Maskerade en festival

De vooral in West-Afrika populaire maskerades zijn dansspelen van gekostu-meerde figuren die maskers In elk gebied zijn ze weer anders. De spelers (mannen) beelden geesten uit of voorouders, clowneske figuren en vrouwen. Er wordt muziek bij gemaakt, de dans speelt een grote en het gesproken woord een ondergeschikte rol. Er is vrijwel steeds sprake van dramatische verwikkelingen

Finnegan 1970: 509).

Maskeradespelers worden vergezeld door helpers of begeleiders, die de men-sen oproepen de voorstelling te komen sommigen drummen of bespe-len andere Ook houden zij zo nodig de toeschouwers op een De maskeradespelers dragen een masker en een kostuum dat hen geheel bedekt. Zo'n kostuum kan van stro zijn of riet, het kan ook van stof zijn, bijvoorbeeld een wijde broek met daaroverheen een ruim hemd met lange mou-wen, dat dan versierd is met linten en magische voorwerpen. Een van de meest populaire maskeradefiguren is de schildpad een gulzige

waarover vele verhalen de ronde doen. Horton heeft een voorstelling met hqofdpersoon uitvoerig beschreven (overgenomen door Graham-White 29v), waarin het kort samengevat als volgt toegaat:

Uit het huis van het Ekine genootschap (dat verantwoordelijk is voor het festival en de erbij behorende maskeradespeien) komt 's morgens eerst Ikaki te gekleed in nauwe witte broek, met daarover een knielange witte rok, een los wit hemd met grote donker gekleurde vlekken erop en lange witte mou-wen die ook zijn handen bedekken. Op zijn hoofd draagt hij het schildpadmas-ker, als een soort pet, met langs de rand een franje van riet waardoor zijn gezicht bedekt wordt. Zijn hoofd is verder omwikkeld met een zwarte doek; daarin is een gat gemaakt waardoor hij kan Hij draagt franje rond zijn enkels waar-door zijn voeten bedekt zijn, armbanden, een mes in zijn riem en een grote tas. Andere figuren zijn 'Know All' en 'Know twee van zijn zonen en een derde (zijn favoriete) zoon Kalagidi met diens dwaze, lichtzinnige vrouw Aboita.

De eerste scène speelt zich af tussen Ikaki, 'Know en 'Know Ze gaan het water op in een bootje, maar komen nergens omdat 'Know Nothing' steeds een andere richting op peddelt dan de beide Als hij ziet dat het fout gaat, begint hij te hozen, maar verkeerd om, namelijk water in de kano, in plaats van andersom. Zijn broer gaat hem te lijf en het bootje slaat om. Terug op de oever beginnen zij te dansen. Afrikaanse talen zijn toontalen en de drummers maken daarvan bij hun begeleiding van de dans ook in dit geval gebruik door gewone zinnen om te zetten in hun waardoor ze extra bijdragen aan het vermaak:

During the less dramatic moments of Ikaki's performance, of which this dance is one, the drum-master heaps epithets upon him, switching abruptly from praise to abuse and back. Since the actor replies to each epithet, a verse dialogue is established between them. As the dance continues, Ikaki sings a dirge the dead king of Calabar, while the spectators laugh at his claims that the king owes him a great deal of money. Then the actors retire to the club-house until the cool of the evening. When he appears again Ikaki noses around under all the bushes, backing out of each with a knapsack that becomes fuller and fuller. (Graham-White 30)

Deze episode wordt summier in mime uitgebeeld. Hij herinnert daarmee het publiek aan een veel uitvoeriger verhaal over Aan het eind daarvan komen de drie zoons en Aboita erbij. Deel van het plezier is dat de vrouwenrol ook hier door een man wordt gespeeld. Voor veel van de sketches geldt dat ze geïnspi-reerd zijn op bekende verhalen, maar er zit ook een symbolische betekenis aan vast. De scène in het bootje bijvoorbeeld, hoe kluchtig ook gespeeld, de nederlaag zien van de man met de kwade intenties. Uit zelfverdediging moet het ene familielid soms opstaan tegen het andere, als het kwaad in iemand is gevaren. De scènes worden steeds afgewisseld met zang en Het woord is van minder belang dan de andere elementen in dergelijke voorstellingen:

The masquerade is not intended as an enactment of verbal narrative. Its domi-78

nant symbols are those of rhythmic gesture, dictated by the drum; and in so far as its commentaries have a use, it is one of directing attention to the broad area in which the meaning of dance gesture lies. (Horton 1963: 98) Het ritme is het bindende element dat kracht verleent aan de voorstelling, zoals plot dat is in veel Europees toneel. Ritme schept een dramatische eenheid tussen de diverse onderdelen van de maskerade die dikwijls plaatsvinden op verschil-lende plaatsen in het dorp.

Aan de maskerade ligt vaak een mythe ten grondslag die in het kort wordt uitgebeeld zonder gedetailleerd uitgewerkte vorm. Naar de details hoeft slechts vaag verwezen te worden, omdat het publiek ze kent en ze zouden eerder afbreuk doen aan dan tot het wezen van de maskerade, als ze te veel aandacht zouden Dank zij de toontaalmogelijkheden geven ook de drums voortdu-rend commentaar (zie voor technische details en over de taal van de drum: 1949), zowel op de maskeradespelers als op het verhaal dat ze uit-beelden. De visuele elementen van maskers, dansen, kostuums en het drumritme overheersen de dialoog. Het wezenlijke van de plot komt vooral uit in de muziek en de De maskerade is een goed voorbeeld van de manier waarop veel dramatische voorstellingen in de traditionele maatschappij verlopen, geken-merkt als ze zijn door over het algemeen weinig decor, sterke muzikale begelei-ding, veel zang, improvisatie en inspelen op het aanwezige publiek. De herhalin-gen zijn talrijk. Maskers en kostuums zijn dikwijls belangrijke elementen.

De maskerade duurt twee dagen. Daarin wordt een aantal los met verbonden episodes rond bekende personages gespeeld. Dat van derge-lijke voorstellingen zo weinig bestaan is geen wonder. Er zijn zoveel lokale toespelingen die geen uitleg behoeven voor het aanwezige publiek, dat het voor een buitenstaander nauwelijks te volgen is. Verder gaat het bij de maskerade meer om de taal van de drum en de dans dan om het woord. Degene die dit alles wil beschrijven staat voor grote problemen. De videotechniek van vandaag maakt een opname stellig veel gemakkelijker. De Nigeriaan John Pep-per Clark heeft op die manier een zevendaags festival vastgelegd bij zijn volk de

waarvan de Ozidi het belangrijkste personage is (zie Clark 1977). Dergelijke dramavoorstellingen worden inderdaad meestal uitgevoerd tijdens een festival. Vandaar dat Ogunba 3v) er de naam traditioneel festival-drama aan gaf. In feite bedoelt hij daarmee voorstellingen die te zijn met de hier beschreven maskeradespeien. Een festival is verbonden met een god of vergoddelijkte voorouder. Het is in wezen een religieus geïnspireerd gebeu-ren, maar ook hier zijn overgangsvormen van het oorspronkelijke ritueel naar dansdrama voortdurend zichtbaar in de functie die de voorstelling heeft voor het aanwezige publiek.

Festivals bieden een uitstekend kader voor allerlei vormen van artistieke ex-pressie. Het publiek komt in groten getale naar de bekende festivals om de viering bij te wonen. Een enkel festival vindt maar eens in de zestig jaar plaats, omdat de voorbereiding zo arbeidsintensief is, zoals bijvoorbeeld de Sigi cere-monie van de Dogon. Andere festivals variëren in frequentie van eens per jaar tot om de zeven jaar. Bij veel volken vormen de vele festivals een cyclus:

Each important traditional festival lasts for a considerable time which may be three, seven, nine or sixteen days, a month or every three months. Each tends to have a story or myth to perform and each makes use of its own peculiar style in the dramatic realization of the story. In the process the arts of costuming, masking, drumming, chanting, dancing and several others are utilized in a manner not totally dissimilar to their usage in other dramatic traditions. Thus, each year there is a cycle of performance which evokes much of the history of the community and also brings to light all the artistic forms in the

It is this total presentation that is properly to be regarded as festival drama. (Ogunba 1978: 5)

Maskers hebben een lange geschiedenis. Ze worden onder meer gebruikt bij plechtigheden die de interne verhouding van de groep moeten verzekeren. Bij maskerades worden dans en muziek afgewisseld met zang en het reciteren van mythen waarbij de ceremonie dagenlang kan Meestal zijn het de mannen die maskers dragen en is het vrouwen verboden deze te zien, maar er zijn ook plechtigheden die alleen voor vrouwen toegankelijk zijn (Laude 1972: 200; Eliade 1957: 262vv). De drager van het masker kan de oergeschiedenis uitbeel-den om te laten zien hoe nauw de eigen maatschappij daarmee verbonuitbeel-den is. Door het dragen van het masker vormt de speler de verbindingsschakel tussen de mensen en de mythische wereld van goden, geesten en helden. Het masker bevestigt de realiteit van de mythe in het dagelijks leven en onderstreept de continuïteit van de traditionele waarden in de samenleving.

Maskers worden gebruikt bij verschillende plechtigheden. Zo kan de initiatie worden afgesloten met gemaskerde dansen. Vaak worden de maskers gedragen door leden van geheime Zij dragen hun maskers tijdens bijeenkomsten, zoals de die we eerder noemden of de luipaardmannen in Zaïre. Zo bestaat o.a. bij de Mende een geheim vrouwengenootschap met eigen maskers.

Dank zij de maskers worden de dansers beschermd tijdens de rituele plechtig-heid. In de heilige handeling die het spel van oorsprong is, vormt het masker een magisch middel om het leven te laten zegevieren over levensvijandige krachten (Laude Hunningher 23v) en een verbinding te leggen met de mythische wereld. Het is waarschijnlijk dat altijd in meerdere of mindere mate sprake is van een religieus element. Men gelooft dat de gemaskerde figuren bovennatuurlijk zijn of nauw verbonden met bovennatuurlijke wezens. Niet-ingewijden hebben diep ontzag voor de maskerdragers die een geheim genoot-schap vormen. De maskers zijn heilig en mogen niet worden aangeraakt; de identiteit van de maskerdrager moet verborgen blijven. Bij de Ibibio (Nigeria) wordt voor de geestspelen speciaal een gehuurd die eten en onderdak krijgt op het erf van het dorpshoofd. Er mag geen ruzie zijn zolang hij werkt aan maskers, poppen en attributen.

Bij de komen ook veel maskeradevormen voor. Een bekend voorbeeld is het Egungun genootschap, een groep die tot taak heeft de geesten van de voorouders te bewaken. Wanneer een bepaalde voorouder wordt om vereerd te worden, wordt een masker voor hem gesneden. Er zijn ook maskera-des waarbij de deelnemers dieren uitbeelden Rotimi 43v en Adedeji

1979). Bij een bepaalde maskerade hoort een vast ritme van de tamtam. De dansers die de maskers veranderen hun stem en identificeren zich met de door hen uitgebeelde figuur. De Egungun maskers worden - uit respect? - zelden genoemd bij de naam van de voorouder aan wie ze gewijd De maskers zijn een tastbaar middel tot contact met de bovennatuurlijke wereld. Het kan echter ook gebeuren dat het artistieke aspect overheerst, zoals bij het door Ogunba (1978: 26) genoemde Orofestival, dat niet door de koning of een bijzonder genootschap wordt georganiseerd, maar door de gewone mensen, festivals 'which have a thin content'. Onder de meest voorkomende typen bevinden zich maskerspelers als de politieagent, de bisschop, de (meestal blanke) vreemdeling, de prostituée, het naar westers model getrouwde echtpaar (arm in arm), terwijl de voorstelling vaak een satirische inslag heeft. Uiteraard zijn er ook bij veel volken in Afrika waarbij geen maskers worden gedragen. Bovendien worden maskers soms voor andere dan dramatische doel-einden gebruikt, o.a. in de rechtspraak bij volken als de in Guinee. Het dragen van maskers beschermt degene die de draak steekt met bepaalde mensen uit het publiek evenzeer als degene die bepaalde straffen moet opleggen aan wetsovertreders in de gemeenschap.