De eerste aanwijzingen dat er zich te Nattenhaasdonk mogelijk een kerk bevond, gaan terug tot het einde van de 11de eeuw. Op dat moment beschikte men er over twee priesters, wat wijst op het belang van de parochie. Begin 13de eeuw was er ook een riddergeslacht dat met Nattenhaasdonk kan worden in verband gebracht. Rond de kerk mag dus gegroepeerde bewoning verwacht worden. Daarvan zijn echter geen zichtbare bewijzen bewaard gebleven. Enkel archeologisch onderzoek met ingreep in de bodem kan hierover uitsluitsel verlenen.
De oudste bronnen die bewoning in Nattenhaasdonk vermelden zijn een cijnsboek uit 1571 en de registers van de twintigste penning voor 1572 en 1573. De vermeldde gebouwen kunnen echter niet nader gelokaliseerd worden aan de hand van de informatie in de teksten.
Het cijnsboek van 1571 door Gillis Snellink opgesteld voor Gaspar Schetz164 met daarin
‘Schoof en helftwinninge van Rumst behorend aan Conrad d’Ursel’ werd systematisch
aangevuld tot 1674. Het vermeld ‘een hofstede met boomgaard te Haecxdonck palende het ene einde ten westen aan de hofgracht van de Schotte en met het ander uiteinde oost aan kerkstappe165. Z ‘s Heerenstraete gelegen met de boomgaard aan het kerkhof. Eigenaar is Jan Ingels, zoon Cornelis, alias buetericx.166 Uit het cijnsboek blijkt dat de beschreven hofstede een leen was van de heer van Hingene.167
Voor Hingene bleven de registers van de 20ste penning opgesteld voor de jaren 1572 en 1573 bewaard. 168 Deze vermelden voor Nattenhaasdonk:
- een hofstede met schuur, stallen en land van 4,5 bunder (= 6 ha) eigenaar is Franchois de schotte, huurder Jan de Keysere.
- hofstede met schuren van 6 roeden (= 201 m2) eigenaar = wezen Christoffel Andries, huurder is Jan Neefs
- een huisje in eigendom van Daneel Raman zonder afmetingen.
164 Gaspard Schetz, heer van Grobbendonk, kocht in de tweede helft van de 16de eeuw, Wezemaal, Heist en Hingene. Zijn tweede vrouw was Catharina van Ursel. Conrad Schetz, zijn vierde zoon, werd na hem heer van Hingene en nam de naam d’Ursel aan.
165 Een kerkstap is een plaats waar een kerkweg een wal of omheining kruist
166 Cijnsboek 3 van 1571 met aanvullingen tot 1674 voor Gaspar Schetz door Gillis Snellink “Schoof en helftwinninge van Rumst behorend aan Conrad d’Ursel”. ARA Brussel Fonds archief d’Ursel L1006bis - f 3 r. Transcriptie B. Croket.
167 Hooghe 2009 bis.
168 De originele registers worden bewaard in het Stadsarchief Gent Reeks 28 map 29/121. Transcriptie B. Croket. De twintigste penning was een belasting van 5% op de verkoopprijs van onroerend goed die door Alva werd ingevoerd in de Nederlanden en die van kracht werd op 13 augustus 1571. De plaatselijke wethouders stelden penningkohieren op waarin alle onroerend goed werd opgenomen, met de namen van de eigenaars en de pachters. De heffing werd afgeschaft in 1574.
- een huis en hof met hofgracht waarvan Franchois de Schotte de eigenaar en gebruiker is. De eigendom is 0,5 bunder groot (= 6700m2). Het gaat hier om het Nethof.
- een hofstede met huis, schuur, stallen en hof en klein veld gekomen van Willem Jacops, 5 dagwant groot. Eigenaar en gebruiker is Franchois de Schotte. Een beeld van de inplanting van de bewoning in Nattenhaasdonk buiten het Hof van Nattenhaasdonk, de pastorij en de kerk, kunnen we alleen vormen aan de hand van de beschikbare cartografische bronnen.
De kaart van Derckenisse die dateert van 1591 geeft enkel een schematische weergave van Nattenhaasdonk: een kerk met ten westen daarvan vier gebouwen gerangschikt rond een erf.
Figuur 36 Derckenisse 1591. Charte figuratif des lants van Hingne. Kasteelarchief Bornem. Kaarten en Plans. Het noorden ligt onderaan. Nattenhaasdonk ligt midden onderaan. De inzet bovenaan geeft een detail van Nattenhaasdonk weer.
De originele kaart van Semeelen (1637) is ter hoogte van de kerkheuvel van Nattenhaasdonk beschadigd. Op de kopie van de kaart van Semeelen die wordt bewaard door de heemkundige kring Klein-Brabant worden gebouwen weergegeven ter hoogte van Nattenhaasdonk: de kerk, een hoeve ten zuiden van de kerk (het Nethof), een hoeve ten oosten van de kerk en een hoeve ten westen van de kerk. Hoe betrouwbaar de informatie op deze kaart is, is onduidelijk. Vermits de kaart niet gedateerd is, is het niet duidelijk of de aanduiding van de bebouwing berust op overname van de originele gegevens vooraleer de kaart van Semeelen beschadigd raakte.
Figuur 37 Detail van de kaart van Derckenisse 1591. Charte figuratif des lants van Hingne. Kasteelarchief Bornem. Kaarten en Plans.
De bewoning aangeduid op de Villaretkaart (1745 – 1748) en de Ferrariskaart (1777) is volledig dezelfde. Het enige verschil vormt het gebouw ten zuiden van de pastorij op de Villaretkaart. Dit bouwwerk komt niet meer voor op de recentere kaarten. Het is aan de hand van de beschikbare gegevens niet duidelijk of dit de site van de pastorij is of de hofstede met boomgaard vermeld in het cijnsboek van 1571.
In de omgeving van de kerk staan op beide kaarten drie grote hoevecomplexen, het Nethof niet meegerekend. Het gaat om drie meerledige hoeves met losse bestanddelen: het woonhuis en de stal/schuur bevinden zich niet onder één dak. Dat beeld stemt overeen met het aantal hofsteden vermeld in de 20ste penningkohieren van het derde kwart van de 16de eeuw.
Meer naar het oosten staan vijf gebouwen langsheen de weg die naar de Schelde loopt. Elk van deze gebouwen, ogenschijnlijk van het langgeveltype, beschikt over een moestuin. Hier moet de Havesdonckhoeve gesitueerd worden. Het gaat vermoedelijk om één van de twee meest westelijk aangeduide gebouwen.
Wanneer we de op de Ferrariskaart weergegeven bebouwing vergelijken met de 19de -eeuwse gegevens beschikbaar op het kadasterplan van voor 1825, het Primitief Plan en de Atlas der Buurtwegen valt niet alleen het verdwijnen van de kerk en pastorij op. Ook de omvang van de hoeves ten zuidoosten en noordwesten van de kerk verkleint. Het beeld op het kadasterplan van voor 1825, het primitief kadasterplan van de eerste helft van de 19de eeuw en de atlas van de buurtwegen loopt grotendeels gelijk met dat op de 18de-eeuwse kaarten van Villaret en Ferraris. Ten oosten van het Nethof en de kerk is er aan de westzijde van de weg naar de Oudbroekpolder een toename van bewoning ten zuiden van het hoevecomplex aangeduid op de oudere kaarten. De omvang van deze hoeve is verkleind. De twee hoeves ten oosten van de kerkheuvel zijn quasi ongewijzigd. De schikking van het hoofdgebouw en de bedrijfsgebouwen van de hoeve ten noordoosten van de kerk lijkt ongewijzigd. Ook de bebouwing aangegeven binnen de omwalling van het Nethof stemt nog overeen met de informatie op de beide 18de-eeuwse kaarten. Enkel de kerk en de pastorij zijn verdwenen in de periode tussen de opmaak van het kadasterplan van voor 1825 en de opmaak van het primitief kadasterplan en de atlas van de buurtwegen.
Op de kaart van Popp verdwijnt de hoeve ten zuidoosten van de kerk. Perceel 1307 en 1310 zijn onbebouwd. Alleen het gebouw op perceel 1312 blijft over van de hoeve die daar in de 18de en begin 19de eeuw stond. Het beeld op de kaart van Popp is hetzelfde als dat op de topografische kaart van het Dépôt de la Guerre van 1863. Wel wordt op deze laatste kaart een kapel aangeduid op de plaats van de afgebroken kerk van Nattenhaasdonk. Het gaat om de huidige kapel Voor Outer en Heerd.
Figuur 41 Uitsnede uit de Ferrariskaart met aanduiding van de verschillende hoevecomplexen en de huizen met moestuin meer naar het oosten: 1. Hof van Nattenhaasdonk of Nethof. 2. Hoeve ten noordoosten van de kerk. 3. Hoeve ten zuidoosten van de kerk. 4. Hoeve ten noordwesten van de kerk. 5. Gebouwen met moestuin meer naar het oosten.© NGI
Figuur 43 GRB in overlay op de orthofotomozaïek winteropname 2015 met aanduiding van het projectgebied in blauwe stippellijn en de perceelnummers vermeld in de tekst. ©Geopunt
Bebouwing ter hoogte van percelen die reeds bebouwd waren in de 18de eeuw
- Perceel 1307A/Nattenhaasdonk 8: huidig gebouw min of meer op zelfde plaats als hoeve ten zuidoosten van de kerk bij Villaret en Ferraris.
- Perceel 1303X/1303T/Nattenhaasdonk 5: Resten noord-zuid gerichte vleugel van het zuidelijk gebouw met toegangspoort van het Nethof (DIBE 2051)
- Perceel 1296D/ Nattenhaasdonk 11: bebouwing van hoeve met losse bestanddelen is de locatie van een hoevecomplex dat ook reeds op de Villaretkaart staat < minstens sinds 1745 permanent hoeve op deze plaats. - Perceel 1316C/1317D/1318B/1321B/1323C/Nattenhaasdonk 13 tot 21:
bebouwing op dezelfde plaats als waar de Villaretkaart en de Ferrariskaart 5 gebouwen van het type langgevel weergeven. < minstens sinds 1745 permanent bewoning op deze plaats
- Perceel 1289C/1290B = met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid de locatie van hoeve ten noordwesten van de kerk bij Villaret/Ferraris
De toename van de bebouwing in de tweede helft van de 20ste eeuw heeft ter hoogte van de volgende huisnummers mogelijk een verstoring van archeologisch erfgoed veroorzaakt:
- Perceel 1313C/Nattenhaasdonk 10: gebouw op dezelfde plaats als gebouw bij Popp
- Perceel 1314H/Nattenhaasdonk 12: Nieuw gebouw met mogelijke verstoring tot gevolg
- Perceel 1335E en 1334D en 1341A: verstoring door recente nieuwbouw en verharding? Of heraanleg tuin?
- Perceel 1303W/Nattenhaasdonk 3: 20ste-eeuwse bebouwing op site Nethof - Perceel 1297E/Nattenhaasdonk 9: 20ste-eeuwse bebouwing op de kerkheuvel,
mogelijk site van de pastorij
- Perceel 1276D/Pastoor Huveneersstraat 45: eerste aanduiding bewoning op deze plaats op de kadasterplannen van het midden 19de eeuw
- Perceel 1279E/Pastoor Huveneersstraat 47: eerste aanduiding bewoning op deze plaats op de kadasterplannen van het midden 19de eeuw
- Perceel 1284D/1284C/1285 Pastoor Huveneersstraat 49-51: eerste aanduiding bewoning op deze plaats op de kadasterplannen van het midden 19de eeuw