Veldsituatie, anisotroop Gelijkwaardige isotrope situatie
8.1 Visie op monitoring en kwaliteit, in relatie tot schaal
8.1.1 Nut en noodzaak van een theoretisch raamwerk
De onderwerpen monitoring en kwaliteit zijn breed en generiek, en de veelheid van alles wat je kunt meten en monitoren is overweldigend zo niet oneindig. Het is dus nodig om richting te geven aan hoe en wat we van het onderwerp monitoring uitwerken in het kader van deze handleiding, de uitwerking zelf dient noodzakelijkerwijs ingeperkt en in bestaande kaders en kennis ingepast te worden. We bezien daarom de rol en doelstelling van monitoring in dit hoofdstuk in een breder en theoretisch kader, inclusief de relatie die bestaat tussen monitoring en kwaliteit.
Het combineren van de begrippen ‘monitoring’ en ‘kwaliteit’ is al in essentie een uitdaging op zich. ‘Kwaliteit’ is in het dagelijks spraakgebruik een weinig vastomlijnd, subjectief of zo je wilt kwalitatief begrip (het woord zegt het al), en er bestaan ook in de praktijk van het natuurbeheer verschillende benaderingen en ideeën over wat kwaliteit precies betekent. Monitoring daarentegen is in principe een kwantitatieve en exacte aangelegenheid, uiteraard in zoverre in het algemeen ‘meten’ exact kan zijn. Vanwege de kwantitatieve focus van monitoring is een theoretisch kader, met scherp en helder gedefinieerde begrippen en relaties vereist. Omdat het onderwerp zo breed is, is er gelukkig ook veel bestaande
informatie, kennis en literatuur over deze onderwerpen beschikbaar, waar we hier dankbaar gebruik van maken.
8.1.2 De monitorings- en kwaliteitscyclus
Als we allereerst uitzoomen van de specifieke casus van deze handleiding, dan blijkt dat de begrippen kwaliteit en kwaliteitsverbetering een centrale rol hebben in productontwikkeling en procesverbetering in het algemeen, en terugkomen in allerlei facetten van de
maatschappij, of dat nu de industrie, dienstverlening of overheid betreft. Kwaliteit is als onderwerp ook in heel verschillende wetenschappelijke disciplines van belang, en vormt zelfs een eigen vakgebied met tijdschriften als het ‘Quality Management Journal’ en ‘Accreditation and Quality Assurance’, en met eigen organisaties als de ‘International Quality Federation’.
Figuur 8.1. Voorbeelden van illustraties van de kwaliteits- en monitoringscyclus. Links: de monitoringscyclus (bron: www.colourbox.com), rechts: de PDCA of Deming’s cyclus (bron: www.cez.cz).
Figure 8.1. Examples illustrating the quality and monitoring cycle. Left: monitoring cycle (source: www.colourbox.com), right: the PDCA or Deming’s cycle (source: www.cez.cz).
Ontwikkeling en Beheer Natuurkwaliteit 177 Het is dan ook niet verbazingwekkend dat de relatie tussen monitoring en kwaliteit op allerlei verschillende manieren uitgewerkt kan worden en op verschillende manier terug te vinden is in literatuur en illustraties (zie bijv. Figuur 8.1). De primaire focus kan daarbij op monitoring liggen, vaker is het meten, monitoren of controleren onderdeel van een cyclus van
kwaliteitsverbetering. Deze cyclus wordt daarbij in meer of minder stappen onderverdeeld, afhankelijk van de specifieke casus en aspecten die daar van belang zijn. De veelgebruikte PDCA of Deming’s cyclus kent vier stappen (zie bijv. Sokovic et al. 2010, Madu 2012), de monitoringscyclus kent er drie. Vaak wordt ook slechts onderscheid gemaakt tussen twee onderdelen, te weten QA en QC (Quality Assurance en Quality Control).
In de ICT visie die het Europees Milieuagentschap heeft opgesteld, wordt de zogenaamde MDIAR-keten onderscheiden en toegepast (Figuur 8.2, EEA 2010), waarbij MDIAR staat voor Monitoring, Data, Information, Assessment, Reporting. De MDIAR- systematiek is door de Nederlandse provincies overgenomen als uitgangspunt voor de informatievoorziening op landelijk niveau over natuur (Schmidt et al. 2012, Ellenbroek et al. 2015). De MDIAR-keten kan beschouwd worden als uitsplitsing van de ‘Check’ stap uit de PDCA-cyclus, of de
‘Measure’ en ‘Asses’ stappen uit de monitoringscyclus. In de monitoringscyclus wordt de term ‘monitoring’ gebruikt om het hele proces aan te duiden, in de MDIAR-keten is de term
‘monitoring’ ongeveer synoniem aan de beperktere activiteit van ‘meten’. Omdat de MDIAR- keten zelf een beperkte reikwijdte heeft kiezen we hier voor gebruik van de term ‘monitoring’ als aanduiding van het hele proces.
Binnen de context van deze handleiding is bovenal van belang dat het uiteindelijke doel van monitoring ligt bij het bewaken en verbeteren van de kwaliteit (de ‘Improve’ stap uit de monitoringscyclus, of ‘Act’, ‘Plan’ en ‘Do’ stappen in de PDCA-cyclus). We geven hier de voorkeur aan de monitoringscyclus als raamwerk, die echter als manco heeft dat daar altijd een stap aan vooraf gaat die niet benoemd wordt: het selecteren en uitwerken van meetnet, meetmethoden en metingen die in ons geval geschikt zijn om als indicator te dienen voor de kwaliteit van een hoogveen. Vrij vertaald betekent dit dat we de monitoringscyclus hier uitsplitsen in de volgende onderdelen en stappen:
• Voorbereiden: Selecteren van indicatoren, meetnet en meetmethoden Figuur 8.2. De zogenaamde MDIAR-keten (Monitoring, Data, Information, Assessment, Reporting) van het Europees Milieuagentschap (EEA, 2010).
Figure 8.2. The so called MDIAR chain (Monitoring, Data, Information, Assessment, Reporting) from the European Environment Agency (EEA, 2010).
Ontwikkeling en Beheer Natuurkwaliteit 178 • Meten: Herhaaldelijke meten (met datakwaliteitscontrole)
• Beoordelen: Analyseren en verklaren van gegevens en ontwikkelingen, beoordelen van kwaliteit en herstel
• Maatregelen: Kiezen, onderbouwen en implementeren van externe of interne (beheers)maatregelen
Om het bovenstaande toe te kunnen passen op deze handleiding dient allereerst de vraag beantwoord te worden hoe we kwaliteit in het geval van een hoogveen precies definiëren, en welke parameters en meetmethoden het meest geschikt zijn om als indicator daarvoor te dienen.
8.1.3 Beoordelen van kwaliteit en herstel: de referentie
Het begrip kwaliteit, ontleend aan het Latijnse qualitas, wordt zowel op een objectieve en neutrale, als op een subjectieve manier gebruikt. In de eerste zin van het woord betekent kwaliteit eenvoudigweg ‘hoedanigheid’ of ‘eigenschap’. In de tweede betekenis is kwaliteit te omschrijven als ‘het geheel van positieve eigenschappen en kenmerken van een object’. Onder object kunnen hier niet alleen fysieke objecten maar ook personen of activiteiten verstaan worden. Deze tweede betekenis is uiteraard degene waar het hier om gaat. In de ISO 9000 kwaliteitsnorm (ISO 2005, zie ook bijv. Crosby 1979) wordt kwaliteit gedefinieerd als ‘degree to which a set of inherent characteristics fulfills requirements’. Om uit te kunnen komen op een maat voor kwaliteit is, algemeen gesteld, niet alleen de selectie van een feitelijk, meetbaar kenmerk van een object nodig, maar ook vergelijking met een subjectieve ‘requirement’, wat zich in het algemeen laat vertalen in ‘verwachting’ of ‘behoefte’ (Figuur 8.3). Maten voor kwaliteit zijn daarmee afhankelijk van het stelsel van normen en waarden van de beoordelaar.
De normen en waarden die in het kader van het natuurbeheer en –beleid gelden, waarbij begrippen als ‘natuurlijkheid’ en ‘biodiversiteit’ centraal staan, staan hier uiteraard niet ter discussie. We volstaan met de constatering dat ‘behoeftes’ en ‘verwachtingen’ in het natuurbeheer zich uitkristalliseren tot doelen en doeltypen, die samengevat kunnen worden onder de noemer ‘streefbeeld’ of ‘referentiebeeld’ voor bijvoorbeeld hogere schaalniveaus of abiotische omstandigheden. Het referentiebeeld wordt daarbij vaak letterlijk samengesteld
Figuur 8.3. Definitie van kwaliteit volgens de ISO-9000 kwaliteitsnorm (ISO 2005).
Figure 8.3. Definition of quality according to the ISO-9000 quality standard (ISO 2005).