Tussen 1888 en 1890 verrees aan de noordgrens van de Muizenpolder langs de Westzeedijk, een gebouwencomplex bestaande uit 23 woonhuizen en kantoren in neorenaissancestijl. Bouw-meester was de Rotterdammer Jan Christian van Wijk (1844-1891), één van de vier oprichters van N.V. Mij. tot Exploitatie van bouwgronden West-Zeedijk (1888-1911). De andere oprichters waren de makelaars in scheepassurantiën Gerard Sauerbier en Cornelis van Dam, alsmede de weduwe Cornelia Hendrik Anthony, geboren Van Holst.25 De weduwe Anthony bracht de grond in die de bouwmaatschappij zou gaan exploiteren. De opstallen bestonden onder meer uit een woonhuis, stalling, koetshuis en tuinmanswoning, die plaats moesten maken voor het nieuwe gebouwencomplex. Mogelijk noopte het overlijden van haar echtgenoot de weduwe Anthony om de buitenplaats te gelde te maken. Het maatschappelijk kapitaal van de NV bedroeg de aanzien-lijke som van eenhonderdzesenvijftigduizend gulden.
De bouw van het complex was een vervolg op het Nieuwe Werk, de eerste geplande negentiende-eeuwse stadsuitbreiding in Rotterdam. Voor het woongebied golden gedetailleerde gemeentelij-ke bouwvoorschriften. De bouwmaatschappij richtte zich met de herenhuizen op de welgestelde burgerij. ‘Scheepvaartmensen’, onder wie bovengenoemde C.H. van Dam (Koningin Emmaplein 9), A.J. Jacobson, makelaar in suiker (Koningin Emmaplein 2) en cargadoor W. Veder (Koningin Emmaplein 14).26 Ook de weduwe Anthony zou er een woning betrekken en wel het hoekpand Koningin Emmaplein/Westzeedijk 102. Architect van Wijk, die kort na de oplevering overleed, was geen onbekende in het Rotterdamse. Hij had vermaardheid verworven als ontwerper van winkelpassages, waaronder de passage aan de Korte Hoogstraat (1879).27
Qua locatie vlak buiten de oude stadsdriehoek was de bouwgrond aan de Westzeedijk prachtig gelegen. Aan de voorkant zagen de huizen uit over het nog onbebouwde land van Hoboken. Het middendeel van het complex bestaande uit 15 huizen, werd gegroepeerd rond het Koningin Em-maplein dat de vorm kreeg van een halve cirkel. (afb.10, zie volgende pagina) De herenhuizen waren opgebouwd uit een souterrain van natuursteen met daarop drie verdiepingen van rode baksteen bekroond door een schilddak. Van Wijk voorzag de huizen van topgevels, balkons en versierde ze rijkelijk met stucdecoraties. Door steeds te variëren op het basisontwerp wist de architect de panden een zeker eigen aanzien te geven. De beide hoekpanden kregen
uitsprin-gende erkers en als bekroning een koepeltje. Ook inwendig waren de herenhuizen overvloedig gedecoreerd, zoals is op te maken uit de bewaard gebleven decoratieve schilderingen. Deze vinden we onder meer in de panden Westzeedijk 98, 102 en 106 en op Koningin Emmaplein 2, 9 en 13. De schilderingen illustreren dat het decoratief beschilderen van interieurs in deze periode een hoge vlucht had genomen. Hieruit blijkt de toegenomen rol van de decoratieschilder bij het verfraaien van interieurs.
Afb.10. Petrus G. Vertin. Koningin Emma-plein 1890. Rechterhoekpand door Fabri gedecoreerd. Museum Rotterdam. inv.nr. 66613.
De meest overvloedige decoratieve schilderingen zijn te vinden in het pand aan de Westzeedijk 102, het voormalige woonhuis van de weduwe Anthony.28 Dit pand kent een bewogen geschiede-nis. Tussen 1923 tot aan zijn vroegtijdige dood in 1928 woonde burgemeester Johannes Wytema (1871-1928) er. In de jaren vijftig en zestig was hotel Dijkzigt er gevestigd. Daarna ging het snel bergafwaarts. Eerst werden er studenten gehuisvest, daarna kwam het pand leeg te staan en werd het gekraakt. Het is aan wijlen de Rotterdamse projectontwikkelaar Ton Martens te danken dat de decoratieve schilderingen van Willem Fabri c.s. nog deel uitmaken van het interieur. Martens kocht het volledig uitgewoonde pand in 1978. Monumentenzorg raadde Martens desgevraagd af het zwaargehavende interieur te restaureren. Zelfs de fraai gedecoreerde, uit 1885 daterende Engelse toiletpot, was meegenomen door de krakers.29 Ondanks het negatieve advies besloot Martens het interieur zoveel mogelijk in de oude staat terug te brengen, inclusief de decoratieve schilderingen. De plafondschildering in de achtersalon kon helaas niet meer behouden worden. Op basis van wat er resteerde, werd er een nieuwe plafondschildering gemaakt. Omdat Fabri in 1893 als decoratieschilder betrokken is geweest, gebeurde dit waarschijnlijk onder auspiciën van de firma Eckhart.
In het pand aan de Westzeedijk 102 zijn decoratieve schilderingen te vinden in de vestibule, het trappenhuis en de voor- en achtersalon op de bel-etage. Evenals de buitenor-donnantie een mix van stijlen is, geldt dit voor het overvloedig gedecoreerde interieur waar Art Nouveau naast Louis XVI is toegepast.
Als de weduwe Anthony destijds de bedoeling had haar bezoek te im-poneren, dan is zij daarin glansrijk geslaagd. Als voormalige eigenares van een buitenplaats had zij blijkbaar haar stand op te houden tussen de overige bewoners van de herenhuizen.
Afb.11. W.A. Fabri, Vestibule en hal Westzeedijk 102. Foto EvaM1978.
Geen van de in Rotterdam door Fabri beschilderde wooninterieurs is zo rijk voorzien van deco-ratieve schilderingen. In de vestibule bevinden zich geschilderde behangsels met voorstellingen van zes zinnebeelden van de kunsten. (afb.11 en 12) CAT 13 Het zijn de personificaties van
te-Afb.12. W.A. Fabri, Vestibule Westzeedijk 102. Foto EvaM1978. Afb.13. W.A. Fabri, Personificatie van de dichtkunst. RKD 69590. Afb.14. W.A. Fabri, Personificatie van de schilderkunst. RKD 69587.
kenkunst, zangkunst, muziek, dichtkunst en schilder- en beeldhouwkunst. (afb.13 en 14) De in
zachte pasteltinten op een geel fond geschilderde zinnebeelden staan op een voetstuk met de kenmerkende attributen in hun handen. Hun ornamenteel omkaderde figuren, elk in een ander gewaad gehuld, zijn geschilderd tegen de achtergrond van een mozaïek. De boodschap luid-de dat luid-de bewoonster luid-de kunsten een warm hart toedroeg. Dit credo loopt als een roluid-de draad door het door Fabri ontworpen decoratieve programma dat hij waarschijnlijk in samenspraak met de opdrachtgeefster zal hebben ontwik-keld. Interessant in dit verband is het feit dat mevrouw Anthony lid was van het Aesthe-tisch Genootschap, evenals haar echtgenoot, waar zij Fabri zullen hebben leren kennen. Boven en naast de ingang bevinden zich twee beschilderde panelen, met onder meer een vaas met bloemen. Boven de door pilas-ters gescheiden wandvakken loopt een rond-gaand fries dat gedecoreerd is met een ge-sjabloneerde ornamentele versiering. (afb.15) De zeven wandvakken boven de kroonlijst zijn ornamenteel gedecoreerd met guirlan-des in dezelfde kleuren als de personificaties. Vanuit de vestibule het trapje opgaand door de prachtig bewerkte glazen toegangsdeuren, komt men in de hal. (afb.16)
Afb.15. W.A. Fabri, Beschilderd fries.
Afb.16. W.A. Fabri, Westzeedijk 102, rechterwand & trap. Foto door WLM EvaM1978.
Het plafond hiervan is eenvoudig gedecoreerd. In de bogen vlak onder het plafond zijn
clas-sicistische Romeinse portretkoppen geschilderd, geflankeerd door bloemboeketjes. (afb.17) De
decoratieve behangsels boven de trapleuning met de hangende bloemvazen en geplooide linten zijn kenmerkend voor het genre Lodewijk XVI. De schilderingen met wilde bloemen onder de trapleuning zijn karakteristiek voor de Art Nouveau. (afb.18) De deuren in de hal en het
trap-penhuis zijn decoratief beschilderd, evenals de wand langs de trap naar het souterrain.
Afb.17. W.A. Fabri, Medaillon met Romeinse portretkop in hal trappenhuis. Afb.18. W.A. Fabri, Behangselschildering langs trap.
De kooflijst op de bovenste verdieping van het trappenhuis is ook versierd met een floraal or-nament. (afb.19) De deurpanelen, de trappaal en de panelen van het trappenhuis zijn eveneens decoratief beschilderd. De voorsalon op de bel-etage heeft een stuc cassetteplafond, bestaande
uit zestien beschilderde velden. (afb.20)
Afb.19. W.A. Fabri, Kooflijst op bovenverdieping trappenhuis. Foto door WLM EvaM1978.
Afb.20. W.A. Fabri, Plafond met faunen en atrribu-ten die verwijzen naar de krijgskunst en dichtkunst RKD 69603
Het plafond wordt aan de onderzijde afgesloten door een met plantaardig ornament beschilderde kooflijst. De aandacht wordt meteen getrokken naar de Romeinse portretkop van Flora, aan weerszijden van het centrale middenveld. (afb.21) Een toepasselijke decoratie voor dit toenter-tijd in een groene omgeving gesitueerde wooncomplex. Het centrale middenveld is beschilderd met veelkleurige arabesken, waarbij sommige bloembladen met goudverf geaccentueerd zijn. (afb.22) Op de aangrenzende halfronde plafondvakken zijn musicerende grotesken geschilderd.
(afb.23) De hoekplafondvakken zijn beschilderd met attributen die refereren aan de schil-derkunst, dichtkunst, muziek en beeldhouwkunst. Op dit laatstgenoemde compartiment zijn behalve een steen met beitel, een gevederde helm, olijftak (vrede) en een met linten gesloten boek (wijsheid) afgebeeld. Mogelijk een verwijzing naar Athena als beschermster van kunsten en wetenschappen. (afb.24) Fraai zijn de twee bovendeurstukken in de voor- en achtersalon. De en profil geschilderde vrouwengezichten, doen denken aan de ontwerpen van de beroemde Tsjechische kunstenaar Alphonse Mucha (1860-1939), zij het dat Fabri een eigen kleurensche-ma toepaste. (afb.25) Achter de voorsalon bevindt zich de tussensalon, waarvan het plafond, bestaande uit zeven compartimenten, gedecoreerd is met vier kinderkopjes die de vier seizoenen verbeelden. (afb.26)
De twee rechthoekige compartimenten aan weerszijden van het middenveld zijn monochroom beschilderd met spelende kinder-tjes. De schuifdeuren zijn eveneens gedecoreerd, evenals de betimmering waarachter de verwarming schuilgaat. Het pla-fond in de achtersalon bestaat uit zestien compartimenten. (afb. 27) De centrale plafondschildering is een reconstructie omdat het origineel niet behouden kon worden. Het toont Flora door drie putti omgeven. Dit plafond is uitbundig gedecoreerd met onder meer arabesken met in het midden een vaas met bloemen. (afb.28)
Afb.21. W.A. Fabri, Flora.
Afb.22. W.A. Fabri, Plafond voorsalon met arabesken gedecoreerd. Afb.23. W.A. Fabri, Groteske.
Afb.24. W.A. Fabri, Mogelijke verwijzing naar Athena. Afb.25. W.A. Fabri, Bovendeurstuk achtersalon.
Afb.26. W.A. Fabri, Plafond met kinderkopjes. RKD 69605. Afb.27. W.A. Fabri en Y. Poyet, Plafonddecoratie. RKD 69606. Afb.28. W.A. Fabri, Plafondvak met arabesken.
Dat de schilderingen daadwerkelijk in 1893 zijn aangebracht in opdracht van de weduwe Anthony, blijkt uit een cartouche met daarop het monogram van het echtpaar Anthony-van Holst. (afb.29)
afb.21 afb.22 afb.23
afb.24 afb.25
afb.27
Gezien de omvang van de klus is het niet aannemelijk dat Fabri het uitvoerende decoratiewerk alleen verricht heeft. Het ligt voor de hand dat hij geholpen werd door medewerkers van het schildersatelier van Eckhart of door zijn eigen assistenten.
5.4.1 Overige decoraties in het complex Koningin-Em-maplein/Westzeedijk
In dit wooncomplex zijn meer interieurschilderingen gevonden die mogelijk op het conto van Fabri en diens atelier geschreven kunnen worden. Onderzoek op loca-tie door mij en wijlen restaurateur Pieter de Ruyter heeft echter vooralsnog geen bewijs opgeleverd in de vorm van een signatuur van de Rotterdammer. In de salon op de bel-etage van Koningin Emmaplein nummer 2 bevindt zich een in fraaie kleurschakering geschilderd Art Nou-veau plafond met het kenmerkende zweepslagornament. (afb.30) Onderzoek in de vestibule heeft aangetoond dat de muurvakken eveneens gedecoreerd waren. Tij-dens restauratiewerkzaamheden bleek bovendien dat de schuifdeuren tussen voor- en achtersalon met houtimi-tatie beschilderd zijn geweest. (afb.31) Verder is in het pand Koningin Emmaplein nummer 9 een rudiment van een muurschildering blootgelegd die helaas weer aan het zicht onttrokken is. (afb.32) Het betreft een illusionis-tische bamboeschildering die de suggestie wekt dat de met klimop als een festoen behangen bamboestokken het plafond schragen. Waarschijnlijk betreft het een behang-selschildering in het genre Lodewijk XVI. In het pand aan het Koningin Emmaplein 13 zijn op de bel-etage decoraties aangebracht in vlakornament met een geheel eigen coloriet, waarvan de stilering verwijst naar de Art Deco zodat de decoraties enige decennia later gemaakt moeten zijn. (afb.33)
Afb.29. W.A. Fabri, Het monogram van de opdrachtgever. Afb.30. Art Nouveau. Plafond salon, Koningin Emmaplein 2. Afb.31. Schuifdeuren met houtimitatie.
Afb.32. Bamboeschildering, Koningin Emmaplein 9.
Afb.33. Mogelijk Jaap Gidding, Wand en plafond op bel-etage, Koningin Emmaplein 13.
Het pand aan de Westzeedijk 106 heeft in de salon een plafondschildering met arabesken. (afb.34) De vlakverdeling van dit stucplafond komt overeen met Koningin Emmaplein 2. Tenslotte vinden zich in de vestibule van Westzeedijk 98 – het spiegelbeeld van Westzeedijk 102- be-hangsels met medaillons in het genre Lodewijk XVI. Hierin zijn voorstellingen geschilderd van haven, stad en platteland. De wijze waarop de behangsels beschilderd zijn, doet de hand van Fabri vermoeden. (afb.35 en 36)
Afb.34. Plafondstuk met arabesken.
Afb.35. Behangsel-schildering vestibule, Westzeedijk 98. Afb.36. Medaillon met karakteristiek haventafereel.