Romans in hetEngels

De Engelstalige roman heeft in één generatie een spectaculaire ontwikkeling doorgemaakt. Toen in de jaren dertig al Franstalige Afrikaanse romans versche-nen, hielden de Engelstalige romanciers zich verrassend stil en dat is zo gebleven tot ver in de jaren veertig. Pas in de jaren kwam daarin duidelijk verande-ring. In dit opzicht verschilt deze literatuur van de Franstalige, waarin juist na de de stroom van tijdelijk stagneerde: men moest zich d u i d e l i j k bezinnen op hoe het nu verder moest. De Engelstalige schrijvers had-den dat probleem niet. Zij waren nog maar net begonnen, en niet meer te stuiten in een enthousiaste produktie van poëzie en vooral ook van romans die al gauw in Europa de aandacht De antikoloniale thematiek heeft zich in de roman in het Engels nooit sterk terwijl deze in de Fransta-lige romans jarenlang zo'n grote rol speelde. De EngelstaFransta-lige romanciers hebben vanaf het begin veel meer gericht op de eigen achtergronden en op de postkoloniale situatie. Dat heeft natuurlijk te maken met het tijdstip 179

waarop ze begonnen - de onafhankelijkheid stond al voor de deur - en met de

tussen de Engelse koloniale Het ook te

maken met de omstandigheid dat de meesten van hen hun opleiding in Afrika zelf kregen, vooral aan de universiteit van Ibadan. Opvallend is de grote en snelle bloei van de Nigeriaanse roman. De oorzaken daarvan zijn moeilijk vast te stellen. Misschien ligt de oorzaak o.a. in de protestantse zendingsuitgeverijen in Nigeria, die al vroeg publikaties uitbrachten in de Afrikaanse talen, o.a. in het maar daarin stond Nigeria noch land alleen. De eerste roman verscheen, zoals gezegd, in

Een van de oorzaken van de rijke Nigeriaanse romanoogst wordt wel gezocht in de Onitsha die vanaf verscheen in de marktstad Onitsha in het gebied, waar kleine brochure-achtige, gemakkelijk leesbare boekjes in opla-gen van duizenden exemplaren in boekwinkels en op de markt verkocht werden. Het is een literatuur die opkwam in de jaren na de Tweede Wereldoorlog onder invloed van Indiase en westerse moraliserende liefdesverhaaltjes en films. De nadruk in deze voor Afrika nieuwe literatuur lag op de veranderende mores in liefde, huwelijk en familieaangelegenheden, waarbij het individu belangrijker werd dan de groep in de geürbaniseerde samenleving die de achtergrond vormde voor deze literatuur, zoals de roman ook eigenlijk het genre is waarin de mens vooral als individu gezien wordt, ook wanneer hij te maken heeft met het cultuur-probleem, de kolonisatie of het verzet. Vooral jongeren waren intens geïnteres-seerd in dergelijke verhalen, waarin invloeden terug te vinden zijn van o.a. Marie Corelli, Rider Haggard of Shakespeare, soms hele citaten die letterlijk zijn overgenomen. De in het Engels geschreven roman zoals die ruim tien jaar later door schrijvers werd kan niet helemaal los gezien worden van Onitsha marktliteratuur. Deze sneed zeer gevarieerde onderwerpen aan, van 'hoe hoort het eigenlijk' tot problemen van dronkenschap, geld, seks, schoonheid enz. Een voorbeeld is What Women Are Thinking about Men van Nnadozie (geen jaartal bekend). Daaruit komt het volgende fragment:

Jerome had for desired to speak to her with the intention of making love The chance had actually he missed such possibility might not come At once he ran into a nearby shop and bought many things including cloth which five pounds four shillings and gave it to her. The lady thanked him, but was surprised why such should be done.

man started to dear now,

I have been longing for a way of getting you when alone, so as to have some discussion with you. Now it appears that the Almighty has sent you. All that I . want is for you to follow me to my house, so that we can discuss matters. '

matters might we go to discuss?' she asked. 'Your love and nothing but replied Jerome with a low tone and a face full of smiles.

'I am ' she said. T am not that type. It is rather very unfortunate indeed. You may have to try your luck somewhere else. I am just from a meeting where we women discussed in detail what we think of f i n : Obiechina 1973) 180

Het zou interessant zijn na te gaan welke overeenkomsten er bestaan tussen deze Westafrikaanse massaliteratuur (die ook in Ghana bestaat en in Oost-Afrika) en de achttiende-eeuwse Europese brochureliteratuur, zoals de Engelse uit die tijd, en te onderzoeken welke rol zulke teksten spelen bij de opkomst van de roman in het betreffende Er bestaat stellig een indirecte invloed van de eerste op de laatste. In elk geval is het een feit dat twee derde van de Nigeriaanse romanschrijvers auteurs zijn en dat de meesten uit Onitsha en omgeving komen. (1973: 9) legt het verband als volgt:

The existence of popular writing is a sign of a general literary awakening of which the novel is one of the highest achievements. The fact that this mass of home-produced literature is the work of people with relatively meagre formal education must have greatly encouraged the better educated and

inclined Nigerians to go a step further than the popular writers and produce literature of a more elevated kind. In other words, the existence of literature for the masses acted as a spur to intellectually sophisticated Nigerians to produce more sophisticated forms of literature for more sophisticated readers. De scheiding tussen beide soorten literatuur is nooit gemakkelijk aan te geven. Ook Chinua Achebe publiceerde in Onitsha The Sacrificial Egg and Other

Sto-ries In het werk van een auteur als Cyprian Ekwensi zijn beide soorten zelfs nauw met elkaar verweven. Hij publiceerde al in Love Whispers

in Onitsha, een boek dat pas jaren later zijn weg vond naar een Londense uitgever. In Onitsha was deze novelle meteen een bestseller, die zelfs volgens Emenyonu 7) 'may have helped to inspire the popular (Onitsha) pamphlet Ekwensi schildert in zijn romans levendige taferelen, die zich vooral in de stad afspelen in zeer uiteenlopende milieus, van deftige nachtclubs tot arme wijken. In zijn werk komen de negatieve van de verstedelijking naar voren: het verloren gaan van de hechte familierelaties, armoede, ondervoeding, werkloos-heid, prostitutie enz. Algemeen wordt Nana als zijn beste roman beschouwd. Jagua - 'They called her Jagua because of her good looks and stunning fashions. They said she was Ja-gwa, after the famous British prestige car' (p. 5) - is de hoofdfiguur in deze roman. Haar tweede naam Nana verwijst naar de heldin uit Zola's gelijknamige roman. Jagua Nana is een Nigeriaanse prostituée die ouder wordt en hoopt op een bestaan en een gezinsleven met de jonge leraar Freddie. Deze ziet haar echter alleen als een bron van financiële middelen om te gaan studeren in Engeland. Door de ontmoetingen van Jagua met haar klanten maken we kennis met verschillende aspecten van de Nigeriaanse samenleving ook Ekwensi's People the City, 1954), die voortdurend

wordt beschreven vanuit de relatie met de hoofdpersoon: van de Tropicana nachtclub tot aan de lezingen van de British Council, van de corruptie en misère van het systeem tot aan de glitter van luxe en amusement. Ekwensi is trouwens niet de enige auteur die een visie op de vrouw als 'moeder of hoer' presenteert (vgl. Wachtel In Jagua Nana is sprake van een happy end waarin de moederrol overwint, nadat Jagua (eruggekeerd is naar haar dorp. Daarmee zege-viert het goede over het kwade. Jagua Nana werd in vele talen vertaald. Het boek 181

mocht, ondanks protesten, niet in Nigeria verfilmd worden van de regering, vanwege 'het risico van een slecht image van Afrika', zoals een Nigeriaans regeringspersbericht het in 1963 uitdrukte.

Tn al Ekwensi's werk blijft de band met de populaire literatuur zichtbaar, zijn romans en verhalen gaan dikwijls over personages die de geborgenheid van de streng genormeerde dorpssamenleving verlaten voor het grillige grotestadsge-beuren. Het materiaal zijn romans, personages, ontmoetingen, gebeurtenis-sen, beschrijvingen, heeft hij vooral gezocht in het leven van verschillende soorten mensen en verschillende soorten 'werkelijkheid' in een stad als Lagos. Daaraan ontleent hij zijn informatie. Zijn realisme heeft hem bij critici vaak tot een controversiële figuur gemaakt Emenyonu 1978).

Cyprian Ekwensi heeft ook verhalen geschreven, die in Nigeria spelen en waarin elementen uit de orale literatuur verwerkt bijvoorbeeld An

African Night's Entertainment of The Great Elephant Bird Wat de gebruikmaking van oude mythen en verhalen betreft, staat hij zeker niet alleen in Nigeria: in de inleiding noemden we al Chinua Achebe. Ook Soyinka en John Pepper Clark bekende Een van de meest bekende authen-tieke schrijvers is in dit opzicht Tutuola: hij zet de orale traditie recht-streeks voort.

8.4.2. Amos Tutuola

Deze autodidact luidt de eigenlijke stroom van Nigeriaanse romans in, die ver-schenen zijn sinds in The Palm-Wine Drinkard and His Dead Palm-Wine Tapster in the Deads' Town* het Daarmee was Tutuola al gauw een van de meest bewonderde en verguisde auteurs in Afrika. De kritiek op Tutuola zou een interessant onderdeel kunnen zijn van een nog altijd niet geschreven ge-schiedenis van de Afrikaanse literaire kritiek in Europa en Afrika. De aanvanke-lijke reacties op zijn werk varieerden van negatief in Afrika tot buitengewoon enthousiast in Europa

Tutuola sleet dagen als jongste klerk op een departement in Lagos. Daar schreef h i j in lege uren de verhalen op, zoals deze in zijn jeugd 's avonds werden verteld door ouderen. Onder de eerste lovende lezers in Europa bevond zich Dylan Thomas, die het boek prees in de Observer als een 'thronged, grisly and bewitching story written in young English by a West

Dat 'young English', ongetwijfeld Thomas als positief bedoeld, werd door Nigerianen als in de zin van 'niet in staat tot het van het Engels van Hare Daarin zit het probleem van de moeite die veel Afrikaanse critici met H i j schrijft eigenlijk

in het Engels en zij waren er ongelukkig mee dat dit nu de eerste Nigeriaanse schrijver moest die in Engeland de aandacht trok. En h i j had eens een 'echte' schoolopleiding! Taban veegt met hun argumenten spottend de

aan in The Last Word 969:

To our surprise, one day, into the hall of fame walks a primary school boy, a naughty boy, a boy who knows no grammar, almost a total villager, and he claims a seat among the immortals. What? we shout. Who are you? Were you in Achimota? Perhaps you Ibadan with me? Have you been-to? In a

land where is extremely important, our dropout is meticu-lously analyzed, weighed, and found insolvent. Our analysts pull their agbada up in their university halls and blame the whole thing on Dylan Thomas, Gerald Moore and the whole white world.

De Europeanen van hun kant verweten de Afrikaanse critici het 'genie' van Tutuola niet te zien. Geleidelijk werd de Westafrikaanse kritiek wat beminnelij-ker tegenover de auteur van de Palm-Wine Drinkard, die sindsdien nog een vijftal andere boeken in hetzelfde genre schreef. Thans wordt hij algemeen beschouwd een uniek schrijver ondanks - of dank zij? - een eigen Engels taalgebruik en een beperkte schoolopleiding.

De Palm-Wine Drinkard gaat over een held die naar de stad van de doden gaat om zijn overleden terug te halen, want vóór dit verlies had hij nooit iets anders gedaan dan de hele dag palmwijn drinken. Op zijn zoektocht ontmoet hij allerlei problemen en obstakels, waaraan hij het hoofd weet te bieden, dikwijls dank z i j magische middelen.

Het werk van Tutuola is steeds geschreven rondom het personage van één held of heldin die avonturen beleeft. Sommige critici hebben er moeite mee hem romancier te noemen en noemen zijn werk liever romances. In wezen staat elk van die avonturen op zichzelf en is de eenheid van het verhaal slechts te danken aan het feit dat er één zelfde hoofdpersoon in optreedt. Toen iemand hem vroeg waarom hij voor My Life in the Bush of Ghosts de daarin gegeven volg-orde had aangehouden, was zijn antwoord: 'That is the volg-order in which I came to them. ' Dit antwoord duidt aan dat hij zijn inspiratie van het moment volgt, zoals ook de orale verteller dat doet. Inderdaad wortelt Tutuola's werk diep in de verteltraditie, met zijn woordspelletjes, spreekwoorden, geesten, magie, metamorfosen, monsters enz. In de volgende passage vallen jeux-de-mots en herhalingen op:

My wife said of the woman we met: 'She was not a human-being' and she was not a spirit, but what was she? She was the Red-smaller-tree who was at the front of the bigger Red-tree, and the bigger Red-tree was the Red-king of the Red-people of Red-town and the Red-bush and also the Red-leaves on the bigger Red-tree were the Red-people of the Red-town in the (p. 83) Ook liederen en (zie p. 69v) komen erin voor en spreekwoor-den zijn er te over: 'The rain does not soak the honourable person apart; but the rain soaks everybody who comes out when it is raining'; 'It is in time of difficul-ties that one knows a true friend'; 'It is after the elephant is dead when everybody w i l l go near and cut its flesh.'

Een interessant voorbeeld van liedimprovisatie staat in The Brave African

Huntress De heldin Adebisi, een jageres, keert uit het dreigende bos met haar mannen huiswaarts, in roeiboten. Voor het vertrek uit het bos hebben ze vreemde vruchten zoet als chocolade en romig en koud als ijs. Het lied dat ze dan onderweg zingen is een nieuwe variant op een westerse tophit uit de jaren vijftig, die Tutuola op de radio moet hebben gehoord. Adebisi vertelt:

As they were eating them at a time they formed a kind of song. They first shouted greatly with great joy just to show that they were leaving this jungle safely. And as they were singing this song they began to paddle the canoes along The song which they were singing went thus

With all chocolates:

Icecream: You scream: row o: row o o: row o o o killed all the pigmies

all Ice-cream: for Ice-cream: row o: row o o: row o o o 149)

is het geweer waarmee de heldin in haar avonturen wist te redden. De passage laat hoe liederen improviserend tot stand komen.

Er komen schitterende vreemde wezens in Tutuola's werk voor en mysterieuze dorpen en paleizen. Beschrijvingen daarvan zijn dikwijls zeer gedetailleerd om duidelijk te maken hoe 'anders' ze zijn. Een bekende beschrijving in de

Palm-Wine Drinkard is die van de rode vis die de held ontmoet:

Its head was just like a tortoise's head, but it was as big as an elephant's head, and it had over 30 horns and large eyes which surrounded the head. All these horns were spread out as an umbrella. It could not walk but was gliding like a snake and its body was just like a bat's body and covered with long red hair like strings. could only fly to a short distance, and if it shouted a person who was four miles away would hear. All the eyes which surrounded its head were closing and opening at the same time as if a man was pressing a switch on and off. (p. 79v)

Op zijn zoektocht komt de held heel gewone alledaagse dingen tegen, die dan weer afgewisseld worden met geheimzinnige, ongewone gebeurtenissen. Al zijn

boeken volgen de cyclus van een gebeuren dat ook

symbolisch kan worden opgevat als een afdaling van de mens in op zoek naar eigen mogelijkheden en grenzen.

tussen traditie en verandering

In verscheen Chinua Achebes eerste roman Things Fall Naar eigen zeggen schreef hij deze roman om de eurocentrische visie van westerse schrijvers op Afrika te corrigeren. Deze voornamelijk koloniale schrijvers hadden te lang ongestraft gedaan of wel wisten wat Afrika was en wie de Afrikanen

Ironisch eindigt Achebe zijn roman met de veelbetekenende van een Britse koloniale ambtenaar die een roman wil gaan over de

inboor-Every day brought him some new material. The story of this man who had killed a messenger and hanged himself would make interesting One could almost write a whole chapter on Perhaps not a whole chapter but a reasonable paragraph, at any rate. There was so much else to include, and one

must be firm in cutting out details. He had already chosen the title of the book, after much thought: The Pacification of the Primitive Tribes the Lower

(p. 191)

De titel van het boek is ontleend aan Yeats' The second coming: 'Things fall apart; the centre cannot hold. ' Het verhaal speelt zich af in land, het oostelijk gebied van Nigeria in de tweede helft van de negentiende eeuw, de periode vlak voor en tijdens de komst van de eerste blanken in dat deel van Afrika. Hoofd-thema is de verzwakking van een hechte traditionele samenleving. Dat deze uiteindelijk te gronde gaat, wordt gesymboliseerd in het verval van de held Okonkwo, die in zijn jonge jaren een beroemd worstelaar was. Op het moment dat we kennis met hem heeft hij een grote naam als strijder en behoort hij tot de meest welgestelde en invloedrijke mannen van zijn

De roman is opgebouwd uit drie delen: het eerste deel speelt zich af in Umuofia voor de komst van de blanken, van wier bestaan men nog nauwelijks gehoord heeft. Het tweede deel gaat over Okonkwo's ballingschap in Mbanta, het dorp waar zijn moeder vandaan Hij wordt gedwongen daar zeven jaar door te brengen, omdat hij gezondigd heeft tegen de Aardgodin. Hier worden ook de eerste blanken gesignaleerd en er wordt gepraat over een nieuwe godsdienst, nieuwe machthebbers, een nieuw handelssysteem: het begin van het einde van de bestaande orde. Het derde deel brengt ons in snelle scènes naar de zelfmoord van Okonkwo, die zich hardnekkig bleef verzetten tegen de blanke autoriteit. Zijn tragische dood luidt symbolisch de onvermijdelijke veranderingen in.

De schrijver idealiseert het traditionele dorpsleven niet. De held Okonkwo wordt getekend tegen de achtergrond daarvan: gebeurtenissen als feesten, een trouwerij, contacten met de geesten van de voorouders, de straf die volgt op het overtreden van de regels van de clan. Er wordt veel gebruik gemaakt van spreekwoorden in de conversatie: 'Among the the art of conversation is regarded very and proverbs are the palm-oil with which words are eaten' (p. 10). Achebe verstaat deze kunst zelf duidelijk ook: de uitdrukkingen, spreekwoorden en gesprekken van de dorpelingen onderling verlenen een aparte charme aan zijn stijl. Zijn taalgebruik wordt in later werk wel eens te

een Afrikaans criticus eens opmerkte.

God Drie romans van Achebe spelen vóór de onafhankelijkheid, No

Longer at Ease* aan de vooravond van de onafhankelijkheid, in Lagos, waar de corruptie al hoogtij begint te vieren. A Man the People* (1966)

wordt politieke en maatschappelijke ontwikkeling nog Voor Afrikaanse Engelstalige auteurs in het algemeen en