5. Decoraties naar Johan Nieuhof en Olfert Dapper op objecten van toegepaste kunst
5.1 Vaas met deksel met voorstelling naar Nieuhof
Afb. 36 - 39. Vaas met deksel, 1680-1685. Delfts aardewerk, tin geglazuurd, in de kleuren blauwwit met decoratie naar de frontispice van Johan Nieuhof´s in Het Gezantschap (1665). Toegeschreven aan ‘De Grieksche A’ (1658-1722). H. 58 cm. The Art Institute of Chicago. IL, USA. Objectnr. 515 a-b. Anonieme gift aan het Eloise W. Martin Fund, 1998.119
Vormanalyse
De hoofddecoratie op de vaas wordt gevormd door een man, zittend op een troon met boven- in een leeuwenkop, zijn rechterhand in de zij en zijn linkerhand rustend op een grote globe die voor hem staat. Hij draagt een nauwsluitend bewerkt gewaad, een tulband met twee veren op zijn hoofd en laarzen aan zijn voeten. Op zijn borst hangt een grove kralenketting en bo- ven zijn hoofd wordt een parasol omhoog gehouden. Hij wordt omringd door zeven andere mannen. Degenen die links en rechts van hem staan dragen vergelijkbare kleding en kralen- ketting, maar ook een zwaard. De kleding en de hoofddeksels van de overige mannen ver- schillen van de voorste drie. Het gezelschap is blootsvoets en draagt een groot aantal speren en zonnesymbolen op stokken. Links van de globe zit een halfnaakt figuur, de mantel ligt op de grond. Daarnaast ligt iemand met het hoofd in een kianhao, en geheel links staat een man met een speer. Rechts van de man op de troon staan een man en een vrouw die een speer en een soort lampion meedragen. De hoofdkleur is blauwwit, maar sommige plant- en bloemmo- tieven en decoratiemotieven in de kleding van de figuren hebben een lila kleur.
De hoofddecoratie komt voor wat betreft onderwerp, compositie en voorstelling over- een met de illustratie van de frontispice uit Het Gezantschap (afb. 37). Op de andere kant van
119 Beschrijving zoals vermeld bij de afbeelding op de website: http://www.artic.edu/aic/collections/artwork/151387?search-
de vaas staat een gezelschap onder een parasol (afb. 42). Tussen beide decoraties is een van Nieuhofs bedelaars afgebeeld, net als de man met de kianhao (afb. 41).Verder zijn er florale motieven en wolken. De representatie van de Chinese keizer en zijn macht vormen het thema van de decoratie. Bij de overgang naar een andere beelddrager is het thema niet gewijzigd.
De illustratie in het boek is samengesteld met verschillende motieven. De belangrijk- ste bron is Nieuhofs tekening van de oude onderkoning van Canton (afb. 37). Gezichtsvorm, ogen, snor en baard, gewaad en kralenketting komen vrijwel overeen.120 Het hoofddeksel verschilt erin dat de pauwveren bij de keizer links zitten en bij de onderkoning rechts. De kralenketting van beide figuren links en rechts van de troon, is ook te zien bij een andere af- beelding in Het Gezantschap, nl. ‘gezant van de Lammas’.121 De speren die beide figuren op de rug dragen komen overeen met die van ‘Tartarische mannen’.122 De man met de kianhao is
ook afgebeeld bij Nieuhofs goochelaars.123
Door de transformatie van illustratie naar decoratie zijn de volgende verschillende opgetreden. Op de illustratie staan twaalf figuren om de troon, bij de decoratie zeven. De vier figuren voor het podium (gevangenen) zijn bij de decoratie naar links verplaatst en terugge- bracht naar drie. Op de decoratie aan de andere kant van de vaas staat een man met een speer die op de illustratie niet voorkomt. Op de decoratie zijn verder een vrouw en een man met een vaandel in zijn hand toegevoegd. Op de vaas ontbreekt het podium, de draperie en het vaan- del met opschrift ‘Beschryving van ’t Gezandschap der Nederlandsche Oost-Indische Com- pagnie, aan Den Grooten Tartarischen Cham nu Keyzer van China, met Privilegie’.
Er is veel verschil in stijl tussen de illustratie en de decoratie. De illustratie is in zwart, wit en grijstinten, waarbij schaduw door middel van arcering is aangebracht. De kleurstelling van de vaas is blauwwit met lila details, waarbij donkere partijen schaduw en perspectief suggereren, bijvoorbeeld in de plooival van de kleding en de linkerzijde van de globe.124 De zware contourlijnen zijn zowel bij illustratie als decoratie te zien. De stijl van de decoratie is losser en minder nauwkeurig dan die van de illustratie. Dit is grotendeels te verklaren door de verschillende middelen en technieken: een illustratie naar een kopergravure ten opzichte van een beschilderde gedecoreerde keramische vaas. De voorstelling in de illustratie wordt be- grensd door de bladzijde, waardoor het lijkt of deze is ingekaderd. De aanwezigheid van een podium, draperie en vaandel geeft de suggestie van zowel een binnen- als buiten scène. Door
120 Nieuhof, J. 1665: p. 52,53.
121 Ibidem p. 172 (bij de Lama’s is het een doorlopende ketting zonder hanger). 122 Ibidem: p. 186.
123 Ibidem: p. 36, derde hooftstuk.
de compositie van de figuren en het vaandel bovenin ontstaat dieptewerking. De decoratie op de vaas vloeit links en rechts over in andere motieven. Het weglaten van vaandel en podium maakt de voorstelling minder ruimtelijk en laat de suggestie van een binnenruimte achterwe- ge.
Betekenisanalyse, toepassing concepten
Het motief van de onderkoning van Canton heeft verschillende betekenissen. Nieuhofs inten- tie om de tekening op deze manier te maken kwam wellicht voort uit zijn opdracht, die ook het tekenen van ‘paleyse’ impliceerde. Daarnaast zal Nieuhof hebben willen laten zien hoe een Chinees bestuurder er uitzag. Voor de Heren XVII moet de tekening een statussymbool geweest zijn en een tastbaar bewijs van hun succesvolle ondernemingen. Door de transforma- tie van tekening naar illustratie kreeg de voorstelling een andere betekenis. Allereerst veran- derde de gebruikerscontext van een intieme privésfeer naar een publieke omgeving, waar de illustratie voornamelijk een informatief karakter had. Toen Het Gezantschap in 1665 op de markt kwam was Nederland een van de machtigste Europese zeevarende naties met een ster- ke economie. De handel en de in- en export, in handen van de VOC, was hierbij bepalend. Daarnaast was Amsterdam ten aanzien van het publiceren van boeken ‘the hub of the world’. Geïllustreerde boeken zoals Het Gezantschap waren gewild bij de intellectuele elite die via de voorstellingen kennis konden nemen van een andere cultuur. De keizer in het frontispice wordt gesymboliseerd als machthebber van een wereldrijk. De Nederlandse macht op econo- misch terrein, de overzeese gebieden en de zeehandel was vanuit zeventiende- eeuws per- spectief was daarmee vergelijkbaar. Dat Nederland (en de VOC) gerelateerd wordt aan de keizer, blijkt uit het vaandel dat boven hem hangt. Het frontispice verbeeldt een cultureel aspect van de Chinese samenleving, in dit geval van een absoluut vorst met de daarbij beho- rende attributen zoals een troon, kleding en de grote parasol. Ook de manier van straffen werd gevisualiseerd. De contemporaine beschouwer kon aan de hand van de voorstelling in het frontispice aspecten van diens eigen cultuur afzetten tegen een andere.
Bij de transformatie van illustratie naar decoratie veranderde de beelddrager van tweedimensionaal papier naar een driedimensionale object (pictures of things – pictures on things).
De vaas wordt toegeschreven aan pottenbakkerij de Grieksche A in Delft.125 Mogelijk dat de meester-plateelschilder Johannes van der Wal of Samuel van Eenhoorn de decoraties
heeft gemaakt, beiden zeer bekwame plateelschilders.126 De datering moet liggen na 1680. Vóór 1665 kon men geen kennis hebben van de voorstelling van de frontispice en na 1680 werd het pas gebruikelijk om objecten te merken.127 De Grieksche A was in deze periode een van de bekendste plateelbakkerijen in Delft, beroemd vanwege de topkwaliteit van de objec- ten bij afnemers in binnen- en buitenland. De Grieksche A was leverancier voor het Stadhou- derlijke hof en personen met een belangrijke positie en status. Verzamelaars van Delfts aar- dewerk waren onder meer Mary II van Engeland en Nicolaes Verburch.128 Laatstgenoemde was nauw betrokken bij de VOC en bekleedde van 1667-1675 de functie van Directeur- generaal.129 Als de vaas in zijn opdracht is gemaakt is het merkwaardig dat juist het vaandel met de verwijzing naar de VOC niet in de decoratie is opgenomen. Mogelijk dat de mislukte handelsmissie naar China (1655-1657), die onder verantwoordelijkheid van de voorganger van Verburch plaatsvond, daarvoor een verklaring is. De keuze voor de voorstelling laat zien dat de opdrachtgever betekenis hechtte aan andere culturen, en wellicht lag er ook een impli- ciete verwijzing in naar de macht van de VOC. Voor de contemporaine beschouwer en voor latere generaties zal de vaas vooral een kostbaar interieurstuk zijn geweest, waarin de belang- stelling voor een andere cultuur zichtbaar werd gemaakt. De vaas is nu opgesteld in het Art Institute of Chicago. De verandering van context heeft eveneens een verandering van beteke- nis meegebracht. De vaas is niet langer een particulier bezit, maar maakt deel uit van een in- ternationale museale collectie. Binnen de collectie is het een chinoiserieobject, bedoeld om de beschouwer te informeren over de roemrijke historie van Delfts aardewerk en de decoraties die men hierop toepaste (afb. 40, 42).
Burkes benadering van ‘het beeld als historisch bewijs’ speelt ook bij het motief van de onderkoning. Wat heeft Nieuhof gezien en wat heeft hij willen weergeven? Het zal waar- schijnlijk een combinatie zijn geweest van werkelijkheid en fantasie. De concepten van ico- nic circuits en transmediation zijn goed toe te passen op de vaas met decoratie. Het motief van de onderkoning kan net als andere tekeningen die Nieuhof in China maakte binnen een iconic circuit worden geplaatst. Er vond geografische verspreiding plaats naar Europa. Met de verandering van beelddrager veranderde ook de betekenis van de voorstelling: “Transmedia- tion means the transfer and translation of images across media, and the way shifts in media- mediations, as it were-affect form and meaning”.130 Het beginmotief is de onderkoning van
126 Aken-Fehmers, M. In: ‘Geschiedenis van een nationaal product, Deel III De Porceleyne Fles’. 2001: p. 68. 127 Dam, J. van. 2004: p. 64.
128 Aken-Fehmers, M. 2001: p. 30-31.
129 Nieuw Nederlands Biografisch Woordenboek,
http://resources.huygens.knaw.nl/retroboeken/nnbw/#source=7&page=625&view=imagePane. Bezocht 16 juni 2015.
Canton. In de afgelegde route transformeerde het motief en werd onderdeel van een chinoise- rievoorstelling. In de eindfase (decoratie) is de voorstelling weer veranderd, maar het motief van de onderkoning, zoals weergegeven in de frontispice bleef nagenoeg ongewijzigd. Schmidt schrijft daarover: “the emperor and his entourage (were) transposed virtually un- changed from the engraved print”.131 In tegenstelling het motief van de onderkoning veran- derde de betekenis des te meer. De tekening en de latere illustratie laten de onderkoning zien als een lokaal bestuurder. Op de titelpagina heeft Van Meurs dezelfde figuur gebruikt om de Chinese keizer uit te beelden. Als dit niet uit het motief zelf zou blijken dan zeker wel uit de tekst op het vaandel in de voorstelling. Impliciet werd door de keizer de macht van Nederland en de VOC uitgedrukt. Bij de transformatie van de voorstelling naar de vaas is de betekenis nagenoeg verloren gegaan. Iedere schriftelijke verwijzing naar de keizer ontbreekt waardoor de beschouwer zelf de betekenis maar moet zien te achterhalen. Het verlies van betekenis bij het motief van de man met de kianhao op de vaas is nog groter. Eigenlijk is die betekenis vanaf het begin onduidelijk geweest, zowel voor de lezers van Het gezantschap als voor de beschouwers van de decoratie. In Het Gezantschap ontbreekt iedere beschrijving van dit vreemde martelwerktuig.132 In het gehele transformatieproces is de man met de kianhao een onbekend etnografisch motief gebleven, toegevoegd en ingezet om het ‘Chinese’ karakter van de voorstelling te verhogen. De parasol is als motief in de woorden van Schmidt een ‘Global Icon’ geworden: Van “a symbol of dominion, a sign of high political rank and luxurious po- wer”, tot een verwijzing naar een cultureel artefact 133.
Samenvatting
De transformaties in tekening, illustratie en decoratie hebben betrekking op vorm (beelddra- ger, medium, stijl en voorstelling) en betekenis. De voorbeeldvoorstelling is de tekening van de onderkoning van Canton gemaakt door Nieuhof in China en gelet op Nieuhofs opdracht bedoeld om een wezenlijk onderdeel van de Chinese maatschappij te verbeelden. Daarnaast zal Nieuhof ook een ‘Chinese’ bestuurder hebben willen laten zien. De tekening is geen ge- tuigenis van de werkelijk. Zij werd in een illustratie opgenomen en aangevuld met andere motieven (transformatie). De contemporaine beschouwer kon aan de voorstelling van het frontispice impliciet de macht van Nederland en de afleiden en diens eigen cultuur afzetten tegen een andere. De keuze voor de decoratie zal vooral voort zijn gekomen uit de interesse
131 Schmidt, B. 2015: p. 299.
132 Odell, D: 2004, p. 144. Volgens Odell was dat ook niet de bedoeling van de illustraties.
van de opdrachtgever voor een andere cultuur. Voor de contemporaine beschouwer en dege- nen die de vaas in andere perioden hebben gezien zal het een kostbaar interieurstuk zijn ge- weest, waarin de belangstelling voor een andere cultuur zichtbaar werd. Binnen de collectie van het museum is het een chinoiserieobject, bedoeld om de beschouwer te informeren over de roemrijke historie van Delfts aardewerk. In de gebruikerscontext veranderde de voorstel- ling van privé naar publiek, van publiek naar privé en ten slotte weer van privé naar publiek. De concepten van Clunas en Schmidt zijn goed toe te passen op de decoratie van de vaas. Met de verandering van beelddrager veranderde ook de betekenis: De betekenis die Schmidt aan het motief van de onderkoning toekent is de “imperial control and its effects”.134 Ik breid het uit door in de macht van de keizer impliciet de macht van Nederland en de VOC te zien.