 15% van de meisjes en 2% van de jongens, die in 2014 tussen de 20 en 49 jaar oud waren, voor hun achttiende verjaardag.69 In de Verenigde Staten van Amerika komen kindhuwelijken eveneens geregeld voor.70 Het fenomeen is tenslotte ook in Noord-Afrika, het
Midden-Oosten en Latijns- en Midden-Amerika niet onbekend.71 Ook al worden de meeste
kindhuwelijken in ontwikkelingslanden of binnen conflictgebieden gesloten, toch vinden ze
66 UNICEF, Achieving a future without child marriage. Focus on West and Central Africa, New York, UNICEF
Data and Analytics Section, 2017, 2; A. ASLAM, A. GROJEC, C. LITTLE, T. MALONEY & J. TAMAGNI, The
State of the World’s Children 2014 in numbers: every child counts: revealing disparities, advancing children’s rights, New York, UNICEF, 2014, 83; UNICEF, Ending Child Marriage – progress and prospects, New York,
UNICEF, 2014, www.unicef.org/media/files/Child_Marriage_Report_7_17_LR..pdf, 2.
67 UNICEF, Ending Child Marriage – progress and prospects, New York, UNICEF, 2014,
www.unicef.org/media/files/Child_Marriage_Report_7_17_LR..pdf, 2.
68 Report of the Special Rapporteur on torture and other cruel, inhuman or degrading treatment or punishment,
UNGA A/HRC/31/57 (2016), para. 64; zie ook PLAN INTERNATIONAL, Child marriages creeping into Europe, https://www.plan.ie/stories/child-marriage-europe/ (consultatie 5 juni 2020); GIRLS NOT BRIDES, Where does
it happen?, https://www.girlsnotbrides.org/where-does-it-happen/atlas (consultatie 5 juni 2020); R. EL ARAB &
M. SAGBAKKEN, “Child marriage of female Syrian refugees in Jordan and Lebanon: a literature review”, Global
Health Action 2019, Vol. 12, nr.1, 1 & 5-6.
69 UNICEF, Ending Child Marriage – progress and prospects, New York, UNICEF, 2014,
www.unicef.org/media/files/Child_Marriage_Report_7_17_LR..pdf, 2.
70 N. AIZENMAN, “The loopholes that allow child marriage in the U.S.”, NPR, 30 augustus 2017,
www.npr.org/sections/goatsandsoda/2017/08/30/547072368/a-look-at-the-loopholes-that-allow-child-marriage-in-the-u-s; A. TSUI, D. NOLAN & C. AMICO, “Child marriage in America – By the Numbers”, FRONTLINE, 6 juli 2017, http://apps.frontline.org/child-marriage-by-the-numbers; R. VAN DER ZEE, “‘It put an end to my childhood’: the hidden scandal of US child marriage”, The Guardian, 6 februari 2018, www.theguardian.com/inequality/2018/feb/06/it-put-an-end-to-my-childhood-the-hidden-scandal-of-us-child-marriage.
71 R. GAFFNEY-RHYS, “International law as an instrument to combat child marriage”, The International Journal
of Human Rights 2011, (359) 360; A. SABBE, Forced and child marriage at the Intersection of Health, Gender and Human Rights: Understanding the Determinants in Morocco and the Impact of Migratory Context in Belgium,
21 overal ter wereld plaats.72 Het kinderhuwelijk is bijgevolg een wijdverbreid probleem dat alle regio's van de wereld op de ene of de andere manier beïnvloedt.73
2.3 Cijfermateriaal
Wereldwijd zijn tussen 650 en 750 miljoen vrouwen en meisjes, die vandaag de dag leven, voor hun achttiende verjaardag getrouwd.74 Elke 60 seconden worden er over de hele aardbol 27 minderjarige meisjes gedwongen te trouwen.75 Dat is bijna een kind per twee seconden – de jongens dan nog buiten beschouwing houdend. In ontwikkelingslanden zal een derde van de meisjes trouwen voor ze de leeftijd van achttien hebben bereikt. Voor een op negen zal dit zelfs voor hun vijftiende zijn.76 67 miljoen vrouwen, die in 2010 tussen de 20 en 24 jaar oud waren, trouwden voor ze de meerderjarigheidsgrens bereikten. Naar schatting trouwden tussen 2010 en 2020 wereldwijd 14,2 miljoen minderjarige meisjes per jaar. Dit vertaalt zich in 39.000 meisjes per dag die voor hun achttiende huwen.77 Het Bevolkingsfonds van de Verenigde Naties voorspelt een stijging van 14,2 miljoen tot gemiddeld 15,1 miljoen meisjes per jaar tussen 2021 en 2030, gesteund op de huidige ontwikkelingen ter zake. Volgens ditzelfde onderzoek neemt het aantal huwelijken met meisjes jonger dan vijftien jaar oud wereldwijd af, afgezien van West-Afrika.78 Dit decennium echter zouden nog zo’n 50 miljoen meisjes ter wereld het risico
lopen om voor hun vijftiende verjaardag te trouwen.79 Als de prevalentie van kindhuwelijken in West-Afrika in het huidige tempo blijft afnemen, zou één op drie meisjes in 2030 als kind trouwen, en meer dan één op vier in 2050.80 Het leeuwendeel van deze cijfers zijn echter schattingen. Dit komt omdat een belangrijk aandeel van de kindhuwelijken die wereldwijd
72 N. NOUR, “Child Marriage: A Silent Health and Human Rights Issue”, Reviews in Obstetrics & Gynaecology
2009, Vol. 2, nr. 1, (51) 51; GIRLS NOT BRIDES, Child Marriages Around the World, https://www.girlsnotbrides.org/where-does-ithappen/.
73 Report of the Special Rapporteur on torture and other cruel, inhuman or degrading treatment or punishment,
UNGA A/HRC/31/57 (2016), para. 63.
74 UNICEF, Global child marriage database, 2018, https://data.unicef.org/topic/child-protection/child-marriage/;
UNFPA-UNICEF, Global programme to accelerate action to end child marriage, 2017, www.unicef.org/protection/files/ChildMarriage-Global-DonorReport-v7.pdf, 5; LENDHARDT, A., Every Last
Girl, London, Save The Children, 2016.
75 B. FONTENEAU & H. HUYSE, “Gedwongen kindhuwelijken: een blinde vlek in de Belgische
ontwikkelingssamenwerking?”, Brussel, 2014, www.planinternational.be/sites/default/files/2017-09/plan_hiva_cfmreport_nl_web.pdf, 1.
76 UNFPA, Marrying too young, 2012, https://www.unfpa.org/sites/default/files/pub-pdf/MarryingTooYoung.pdf,
6.
77 Ibid.
78 A. KOSKI, S. CLARK & A. NANDI, “Has child marriage declined in sub-Saharan Africa? An analysis of trends
in 31 countries”, Population and development review 2017, Vol. 43, nr. 1, (7) 25.
79 UNFPA, Marrying too young, 2012, https://www.unfpa.org/sites/default/files/pub-pdf/MarryingTooYoung.pdf,
6.
80 UNICEF, Achieving a future without child marriage. Focus on West and Central Africa, New York, UNICEF
22 plaatsvinden, informeel is. Deze informele echtverbintenissen worden veelal niet geregistreerd. Het is derhalve mogelijk dat het effectieve aantal kindhuwelijken nog hoger ligt dan de geschatte aantallen, die hierboven uiteengezet werden.81
Over de hele wereld komen kindhuwelijken het vaakst voor in sub-Sahara Afrika (35%), gevolgd door Zuid-Azië (30%).82 Van de top twintig landen wereldwijd waarin kindhuwelijken (met meisjes) het vaakst voorkomen, liggen er zeventien in sub-Sahara Afrika.83 Van heel sub-Sahara Afrika zijn West- en Centraal-Afrika de regio’s waar beduidend meer kindhuwelijken voorkomen dan in de sub-Saharaanse landen die meer Zuidelijk en Oostelijk gelegen zijn. Bijna de helft van de meisjes (46%) trouwt er voor hun achttiende. Voor bijna een derde onder hen vindt dit huwelijk plaats voor hun vijftiende verjaardag.84 Daar het een groot gebied betreft, bestaan er echter noemenswaardige discrepanties tussen de verschillende landen in de regio West-Afrika. Zoals hierboven reeds gesteld, is Niger het land waar de meeste kindhuwelijken plaatsvinden (77%). Opnieuw vindt meer dan een derde van deze kindhuwelijken plaats wanneer de meisjes de leeftijd van vijftien nog niet bereikt hebben.85 Ook enkele andere
West-Afrikaanse landen bevinden zich in de top tien landen ter wereld waar kindhuwelijken het vaakst voorkomen. Uit een onderzoek van UNICEF uit 2014 blijkt dat naast Niger ook Mali, Guinee en Burkina Faso hoog scoren met respectievelijk 61%, 58% en 52% van de vrouwen, die in 2014 tussen de 20 en 29 jaar oud waren, die er als minderjarig meisje trouwden. In Mali trouwt 14% van de meisjes voor hun vijftiende verjaardag, in Guinee betreft het ruim 25% en Burkina Faso iets minder dan 10%.86 Uit de meest recente cijfers van het programma voor demografische en gezondheidsonderzoeken (DHS) blijkt dat, wanneer zij de leeftijd van achttien jaar bereiken, 28% van de adolescente meisjes in Nigeria, 25% in Burkina Faso en niet minder dan 60% in Niger zich reeds in een huwelijk, unie of andere vorm van verbintenis bevinden. Onder hen heeft op diezelfde leeftijd 13% van de Nigeriaanse jonge meisjes al minstens één kind gebaard. Hetzelfde geldt voor respectievelijk 12% van de vroegtijdig gehuwde meisjes in Burkina Faso en 27% in Niger.87 Dit maakt van West-Afrika een bijzonder
81 L. F. C. NTOIMO, C. O. ODIMEGWU, J. DANSOU & T. M. OLA, “Consensual Union in West
Africa”, African Population Studies 2016, Vol. 30, nr. 2, 2416-2430.
82 UNICEF, https://data.unicef.org/topic/child-protection/child-marriage/ (consultatie 14 juni 2020).
83 C. M. GASTÓN, C. MISUNAS & C. CAPPA, “Child marriage among boys: a global overview of available
data”, Vulnerable Children and Youth Studies 2019, Vol. 14, nr. 3, (219) 226.
84 UNICEF, Ending Child Marriage – progress and prospects, New York, UNICEF, 2014,
www.unicef.org/media/files/Child_Marriage_Report_7_17_LR..pdf, 2.
85 Ibid. 86 Ibid.
87 W. A. AVOGO & O. D. SOMEFUN, “Early Marriage, Cohabitation, and Childbearing in West Africa”, Journal
23 interessante (sub-)regio om te onderzoeken, wat kindhuwelijken met meisjes betreft. Maar ook het Centraal-Afrikaanse Tsjaad scoort hoog. Met 69% van de meisjes die er op minderjarige leeftijd huwen strandt het op de derde plaats van landen waar wereldwijd het grootste aantal kindhuwelijken plaatsvindt.88
Afdeling 3. Internationale bepalingen betreffende kindhuwelijken
De meeste internationale verdragen die een poging ondernemen om het probleem van kindhuwelijken aan te pakken, doen dit in de eerste plaats door het invoeren van een minimumleeftijd voor het huwelijk. Hierna volgt een beknopt overzicht van de belangrijkste internationale verdragen aangaande kindhuwelijken.
3.1 Wat betreft het recht om in te stemmen met een huwelijk
Zoals in de eerste afdeling van dit hoofdstuk al werd uiteengezet, worden de meeste kindhuwelijken algemeen beschouwd als een vorm van gedwongen huwelijken, daar het ontbreken van volwassenheid een vrije en bewust instemming onmogelijk maakt. Gedwongen huwelijken worden wijd en zijd erkend als schendingen van verschillende mensenrechten, zoals het recht om vrij te huwen en het recht op lichamelijke en seksuele integriteit.89 Het recht op vrije en volledige instemming met het huwelijk werd in 1948 al vastgelegd in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens.90 Niet veel later werd dit recht om met het huwelijk in te stemmen ook gewaarborgd door het BUPO-Verdrag (ICCPR) en het ECOSOC-Verdrag (ICESCR) en een tiental jaar later ook door het Vrouwenrechtenverdrag (CEDAW).91
Het comité dat zich over dit laatste verdrag buigt, onderlijnt dat de bepaling ter zake het recht inhoudt om te kiezen of, wanneer en met wie men huwt.92 Het Vrouwenrechtenverdrag stelt uitdrukkelijk dat verlovingen en huwelijken met kinderen geen rechtsgevolgen hebben. Bovendien dwingt het staten, in diezelfde bepaling, om huwelijken in een officieel register in
88 Niger staat – zoals gezegd – op de eerste plaats, gevolgd door het Zuid-Aziatische Bangladesh; UNICEF, Ending
Child Marriage – progress and prospects, New York, UNICEF, 2014,
www.unicef.org/media/files/Child_Marriage_Report_7_17_LR..pdf, 2.
89 A. SABBE, M. TEMMERMAN, E. BREMS & E. LEYE, “Forced marriage: an analysis of legislation and
political measures in Europe”, Crime Law Soc. Change 2014, (171) 176.
90 UN General Assembly, Universal Declaration of Human Rights, 10 December 1948, 217 A (III), art. 16(2). 91 UN General Assembly, International Covenant on Civil and Political Rights (ICCPR), 16 December 1966, 2200
A (XXI), art. 23; UN General Assembly, International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights
(ICESCR), 16 December 1966, 2200 A (XXI), art. 10(1); UN General Assembly, Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women (CEDAW), 18 December 1979, art. 16.
92 S. HOSSAIN, “Wayward girls and well-wisher parents: habeas corpus, women’s rights to personal liberty,
consent to marriage and the Bangladeshi courts” in A. GILL & S. ANITHA (Eds.), Forced marriage. Introducing
24 te schrijven en vast te leggen. Het Vrouwenrechtenverdrag verplicht staten tenslotte tot het instellen van een wettelijke minimumleeftijd voor het huwelijk, maar bepaalt niet welke leeftijd dat moet zijn.93 Uit een algemene aanbeveling blijkt echter dat het comité de minimumleeftijd van achttien jaar wel vooropstelt.94 De reden die het hiervoor geeft is dat vrouwen en mannen bij het aangaan van een huwelijk belangrijke verantwoordelijkheden op zich nemen, waardoor het niet wenselijk is dat meisjes – en jongens – dit doen voor ze de grens van volwassenheid en maturiteit bereiken. Opvallend is dat het comité hierbij uitdrukkelijk verklaart dat deze leeftijdsgrens voor zowel meisjes als jongens moet gelden.95 Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie kan de gezondheid van minderjarigen – meisjes in het bijzonder – negatief worden beïnvloed en kan hun onderwijs worden belemmerd wanneer zij als kind trouwen en, als gevolg daarvan, zelf kinderen krijgen. Volgens de organisatie is dit nefast voor hun economische autonomie.96 Dit heeft niet alleen repercussies voor vrouwen op persoonlijk
vlak, maar beperkt daarnaast de ontwikkeling van hun vaardigheden en autonomie en beknot bovendien hun toegang tot de arbeidsmarkt.97 (infra Hoofdstuk 3)
Het CEDAW-comité raakt daarnaast ook aan de kwestie dat sommige landen verschillende leeftijdsgrenzen voor het huwelijk hanteren voor mannen en vrouwen. Het stelt met name dat een dergelijk onderscheid ten onrechte assumeert dat vrouwen en mannen zich niet op gelijke wijze en met dezelfde snelheid intellectueel ontwikkelen. Volgens het comité kan het onderscheid er ook op wijzen dat hun fase van emotionele, fysieke en intellectuele ontwikkeling binnen het huwelijk voor vrouwen niet van belang is. Om deze redenen pleit het voor de afschaffing van dergelijke bepalingen. Daarnaast stelt het comité dat de verloving van meisjes of andere arrangementen uit naam van het meisje in kwestie door familieleden in andere landen toegestaan is. Dergelijke maatregelen zijn niet alleen in strijd met het Vrouwenrechtenverdrag, maar ook met het recht van de vrouw om vrijelijk haar partner te kiezen.98 Bovendien stipuleert het comité dat staten die partij zijn bij het verdrag, registratie van alle huwelijken moeten verplichten, of het nu burgerlijk dan wel gewoonte- of religieusrechtelijk gesloten huwelijken betreft. Op die manier kunnen de staten de integrale naleving van het verdrag waarborgen,
93 Art. 16(2) CEDAW.
94 CEDAW, General recommendation No 21: Equality in marriage and family relations, UN Doc A/49/38. 95 CEDAW, General recommendation No. 21: Equality in marriage and family relations, UN Doc A/49/38, §36. 96 CEDAW, General recommendation No. 21: Equality in marriage and family relations, UN Doc A/49/38, §36. 97 CEDAW, General recommendation No. 21: Equality in marriage and family relations, UN Doc A/49/38, §37. 98 CEDAW, General recommendation No. 21: Equality in marriage and family relations, UN Doc A/49/38, §38.
