5. Decoraties naar Johan Nieuhof en Olfert Dapper op objecten van toegepaste kunst
5.5. Kabinet met inlegwerk en schrijftafel met decoraties naar Nieuhof
Afb. 64. Schrijfkabinet met chinoiseriedecoraties gebaseerd op illustraties naar Johan Nieu- hof. Atelier Hendrik van Soest, Antwerpen. Datering: rond 1695. Inlegwerk van schildpad, roodkoper, messing, tin en parelmoer. H. 192,5 cm., b. 121,5 cm., d. 79,5 cm. Spoelberch collectie, Katholieke Universiteit Leuven.170
Afb. 78. Schrijftafel met decoraties naar Nieuhof. Atelier Hendrik van Soest, Antwerpen. Datering rond 1700. Noten, palissander en ebbenhout met inlegwerk van messing en schild- pad. H. 132,5 cm., b. 101,5 cm., d. 70 cm. München, Bayerisches Nationalmuseum. Inv. Nr. R 3362.171
Vormanalyse
Het kabinet is opgebouwd uit twee lagen, verdeeld in een schrijftafel op poten en een op- bouw. Deze is in drie traveeën opgedeeld, waarbij in de rechter- en linker travee vier recht- hoekige laden zitten met daarop decoraties uitgevoerd in messing en schildpad, gebaseerd op illustraties naar Nieuhof en Dapper. De middelste travee heeft een deurtje met daaronder een lade. Een kroonlijst met daarin een guirlande, bloemmotieven en een wapenschild van het Graafschap Namen sluit de travee af.172 Het schrijfblad en de traveeën hebben chinoiserie- voorstellingen gecombineerd met westerse motieven. De voor- en zijkanten hebben bloem- motieven en bladranken. De voorstelling op de deur van de midden-travee beeldt een uitge- putte krijger uit die wordt omringd door allerlei attributen. Voor hem zitten drie geboeide gevangenen (afb. 65, 66). De lade onder het deurtje laat een jachttafereel zien. Een jager richt zijn pijl op een everzwijn, een andere zit op een olifant en steekt met een lans in de nek van een krokodil. Verderop staat links een man met een kromzwaard (afb.68). Op de laden in de linker- en rechter travee zijn eveneens jachttaferelen aangebracht. Motieven van jagers op een olifant en paard, het everzwijn en de krokodil, de vogels en de palmbomen zoals te zien op de midden-lade komen in andere composities terug op de zij-laden. Toegevoegde motieven zijn een hert, een leeuw en een neushoorn. (70, 71).
De motieven van de speer, de krokodil, de neushoorn, man met kromzwaard en de speer zijn gebaseerd op illustraties uit Gedenkwaerdig Bedryf’ en Het Gezantschap. De ande-
170 Beschrijving bij object: Anne Verbruggen in ‘Ex officima’. 2004: p. 5-6.
171 Beschrijving object: Eikelman, R. Die Wittelsbacher und das Reich der Mitte. 2004: p. 259. 172 Verbruggen, A. Een kunstkast voor Willem III. 2004: p. 53-57.
re motieven zijn eveneens op zeventiende-eeuwse geïllustreerde boeken geïnspireerd, zoals die van Jan Luyken.173
Heraldiek en strijd vormen het thema van het decoratiepatroon op het deurtje van het kabinet. In de literatuur wordt dit ook wel aangeduid als “martiale-iconografie, een verwij- zing naar de krijgsgod Mars.174 Het motief van de speer is terug te vinden bij de illustratie van
Gedenkwaerdig Bedryf, maar Dapper heeft het niet als een wapen beschreven maar als ‘Mer-
ken der Manderyns’, attributen die behoorden bij hooggeplaatste functionarissen.175 De deco- raties op de linker- en rechterladen stellen jachttaferelen voor. De diermotieven van de kro- kodil, de olifant en de neushoorn, worden door Nieuhof in algemene termen beschreven. Het zijn diersoorten die in bepaalde gebieden in China voorkomen.176 Bij de transformatie van illustratie naar decoratie is de thematiek van genoemde voorstellingen gewijzigd van decora- tief attribuut (speer) naar maritale-iconografie en van uitheemse diersoort naar jachttafereel.
De speer is gekopieerd van de illustraties naar Dapper en in verschillende composities opgenomen in de voorstelling op het deurtje. De compositie van deze voorstelling doet den- ken aan de frontispice van Het Gezantschap. Het motief van de krokodil uit Het Gezantschap komt tweemaal terug op de laden, een keer naar rechts en een keer naar links gedraaid (afb. 68, 74). De olifant in de decoraties komt niet overeen met die in Nieuhofs illustratie. De neushoorn is gekopieerd naar Nieuhofs illustratie van de rinoceros (afb. 77) die weer op Al- brecht Dürer is gebaseerd. De man met het kromzwaard op de tweede lade rechts lijkt (ge- spiegeld) overgenomen te zijn van Nieuhofs illustratie van de keizer die zijn dochter heeft gedood (afb. 73). In de illustraties zijn de speer en de dieren nauwkeurig en gedetailleerd uitgevoerd. Maar omdat het perspectief bij de dieren niet klopt en zij in verhouding tot de rest te groot zijn afgebeeld is het een vreemde en geënsceneerde voorstelling. Dit geldt eveneens voor de decoraties. Het zijn vlakke voorstellingen die jachttaferelen uitbeelden. De voorstel- ling komt enkel door de heldere kleuren en het kostbare materiaal tot leven.
De transformaties van illustratie naar decoratie hadden tot gevolg dat losse motieven samen werden gebracht in een voorstelling, waarbij de motieven verschillend werden ge- bruikt. Het is precies wat Ulrichs bedoelde met de opmerking: ‘Einzelne Motive, die besonders gefielen, wurden aus ihrem Kontext herausgenommen und dienten nur noch zur Ausschmuckung’.177
173 Verbruggen, A. Een kunstkast voor Willem III. 2004: p. 66. 174 Ibidem: p. 59.
175 Dapper, O. 1670, p. 459.
176 Nieuhof, J. 1665: p. 458-459. Ulrich. F. 2003: p. 91. 177 Ulrichs, F. 2003: p. 102.
De schrijftafel is verwant aan het kabinet en eveneens gemaakt in het atelier van Hendrik van Soest. Opdrachtgever van deze schrijftafel was keurvorst Maximiliaan Emmanuel van Beie- ren De opbouw heeft drie traveeën, waarbij de midden-travee terugwijkt en ten opzichte van het linker- en rechtertravee een hoger afsluitstuk aan de bovenkant heeft (afb. 79). De mid- den-travee heeft een centrale deur met daaromheen vier laden, de beide traveeën links en rechts hebben ieder twee laden. Op de traveeën zijn negen chinoiserievoorstellingen aange- bracht die grotendeels gebaseerd zijn op illustraties uit Het Gezantschap. De voorstelling op de deur komt overeen met het frontispice.178 Ook hier wordt het middelpunt gevormd door de keizer met zijn hand op de wereldbol. In tegenstelling tot het frontispice is de keizer naar links gedraaid. Hij zit niet op een troon maar staat te midden van vier andere personen. Een daarvan houdt een parasol boven de keizer. Voor het podium zijn net als bij de frontispice een aantal figuren te zien, maar dit keer zijn het geen gevangenen maar Europees uitziende personen die de keizer geschenken aanbieden. Van de andere vier figuren, waaronder twee vrouwen, heeft maar een daarvan een Chinees uiterlijk. Op de achtergrond is een pagode toe- gevoegd (afb. 80, 81). Op de laden zijn verschillende voorstellingen met motieven naar Nieu- hof, zoals de man met de kei boven zijn hoofd, de man met de kianhao en de man bij wie een rookpluim uit het haar komt (afb. 82, 83). Andere motieven naar Nieuhof zijn de man die zichzelf met een speer doorboort (afb. 84, 85) palmbomen en pagoden. De thema’s zijn de jacht, religie, strafmethoden (inmetselen) en goocheltrucs. De hoofdvoorstelling en de voor- stelling in het midden bovenaan zijn qua karakter anders dan de overige voorstellingen.
Met de verandering van de beelddrager is tevens de stijl veranderd. De illustraties zijn in zwart-wit. Schaduwpartijen zijn gearceerd. De decoraties op de schrijftafel zijn van kost- baar materiaal zoals ivoor, schelp en messing en hebben daardoor een andere karakter dan de voorstellingen in Het Gezantschap.
Betekenisanalyse, toepassing concepten
De geïntendeerde betekenis moet vooral in het commerciële belang van Van Meurs worden gezocht. De aantrekkelijkheid van de voorstellingen zat in de natuurgetrouwheid en de ste- reotypering van de motieven. De gedetailleerde beschrijving zoals bij de uitheemse diersoor- ten in Het Gezantschap versterkte dit aspect. Men had niet alleen een beeld maar men wist waar en hoe het beschreven dier leefde. De speer naar de illustratie van Dapper was bedoeld de lezers te informeren over de attributen die behoorden bij hooggeplaatste Chinese functio- narissen. De illustraties laten net als de illustraties van goochelaars en gestrafte personen as-
pecten van een andere cultuur zien. De dieren representeerden de wereld van de fauna, de speer was een attribuut van de macht en de macht van de keizer komt tot uitdrukking in het frontispice. De contemporaine beschouwer kon zich op deze manier een beeld van China vormen.
Aangenomen wordt dat het kabinet en de decoraties gemaakt zijn in het atelier van Hendrik van Soest. Onbekend is wie de opdrachtgever was voor het kabinet en het iconogra- fisch programma. Mogelijk was het een geschenk van keurvorst Maximiliaan Emmanuel van Beieren aan Koning-stadhouder Willem III. Laatstgenoemde was opperbevelhebber bij het beleg van Namen en onder zijn leiding werden de Fransen bij deze stad teruggedrongen.179 Het wapenschild van Namen kan daarnaar verwijzen, evenals de uitgeputte strijder die Frank- rijk voorstelt. Deze jachttaferelen lijken een verwijzing naar de jachtpartijen die Willem III zelf bij Het Loo organiseerde. Deze taferelen zijn waarschijnlijk vanwege de Chinese beeld- motieven gekozen, maar wellicht ook door de belangstelling voor chinoiserieobjecten van Willems echtgenote. Het kabinet is zeker bedoeld als pronkstuk in een van de vertrekken van Willem III en zijn vrouw, waar het kostbare materiaal en de luxe uitstraling geassocieerd werd met de natuurlijke materiële rijkdom van Azie. Benjamin Schmidt merkt op dat trans- formatie van voorstellingen “typically took place in the context of ‘collecting’, which allo- wed media to mingle”.180 Het kabinet is door CharlesVictor de Spoelberch geschonken aan de Universiteit van Leuven. Een brand in 1940 heeft het kabinet ernstig beschadigd. De motie- ven naar Nieuhof en Dapper zijn echter intact gebleven. De voorstellingen naar Nieuhof en Dapper zullen door de kostbare materialen en de typische Chinese motieven veel indruk heb- ben gemaakt. Het kabinet was niet uniek in zijn soort. Uit het atelier van Hendrik van Soest is een ander kabinet bekend met het opschrift ‘behelsende de triomphe van de Vreede’, even- eens een verwijzing naar het beleg van Namen en bestemd voor Willem III.181
De decoraties van de schrijftafel zijn uitgevoerd in ivoor en schildpad. Aangezien deze materialen de voorkeur had van Maximiliaan Emmanuel van Beieren gaat men er wel vanuit dat bij betrokken is geweest bij het decoratieprogramma.182 Het meest opvallend is de hoofddecoratie, waar een hoogwaardigheidsbekleder wordt omringd door vijf Europees uit- ziende figuren. De man rechts voor de troon maakt een gevend gebaar. Misschien is het een verwijzing naar de Jezuïeten die in de zeventiende eeuw naar China afreisden met geschen- ken. De voorstellingen hebben ook verschillende thema’s, namelijk hoogwaardigheidsbekle-
179 Verbruggen, A. 2004: p. 50. 180 Schmidt, B. 2011: p. 38
181 Verbruggen, A. 2004: 51-52, 76-82. Volgens Verbruggen is ook dit kabinet onderdeel van de Spoelberch-collectie. 182 Eikelmann, R. Die Wittelsbacher und des Reich der Mitte. 2004: 259-263.
ders en verpozing op de midden-travee en het straffen van personen uit een lagere klasse op de zijladen. Dit zou een verwijzing kunnen zijn naar de standenmaatschappij in de zeventien- de eeuw.
Transmediation van Benjamin Schmidt lijkt in dit geval het meest voor de hand lig- gend concept. “Transmediations also follow the movement of image, yet pay attention, as well, to the media of origin and arrival etc.”183 De motieven in de decoraties kwamen van ver- schillende bronnen en werden samengevoegd in een iconografisch programma. De voorstel- ling transformeerde van een boek, bedoeld voor een groot publiek, naar een object voor een particuliere omgeving. De materialen en de motieven verwijzen beide naar Oost Azië en de cultuur daarvan. Bij iedere transformatiefase is te zien “how replications function and how media matter.”184 Het feit dat het kabinet een chinoiserieproduct zegt gelijk iets over het hy- bride karakter: het kabinet is gemaakt in Antwerpen, de decoraties zijn gebaseerd op de Eu- ropese en de Chinese beeldcultuur en de gebruikte materialen komen uit verschillende plaat- sen in de wereld.
Wat voor het kabinet geldt, geldt eveneens voor de schrijftafel. De opdrachtgever zal met de rijke decoraties zijn eigen rijkdom hebben benadrukt en zijn interesse in een andere cultuur. Wellicht is de hoogwaardigheidsbekleder in de hoofddecoratie eveneens een verwij- zing naar de macht van Maximiliaan Emmanuel van Beieren.
Samenvatting
Enkelvoudige motieven uit verschillende zeventiende eeuwse geïllustreerde boeken werden samengebracht in de decoratieprogramma’s van een kabinet en een schrijftafel. In beide ge- vallen komt in deze interieurstukken de macht van de opdrachtgever en zijn liefde voor kost- bare inheemse materialen tot uitdrukking. Voor de beschouwer zal het kabinet en de schrijfta- fel een voorbeeld zijn van de late zeventiende-eeuwse hofcultuur met chinoiserievoorstellin- gen. Het concept van transmediation lijkt het meest van toepassing.
183 Schmidt, B. 2015: p. 195. 184 Ibidem.
5.6. Zijden wandtapijt Residenz München met voorstelling naar Nieuhof en Dapper