De rol van de onderzoeker

De onderzoeker is een essentiële schakel in kwalitatief onderzoek (Kelchtermans, 1999b). De afname van interviews is immers geen louter technische aangelegenheid van vragen stellen, maar ook een interpersoonlijke interactie tussen de onderzoeker en de respondenten (Kvale, 1996). Een goede vertrouwensrelatie tussen respondent en onderzoeker is essentieel om diepgaande informatie te verkrijgen (Kelchtermans, 1994), wat we poogden te realiseren door als onderzoeker steeds dezelfde respondenten te bevragen. We gaan er in navolging van Kelchtermans (1994) dan ook van uit dat een leerkracht zijn of haar verhaal enkel zal vertellen wanneer hij of zij voldoende vertrouwen en wederkerigheid ervaart in een veilige gespreksruimte. Dit vertellen poogden we te stimuleren door ten eerste actief te luisteren, wat wil zeggen dat we een actieve houding aannamen en onder andere bij de respondenten nagingen of we hen wel juist begrepen hadden (Radnor, 2002). Het nagaan van het standpunt van de respondenten wordt ook wel een member check genoemd. Door dit te doen konden eventuele misinterpretaties door de onderzoekers gecorrigeerd worden

(Ghesquière & Staessens, 1999; McMillan & Wergin, 2009). Vervolgens wordt ook gewezen op het belang van doorvragen indien dit relevant is voor het beantwoorden van de onderzoeksvragen (Kelchtermans, 1994; Kvale, 1996). De onderzoeker vertrouwt hierbij op zijn eigen subjectieve aanvoelen en toont daarbij respect en tactvolheid ten aanzien van de geïnterviewde (Kelchtermans, 1994). Aan dit laatste kwamen we tegemoet door keer op keer de anonimiteit te garanderen, te vragen of er een geluidsopname van het interview gemaakt mocht worden en hierbij uitdrukkelijk te benadrukken dat de opname op elk moment gestopt kon worden. Verder waren we ons er ook van bewust dat er een asymmetrische machtsrelatie bestaat tussen de onderzoeker en de respondent, waardoor een interview nooit volledig wederkerig is. De onderzoeker is immers degene die zowel het onderwerp als het verloop van het gesprek bepaalt (naar Kvale, 1996). In ons masterproefonderzoek werd zowel de inhoud als het verloop van het gesprek grotendeels gestructureerd door de interviewleidraad.

Bij onderzoek is vervolgens de houding van de onderzoeker van essentieel belang (Kvale, 1996). Kelchtermans (1994) stelt dat de houding van een actieve, oprecht geïnteresseerde en niet-beoordelende luisteraar aangewezen is. Hieraan trachtten we enerzijds tegemoet te komen door, zoals hierboven beschreven, actief te luisteren en zo onze interesse te tonen. Anderzijds benadrukten we dat er geen juiste of foute antwoorden zijn en we louter geïnteresseerd waren in wat zij te vertellen hadden, zonder dat we hierover een oordeel wilden vellen. Verder wordt het evenwicht tussen “afstand en nabijheid” aangehaald in de literatuur (Kelchtermans, 1994; Maso & Smaling, 1998). Hiermee wordt bedoeld dat de onderzoeker enerzijds openstaat voor de respondent in de interviewsituatie, maar dat er anderzijds een zekere afstand wordt behouden. Engagement ten aanzien van de respondent is dus gewenst, maar tegelijk moet voldoende afstand bewaard blijven, om over- identificatie met de respondent te vermijden (Kelchtermans, 1994; Wester, 1987). Een houding die ons geholpen heeft bij het vinden van dit evenwicht is die van de “relatieve

buitenstaander” (Kelchtermans, 1994). Wij maakten immers geen deel uit van de school

waarin dit masterproefonderzoek gevoerd werd, maar waren wel op de hoogte van de gangbare praktijken binnen de school, wat onze positie relatief maakte. Hierbij aansluitend spreekt Kvale (1996) van een “opzettelijke naïviteit”, waarbij de onderzoeker open staat voor nieuwe en onverwachte fenomenen. Tijdens ieder interview werd er namelijk een ander verhaal verteld, waarbij om toelichting en verduidelijking gevraagd werd. Ook wanneer de respondenten bepaalde termen of impliciete verwoordingen gebruikten, die voor ons als onderzoekers reeds vanzelfsprekend waren, vroegen we toch nog om verduidelijking. Kelchtermans (1994) stelt hierbij aansluitend dat een interview aangevangen wordt met een zekere onwetendheid en nieuwsgierigheid naar wat de respondent te vertellen heeft. Ten slotte is de rol van de interviewer meer dan enkel luisteren en het stellen van vragen. Ook

observeren en aandacht hebben voor non-verbaal gedrag, zoals lichaamshouding en gezichtsuitdrukkingen behoren tot de taak van de onderzoeker. Interviews zijn immers meer dan enkel verbale communicatie (Kelchtermans, 1994). De relatie onderzoeker - respondent is bovendien niet enkel van belang voor en tijdens het interview, maar ook na het interview aangezien er nog expliciet aandacht besteed moet worden aan de nazorg (Kelchtermans, 1994; Kvale, 1996). Hieraan poogden we tegemoet te komen door na elk interview een kort informeel gesprek te voeren met de respondent. Bovendien zullen we ook na afloop van het gehele onderzoek de terugkoppeling naar de school en respondenten verzorgen.

Hoewel steeds gesteld wordt dat onderzoek objectief gevoerd moet worden, valt het niet te vermijden dat onderzoekers gekleurd worden door een zekere subjectiviteit. Maso en Smaling (1998) stellen zelfs dat de subjectiviteit van de onderzoeker noodzakelijk is. Aangezien subjectiviteit geen element van willekeur mag zijn, is het belangrijk om als onderzoeker je eigen subjectiviteit te erkennen, controleren en expliciteren. Hierdoor is er sprake van een “gecontroleerde of geëxpliciteerde subjectiviteit” (Staessens, 1991), waaraan we in dit masterproefonderzoek trachtten tegemoet te komen door het nauwgezet bijhouden van een onderzoekslogboek. In dit onderzoekslogboek werden aantekeningen gemaakt van ieder contact met de respondent, met name: informatie over de informele gesprekken voor en na het interview, de beleving van de onderzoeker etc. (Kelchtermans, 1994, 1999a). Tenzij anders vermeld, is deze paragraaf gebasseerd op voorgaand onderzoek aan het Centrum voor Onderwijsbeleid – en vernieuwing en Lerarenopleiding (Appeltans & Vermeir, 2012; Ballet, 2007).