In het vorige hoofdstuk zagen we dat referentialiteit een belangrijke rol speelt in de constructie van werkelijkheid. Door aan bepaalde zaken in de buitenwereld te refereren geven deze aan de tekst een bepaalde aannemelijkheid. Dit gebeurt ook in de teksten van Conover en Dash. Een veel gebruikte manier is de verwijzing naar straat en plaatsnamen in de daadwerkelijke wereld. In de openingszin van het tweede hoofdstuk van Rosa Lee komt dat bijvoorbeeld duidelijk naar voren:
"Rosa Lee guided her eleven-year-old grandson through the narrow aisles of a thrift shop in suburban Oxon Hill, Maryland, past the crowded racks of secondhand pants and shirts, stopping finally at the row of children's jackets and winter coats."211
In deze zin geeft Dash een redelijk uitgebreide beschrijving van de tweedehandswinkel waar Rosa Lee enkele zinnen later een jas voor haar kleinzoon zal stelen. Hij geeft de plaatsnaam aan, Oxon Hill,
Maryland, een omschrijving van de buurt, suburban, en beschrijft het interieur van de winkel, the narrow aisles/ crowded racks of secondhand pants and shirts. Als we vervolgens ons realiseren dat Rosa Lee oorspronkelijk een artikel is voor de Washington Post en de meeste lezers dus
hoogstwaarschijnlijk Oxon Hill en de tweedehandswinkel kennen, zien we hoe Dash hier zijn verhaal een duidelijk ijkpunt geeft in de werkelijkheid. Je zou kunnen zeggen dat in dit voorbeeld de verwijzing nog vaag is, a thrift shop in suburban Oxon Hill, Maryland, kan op heel veel winkels slaan, maar minder twijfels ontstaan bij gedetailleerdere beschrijvingen waarin een straatnaam expliciet vermeld wordt. Zoals Dash in dit voorbeeld uit hetzelfde hoofdstuk doet:
"Rosa Lee and most of her nine living brothers and sisters were gathered in the narrow basement of their grandmother Lugenia Lawrence's house on Seventeenth Street N.E..212
Hier is geen enkele twijfel mogelijk dat er naar een werkelijk bestaande plaats verwezen wordt. Seventeenth Street N.E. is een straat die de lezer kan vinden op een kaart van Washington en bovendien in de achterbuurt ligt waar grote delen van het verhaal zich afspelen.
211
Dash, 39
55 Conover maakt op een zelfde manier als Dash gebruik van plaatsnamen om zijn verhaal in de werkelijkheid te haken. Hij schrijft bijvoorbeeld het volgende in een passage waarin hij onderweg is naar Florida met een aantal Mexicanen:
"It was that afternoon, near Texola, on the Texas-Oklahoma line, that the windshield wiper motor stopped. The freezing rain, however, continued, and when roadside tinkering failed to provide a solution, we pulled off the interstate and into the service bay of a tiny service station in Elk City."213
Ook hier weer zijn er de verwijzingen naar werkelijk bestaande plaatsen: Texola, Elk City. Daarnaast nog eens aangevuld met de naam van een weg, the Texas-Oklahoma line. Maar het noemen van deze plaatsen is niet alleen een manier om te refereren aan objecten buiten de tekst. Tegelijk is het ook een manier voor Conover en Dash om te laten zien dat ze zo nauwkeurig mogelijk verslag doen. Conover beschrijft niet een snelweg en een klein stadje waar hij zijn auto laat repareren, maar een specifieke snelweg en een specifieke stad. Door zo nauwgezet te verwijzen naar een bepaalde plaats stelt hij niet alleen dat, omdat deze plaatsen bestaan het verhaal geloofwaardig is, maar ook dat hij een betrouwbare verteller is die goed heeft geobserveerd. Hij weet dat de ruitenwisser kapot ging in de buurt van Texola omdat hij er zelf bij was en het observeerde. Dit wordt nog eens versterkt door twee andere interessante woordcombinaties: Freezing rain en tiny service station. Behalve de plaats kan Conover ook specifieke details reproduceren: het regende hard en koud en de garage was heel klein. Als we dat vergelijken met het voorbeeld van Dash over de winkel waar Rosa Lee kleren wil gaan stelen, zien we precies hetzelfde. Ook hier is er de nadruk op de details die de plaats nog eens extra beschrijven, de volgepakte rekken, de nauwe gangpaden. Maar de beschrijvingen kunnen nog uitgebreider, waardoor ze nog meer effect hebben. Conover doet dat bijvoorbeeld in deze passage:
"By nightfall we had reached La Belle, our destination. The air was wet and heavy. Windows down, we drove along State Road 29, Bridge Street, the main drag of a town that looked like many other towns in the South. There was a white courthouse here, Baptist Church there, little minimalls, park with a picnic table, motels. Down the side streets we could see well kept neighborhoods, with lawns and streetlights, late-model American cars parked along the curbs. We continued through a zone of motels that looked rather worse for wear than the others, and soon after turned onto an overgrown lane away from the nice neighborhoods."214
Door minutieus te beschrijven probeert hij met deze passage een beeld van de werkelijkheid te construeren waarin zoveel mogelijk waarheidsgetrouw ingevuld is. Hij refereert aan objecten en beelden die in ons hoofd bestaan met zinsneden zoals: looked like many other towns in the south en
white courthouse. Maar deze passage dient ook een ander doel, hij is van groot belang om het contrast
tussen het leven van de blanke Amerikanen uit de middenklasse en de arme Mexicaanse immigranten
213
Conover, 125-126
56 en arme Afro-Amerikanen in de achterbuurten weer te geven. Dat blijkt vooral wanneer we de daaropvolgende alinea lezen:
"The paved road quickly became dirt, pocked with holes. There were no streetlights here, but in the moonlight were visible shacks and trailers of various kinds, standing pools of water, trash cans, stoops. Little looked trimmed or manicured, much was wild. Sitting in chairs on their lawn of dirt were two black men, enjoying a smoke; someone in the back of the car suggested rolling up the windows if we were to continue through that kind of neighborhood."215
De beschrijving in deze passage contrasteert in alles met die van een alinea daarvoor. Er zijn geen mooie wegen, de tuinen zijn niet onderhouden en er is geen straatverlichting. Conover gebruikt nog steeds dezelfde techniek van een uitgebreide beschrijving om ons een zo waarheidsgetrouw mogelijk beeld van de werkelijkheid te geven maar zet deze nu ook op een andere manier in dan alleen voor werkelijkheidsconstructie. Tekenend daarvoor is de laatste zin van deze passage: "Someone in the car
suggested rolling up the windows". Het is een klein zinnetje waarmee Conover als het ware zegt dat de
mannen in de auto, zover verwijderd van de lezer, uiteindelijk weinig van hen verschillen. Het zijn ook mannen op zoek naar werk en vastigheid die bang worden in ongure achterbuurten. Maar tegelijk zit er ook een moraliserende kant aan. Zij zijn het die gedwongen worden naar dit soort wijken te gaan omdat ze geen andere keus hebben, wij niet.
Alleen verwijzen naar plaatsen is echter nogal summier om de gehele constructie van werkelijkheid aan op te hangen. Als we kijken naar de verschillende detailleringen voor het realisme die Furst aandroeg dan zien we dat detaillering van personen en objecten ook van groot belang zijn. Een goed voorbeeld daarvan komen we tegen bij Dash:
"Her bedroom television is on, as usual. It is Inauguration Day. On the screen, crowds are gathering at the Capitol Hill to see Bill Clinton take the oath of office."216
Dash verbindt met deze specifieke scène een bepaald moment in de tijd, de inauguratie van Clinton, en een bepaalde algemeen bekende persoon, president Clinton, met zijn eigen waargebeurde verhaal over Rosa Lee. Door deze vorm van gelijktijdigheid zien we dat er parallellen zijn tussen de wereld die we kennen uit de krant en van het journaal en we voor waar aannemen en met datgene wat Dash ons vertelt. De aanwezigheid van zo'n goed gedocumenteerde gebeurtenis draagt bij aan de geloofwaardigheid van het narratief. Bovendien is de scène ook hier een uiterst adequaat middel om het contrast tussen de gewone Amerikaan en de arme bewoners van de achterbuurten te illustreren. Op dezelfde manier als Conover dat deed door twee wijken naast elkaar te leggen gaat Dash ook te werk en dat is goed te zien als we het vervolg van de scène lezen:
215
Conover, 135
57
"Rosa Lee pays no attention. She has no interest in politics or government. She has never voted. "It's not going to make one bit of difference in my life", she once told me. "White people are going to treat us like they want anyway." In her mind, white people have all the power, and they don't care about blacks. "I wouldn't go two blocks to vote," she says. "I have seen too much and hasn't nothing changed. The only thing that's changed is we don't have to ride in the back of the bus." There is almost no connection between Rosa Lee's world and the world of Washington's policymakers and politicians. One day soon after the November election, I mentioned Clinton during a conversation with Rosa Lee; she didn't know his name or that an election was held."217
Verwijzen naar bepaalde bekende gebeurtenissen en personen werkt dus uitermate goed om geloofwaardigheid in het verhaal aan te brengen. Hetzelfde geld voor objecten en merknamen. Dash spreekt bijvoorbeeld regelmatig af met Rosa Lee in haar favoriete McDonalds en ook Conover doet iets soortgelijks in deze passage:
"My gaze followed Chuco's pointing finger up the pole of a road sign for Kentucky Fried Chicken! They were talking about the Colonel.
"Colonel Sanders" I said. "Why didn't you say so?"
"Cairrrn-ul San-dess," Chuco struggled. They hadn't been teasing me - it was just a very difficult name for a Mexican to pronounce."218
Verwijzen naar plaatsnamen, personen en objecten buiten de tekst is een goede manier om het narratief geloofwaardiger te maken. Maar we zagen in het vorige hoofdstuk ook dat een verwijzing naar iets buiten de tekst niet exclusief is voorbehouden aan journalisten. Schrijvers kunnen ook van dit soort technieken gebruik maken, dat wat Searle een pretended illocutionary act noemt. Een verwijzing naar McDonalds of Kentucky Fried Chicken komt hoogstwaarschijnlijk wel in enkele romans voor net als het noemen van echte straten en plaatsnamen. Daarom is het van belang naast dit soort algemene verwijzingen ook meer specifieke en officiële referenties op te voeren. Dit doet Dash door in de tekst zo nu en dan de mening van een expert op te nemen. Bijvoorbeeld in de volgende passage:
"Since the early 1980s, Clark-Lewis has interviewed more than 120 black women from the South. Eighty-three of them were of the same generation and out of the same rural traditions as Rosetta Wright. They came to Washington from all over the South in the 1920s and 1930s to work as
domestics. About twenty, like Rosetta, were from rural North Carolina. "The reality of domestic work was all pervasive for black women of that generation," Clark-Lewis says.
217
Dash, 223
58
As I spoke with Clark-Lewis, it became clear why education was such a low priority to Rosetta Wright."219
Het onderzoek van de wetenschapper Clark-Lewis is hier als het ware ondersteunend bewijs voor datgene wat Dash vertelt in zijn boek. Door de wetenschappelijke onderbouwing kan hij niet alleen duiden waarom Rosa Lee niet kan lezen en schrijven maar laat hij ook zien dat dit een probleem is dat werkelijk bestaat en waarnaar wetenschappelijk onderzoek gedaan wordt door gerenommeerde wetenschappers.. De lezer zal daardoor eerder geneigd zijn waarde te hechten aan de geloofwaardigheid van de tekst omdat deze wetenschappelijk is onderbouwd. Telkens wanneer in de tekst er gebeurtenissen plaatsvinden die voor de lezer moeilijk te begrijpen zijn grijpt hij dan ook naar duiding door wetenschappers. Zoals ook in het volgende voorbeeld waarin verklaard wordt hoe criminaliteit van generatie op generatie door gegeven wordt:
""Sixty percent of black boys come from fatherless homes," says Richard Majors. "Most of them are being raised by their peers in these underclass communities."220
Wat Dash doet is het beschrijven van een situatie, de kleinzoon van Rosa Lee belandt in de criminaliteit in navolging van zijn ouders, ooms en tantes, en vervolgens zet hij deze in een bredere context door een expert op te voeren zodat hij kan stellen dat zijn beschrijving overeenkomt met wat daadwerkelijk in deze gemeenschappen gebeurt. Dash voegt echter niet alleen een wetenschappelijk discours toe hij maakt ook gebruik van ambtelijke bronnen zoals politierapporten, om verwijzingen uit de buitenwereld in zijn tekst op te kunnen nemen:
"The same weekend, police filed a warrant in court that more fully described the events surrounding the murder of Steve Priester.
"On Friday, December 4, 1992, at about 2P.M.," the warrant began, "officers at the Metropolitan Police Department were called to an apartment at 425 Atlantic Street, S.E., for a complaint of burglary. When police entered the apartment, they discovered the lifeless body of the victim, Steven Priester, handcuffed and gagged, inside the closet of the apartment. ... He had suffered a bullet wound to the head."221
In dit geval wordt met het opnemen van de tekst uit het proces verbaal waarin Rosa Lee's dochter Patty beschuldigd wordt van medeplichtigheid aan moord, een verwijzing gedaan naar een werkelijk bestaand document dat teruggevonden kan worden in de archieven van de politie van Washington. De moord op Steven Priester kan objectief geverifieerd worden en draagt zo bij aan het construeren van werkelijkheid. Het opnemen van dit proces verbaal heeft daarnaast nog een andere belangrijke functie in de werkelijkheidsconstructie, het gaat hier om een onafhankelijke objectieve bron die een
219 Dash, 76
220
Ibidem, 205
59 gebeurtenis beschrijft waarbij de journalist onmogelijk zelf aanwezig kon zijn. Het opnemen van dit soort officiële bronnen heeft ook nut om te dien als vorm van hoor- en wederhoor. Dash zet bijvoorbeeld het fragment uit het politie-onderzoek tegenover verklaringen die Rosa Lee over haar dochter doet:
"Rosa Lee's lower lip is trembling. "She didn't kill him! She was drunk. I know Patty when she gets drunk. She's just like a little child. I don't think I ever let her grow up. She was my first daughter, and I kept her kind of under me."222
En de video van het verhoor dat de politie van Washington met Patty hield:
"Patty tells Detective Washington that she agreed to the scheme but only because the "tall dude" had threatened to hurt her if she didn't.
About 11 P.M., she says, she walked Priester to his apartment a few blocks away. Minutes later, there was a knock at the door. It was Turk, his two friends and another man. Patty let them in. "The tall dude gave me twenty-two dollars for opening the door," Patty says on the videotape."223
Zo krijgen we drie verschillende standpunten te zien over één bepaalde gebeurtenis en geeft het Dash de mogelijkheid om de lezer te laten zien hoe hij een gebeurtenis probeert te reconstrueren door middel van het combineren van verschillende getuigen. In de drie voorbeelden komt dit mooi samen omdat ze alle drie een verschillend stukje van de puzzel geven, van wat er die avond gebeurd is. De verschillende bronnen zijn een typische techniek uit de reguliere journalistiek, waarin ook zoveel mogelijk gezocht wordt naar verschillende bronnen voor een zo objectief mogelijk beeld.
Een andere manier om referentialiteit in de tekst te verweven is door gebruik te maken van zeer specifieke details die een bepaalde groep karakteriseren. In het geval van Coyotes is een belangrijk onderdeel het Spaans dat de Mexicaanse immigranten spreken. Conover geeft dit in het Engels vertaald weer in cursieve tekst. Maar doorspekt deze passages wel met specifieke Mexicaans-Spaanse woorden, met name in de dialoog (cursief in het origineel is hier niet-cursief):
"Little more than a besequined G-string appeared to separate her womanhood from the yearnings of the four ... nothing, perhaps, that enough dollars wouldn't cure. "Tantas curvas," breathed Victor, "y
yo no tengo frenos." ("So many curves, and I've got no brakes.")224
Tot slot is er nog een andere vorm van referentialiteit die van belang is, die van foto's en afbeeldingen. In Coyotes is dat in de vorm van een kaart van de Verenigde Staten op de beginpagina's van het boek waarop de routes te zien zijn waarlangs de Mexicaanse immigranten zich verplaatsen door het land. Kaarten zijn uitermate geschikt om als referent te gebruiken omdat de lezer ze herkent en zich een
222 Dash, 223
223
Ibidem, 221
60 duidelijk beeld kan vormen van de geografische binding van het verhaal. Dat geldt ook voor foto's, waarvan er veel zijn opgenomen in Rosa Lee. Op de foto's zien we Rosa Lee en haar familieleden, een onweerlegbaar bewijs van het feit dat deze mensen echt bestaan. Ook al moeten we daar uiteraard de kanttekening bij maken dat het om acteurs kan gaan en de foto in scène kan zijn gezet. De foto wint dan ook vooral aan geloofwaardigheid door de wisselwerking die er bestaat tussen afbeelding en tekst.