5. Decoraties naar Johan Nieuhof en Olfert Dapper op objecten van toegepaste kunst
5.4 Theepot met scenes naar illustraties van Olfert Dapper
Afb. 58 - 60. Theepot aan twee kanten beschilderd naar prenten van Olfert Dapper. Plaats van productie: Arita porseleinovens. Periode: vroeg achttiende eeuw. Opschrift: Chenghua, Kei- zer van China (ruled 1465-1487). Materiaal en techniek: Porselein, geschilderd in ondergla- zuur blauw. Afmetingen: H. 17 cm., omtrek 24 cm., d. 15 cm. Ashmolean Museum, Oxford. Inventarisnummer: EA1978.759.157
Het Metropolitan museum of Art in New York heeft een identiek exemplaar. Kenmerk: Ac- cession Number: 2002.447.120a,b, verkregen in 2000 uit de Roger G. Gerry Collection.
Vormanalyse
Aan de ene kant van de theepot staat een tempel/pagode bovenop een uitgehouwen rots. Vóór de onderdoorgang vaart een zeilboot en onder de doorgang varen er twee. Rechts van de tem- pel staan twee gebouwen met een trap die naar beneden leidt. Twee figuren lopen de trap op en twee anderen staan bovenaan. Meer naar rechts zijn nog andere gebouwen, een muur en enkele bomen zichtbaar. Geheel rechts staan vier figuren voor een huis over een muur te kij- ken. Aan de andere kant van de muur staat ook iemand. Twee palmbomen steken boven het huis uit. De afbeelding aan de andere kant van de theepot toont een poort met daarbovenop een gebouw van twee verdiepingen waarin een aantal ramen zitten. Links en rechts van de poort staan andere gebouwen. In het midden van de voorstelling is een pagode met negen verdiepingen. Op de voorgrond staan bomen en twee zittende figuren. Rechts komen twee figuren en een paard aangelopen. Het middenplateau wordt gevormd door kronkelpaden en bos. Rondom de tuit en het oor van de theepot zijn blad- en bloemranken geschilderd. De theepot is wit met blauwe decoraties.
De voorstellingen zijn gebaseerd op illustraties uit Gedenkwaerdig Bedryf (afb. 59, 61). Het thema van de ene illustratie in Gedenkwaerdig Bedryf heeft als onderwerp ‘de aan- komst in Peking van het derde Gezandschap onder leiding van Pieter van Hoorn’.158 De voor- stelling met de tempel op de uitgehouwen rots heeft niet zozeer een thema, het is meer een voorbeeld van Chinese architectuur. De illustratie van de tempel van Dapper is mogelijk ge- baseerd op Nieuhofs illustratie van twee tempels op een berg (afb. 35 en 36). Bij de overgang naar een andere beelddrager is de voorstelling van de aankomst in Peking zozeer veranderd dat het thema nauwelijks meer herkenbaar is.
157 Beschrijving bij afbeelding theepot: eastudycentre@ashmus.ox.ac.uk. Bezocht 6 april
2015.https://www.google.nl/webhp?sourceid=chrome-instant&ion=1&espv=2&ie=UTF-8#q=ashmolean+museum.
Dappers illustratie in Gedenkwaerdig Bedryf en de decoratie op de theepot van de pagode op de rots komen maar in beperkte mate overeen. Bij de illustratie zijn op de achter- grond bergen weergegeven en binnen de zuilenrotonde van de pagode zijn levensgrote beel- den te zien. Dit ontbreekt op de decoratie. Verder zijn er enkele kleine variaties in de motie- ven. Zo lijkt de boot op de theepot iets dichter bij de onderdoorgang te varen dan bij de illu- stratie (maar dat kan ook vertekening zijn) en is rechts een deel van een muur zichtbaar die op de illustratie geheel ontbreekt. Het gezelschap dat bij de muur en het gebouw op de thee- pot geheel rechts staat, komt in de illustratie niet voor.
De transformatie van illustratie naar decoratie van het militaire gezelschap dat zich ophoudt voor de stad Peking laat ook veel veranderingen zien. In de eerste plaats ontbreekt bij de theepot het gezelschap en hun uitrusting. De grote poort en de bebouwing vormen naast de pagode de hoofddecoratie, in tegenstelling tot de illustratie waar dit tot een achtergrondde- cor is teruggebracht. Terwijl bij de illustratie het grote gezelschap domineert, zijn menselijke figuren op de theepot teruggebracht tot drie. Op de voorgrond zijn twee gekruiste bomen te zien die overeenkomen met de twee grote gekruiste palmbomen op de illustratie. De palm- bomen rechts op de theepot ontbreken daarentegen weer op de illustratie. Ook hier zijn be- paalde delen van de voorstelling geaccentueerd (pagode en gebouwen). Ruimtelijkheid wordt gecreëerd door de opening van de stadspoort en de figuren op de voorgrond.
Op de illustratie is de voorstelling ingekaderd en begrensd door lucht, water, bomen en bergen, terwijl de begrenzing op de theepot wordt gevormd door andere decoratiepatronen. Spiegelingen en schaduw zoals bij de boten, de rotswand en de bomen in het water ontbreken op de theepot. Door de opening in de rots en de bergen op de achtergrond wordt er in de illu- stratie een mooi verdwijnpunt gecreëerd. De luchtpartij en het water worden afgesloten met een donkere arcering. De voorstelling krijgt door de verdeling van licht en donker en de scherpe contouren het karakter van een ets. De decoratie op de pot heeft een blauwe kleur waarbij bepaalde delen zoals boomstammen donker zijn en de trap, het zeil van de boot en de tempel juist lichter. De motieven zijn in een vloeiende maar vlakke manier weergegeven. De onderdoorgang van de uitgehouwen rots maakt de voorstelling ruimtelijk.
Betekenisanalyse, toepassing concepten
De aankomst van het derde Gezandschap is gedetailleerd beschreven in Gedenkwaerdig
Bedryf. Dapper plaatst op deze manier de gebeurtenis in een context waardoor de lezer het
hebben gehad om alle inspanningen van de VOC om voet aan wal te krijgen in China onder de aandacht te brengen, met name bij de aandeelhouders. De pagode op de uitgehouwen rots, waar het derde gezandschap tijdens haar tocht langs kwam, wordt eveneens nauwkeurig be- schreven. De illustratie zal vooral vanwege de karakteristieke beeldmotieven zijn opgeno- men. Dapper en Van Meurs hebben met de illustraties vooral de interesse van het zeventien- de-eeuwse publiek willen wekken. Voor beiden lag de betekenis van de voorstellingen in het commerciële belang dat men ermee dacht te behalen.
De theepot heeft een interessante ontstaansgeschiedenis. Het materiaal is Imari- porselein, afkomstig uit de ateliers van Arita, een stad in het zuiden van Japan. De decoraties zijn gebaseerd op illustraties over China gemaakt door Olfert Dapper. Onderop de theepot staat een merkteken met zes Chinese karakters.159 De Japanse herkomst heeft wellicht te ma- ken met de val van de Chinese Ming dynastie (1644) en de neergang van de Chinese import rond 1650 waardoor men in Arita meer exportmogelijkheden voor porselein kreeg. Bekend is dat in China en Japan objecten in opdracht werden vervaardigd en gedecoreerd, soms aan de hand van prenten die vanuit Europa waren meegebracht.160. Dit zou een verklaring kunnen zijn in het geval de decoratie in Japan is gemaakt. Het merkteken aan de onderkant van de theepot met een verwijzing naar de Ming- dynastie is opmerkelijk (afb. 62, 63). Een relatie met de voorstelling op de theepot van de stadspoort bij Peking is niet aannemelijk want toen het gezelschap onder leiding van Pieter van Hoorn bij die stad aankwam, was de overgang naar de Qing dynastie al voltrokken. De verwarring rond het merkteken kan voortvloeien uit het feit dat het buiten China is aangebracht en degene die het aanbracht onbekend was met de betekenis van de karakters. Opmerkelijk is dat het exemplaar uit The Metropolitan Museum of Art als ‘Jingdezhen ware’ wordt omschreven. Schmidt gaat ervan uit dat sommige objecten (apothekerspot) afkomstig zijn uit Arita, maar in Nederland zijn gedecoreerd.161 Dit zou ook met de theepot gebeurd kunnen zijn.
In Europa was theedrinken na 1680 een bekend verschijnsel en een geliefde manier van tijdverdrijf.162 Dat deed de productie en de export van theepotten toenemen. De theepot had zowel de functie van een sierobject als een commodity. Wellicht is de theepot gemaakt in
159 Het merkteken zou betekenen: da Ming cheng hu. Vertaald betekent het: grote Ming periode ten tijde van keizer Cheng
Hua in de regeerperiode 1447-1487 (vertalen Jeff Wu, erkend vertalen Chinees-Engels).
160 Jörg, C.1998: p 11. Objecten die speciaal op bestelling in China werden vervaardigd noemde men ‘Chine de commande’.
De vorm en/of de versiering is gekopieerd naar een Europees voorbeeld dat apart werd aangeleverd om als model te die- nen. Het waren voornamelijk particulieren die het voor privé gebruik lieten maken. Voor in Japan gemaakte objecten, zoals de onderhavige theepot, is geen speciaal begrip bekend.
161 Schmidt, B. 2015: p. 315.
162 Lambooy, S. ‘Imitation and inspiration: the artistic rivalry between Dutch delftware and Chinese porcelain’. In Chinese
opdracht van een Engelsman die een Engelse versie had van Gedenkwaerdig Bedryf.163 De decoraties zijn mogelijk gekozen in verband met de stereotype motieven. Engelse onderne- mingen, zogenaamde EIC’s, konden via Chinese tussenhandelaren vanuit grote havenplaatsen zoals Batavia, Japans porselein (en thee) importeren.164 Uit inventarislijsten van veilinghuizen blijkt dat in de periode 1702-1707 in Engeland zeker 110 theepotten zijn verkocht.165 Dit zou een verklaring kunnen zijn voor het feit dat de theepot in Engeland is terechtgekomen. De herkomst kan vanaf 1970 worden getraceerd. De verzamelaar David Hyatt King kocht de theepot toen op de markt van Portobello Road in London voor £15. Later kwam deze in bezit van de kunsthistoricus en chinoiserieverzamelaar Gerald Reitlinger.166 De theepot bevindt zich nu in het Ashmolean Museum in Oxford.
De betekenis van de voorstellingen op de theepot voor latere generaties moeilijk te achterhalen. Net zoals in andere gevallen waren de voorstellingen gescheiden van de tekst uit
Gedenkwaerdig Bedryf. Wellicht ligt de betekenis meer in de functie van het object. Thee-
drinken is net als in China in grote delen van Europa, ook in Nederland, tot de eigen cultuur gaan behoren. De pot in kwestie kan in dit geval echter niet als een commodity worden ge- zien maar wel als een voorwerp van chinoiserie.
Burke’s concept van hybriditeit lijkt op de theepot goed van toepassing. Het is een hybride artefact waarbij begrippen als ‘appropriation’ en ‘adaptation’ aan de orde zijn.167. Het object is geproduceerd in Japan, voorzien van een Chinees merkteken en gedecoreerd naar illustraties uit een Nederlands boek met daarin een reisverslag over China in de zeventiende eeuw. De decoraties hebben in essentie ook een hybride karakter. In vergelijking met de bei- de illustraties uit Gedenkwaerdig Bedryf zijn bij de decoraties veel motieven weggelaten of aangepast. “the local artists modified what they copied, assimilating it to their own traditions etc”.168 Het gevolg van deze decontextualisering maar ook van de hybridisering is dat de mo- tieven op zichzelf kwamen te staan, precies zoals door Burke bedoeld met: “The loss of local roots”.169 Dit is bij de theepot duidelijk het geval.
163 Blussé, L. 1987: p. 29. ‘Gedenkwaerdig Bedryf’ is ook in een Engelse editie uitgebracht.
164 Sakuraba, M. ‘The Chinese junks’s intermediate trade network in Japanse porcelain for the West’. In: Chinese and Ja-
panse porcelain for the Dutch Golden Age. 2014: p. 122.
165 Ibidem: p. 122-125.
166 Informatie op verzoek verkregen van Eastern Art Study Centrum Oxford. 24 juni 2015 (bijlage 1). 167 Burke, P. 2009: p. 13-15.
168 Ibidem: p. 15. 169 Ibidem: 2009: p. 7.
Samenvatting
De theepot is een prachtig voorbeeld van een hybride product: Japans porselein, voorzien van Chinese beeldmotieven op basis van Nederlandse illustraties over China. Burkes concept van hybriditeit is dan ook het meest van toepassing op de theepot. De geïntendeerde betekenis was vooral van commerciële aard. De betekenis van de decoraties lijken ondergeschikt te zijn aan de functie van het object. Een traditioneel Chinees gebruik werd via een object toegeëi- gend (appropriated) en aangepast (adapted) aan de Europese cultuur. De bezoeker van het museum zal in de theepot geen commodity maar sierobject met een chinoiserievoorstelling zien.