EVOLUTIE VAN HET LANDSCHAP BINNEN HET ONDERZOEKSGEBIED

In de middeleeuwen werden de grondslagen gelegd voor het huidige cultuurlandschap. De inrichting van het landschap is sterk afhankelijk van de natuurlijke, landschappelijke omstandigheden. Het meest bepalende landschappelijke element voor het projectgebied is de smalle stuifzandrug of donk in de alluviale vlakte van de Schelde waarop Nattenhaasdonk zich bevindt.

Figuur 48 Digitaal hoogtemodel (Lidar data © NGI)

De relatief grote donk is omgeven door polders die ontstaan zijn na het opwerpen van dijken langsheen de Schelde en de Rupel. Het binnendijks gebied omvat een zeer laag gelegen ingepolderd deel van de riviervlakte van de Schelde en Rupel, dat door de dijken werd afgesloten van de rivierdynamiek. Het landschap is een zuiver cultuurlandschap waarin al sinds de aanleg van de dijken de invloed van de mens bepalend is.

De bodems van de percelen akkerland die grenzen aan de bebouwde percelen op de zandige donk, zijn bodems met een diepe antropogene humus A horizont of plaggenbodems. Dit wijst er op dat deze gronden reeds minstens enkele eeuwen geleden in cultuur werden gebracht.174

Vroeg- en volmiddeleeuwse bewoningskernen zijn vaak terug te vinden in beek- en rivierdalen, bij voorkeur in de nabijheid van een plaats waar oversteken mogelijk is. Uit de historische situering is gebleken dat Nattenhaasdonk reeds bestond in de 11de eeuw.

De kerk van Nattenhaasdonk is waarschijnlijk ook ouder dan die van Hingene.175Tot het einde van de 13de eeuw wordt Nattenhaasdonk in de akten steeds vermeld voor Hingene, wat wijst op het groter belang van Nattenhaasdonk.176 Door de herhaalde overstromingen nam het hoger gelegen Hingene geleidelijk in belang toe ten nadele van Nattenhaasdonk.177

Mogelijk is er een verband tussen het toenemend aantal overstromingen en de veranderingen in het stroomgebied van de Schelde waardoor ook de Oude Schelde in Bornem werd afgesneden van de Scheldeloop. Zeker is dat de getijdenwerking in de Schelde vanaf de 12de eeuw steeds sterker werd en verder stroomopwaarts doordrong. Dit werd veroorzaakt door de natuurlijke verbreding en verdieping van de Westerschelde, maar ook door menselijke ingrepen. Vanaf het begin van de 12de eeuw startte men met het bedijken van de Schelde ten noorden en ter hoogte van Antwerpen. Daardoor verkleinde het overstromingsareaal van de rivier en verhoogde het hoogwaterpeil. Vooral sinds de 16de eeuw is het tijverschil snel toegenomen. Het bereikt nu in de omgeving van de Rupelmonding meer dan 5 meter. Het grotere getijdendebiet veroorzaakte een toename van erosie in de bedding van de Schelde, waardoor deze steeds breder en dieper werd. De Schelde is nu ter hoogte van Temse 250 m breed. Dat is aanzienlijk meer dan de Oude Schelde die op deze plaats was in de 12de-13de eeuw 75 m breed. 178

Volgens Mees had vooral Nattenhaasdonk veel te lijden onder overstromingen en moesten de bewoners meermaals op de vlucht voor de watersnood.179 Hieronder volgt een opsomming van een aantal van de historisch geattesteerde zware overstromingen:180

- 1302: Nattenhaasdonk onder water

- 1487: ‘die prochiekercke genaemt Ste Margrietehaesdonck rontomme stondt int

waeter’

- 1530-1572: verschillende zware overstromingen ten gevolge van dijkdoorbraken. Na de dijkdoorbraak van 1570 stuurden de inwoners van Bornem, Weert en Hingene een verzoek aan Philips II, waarin sprake is van de zware inspanningen die geleverd werden sinds 1551 voor het in stand houden en aanhoudend herstellen van de dijken. Ondanks de versterking van de dijken overstroomden de broeklanden rond Hingene nogmaals in 1572. Het duurde tot 1576 eer de ondergelopen polders weer bedijkt waren

- 1582 - 1585: inundaties van de polder voor militaire doeleinden

- 1586-1587: wateroverlast doordat de gaten in de dijk pas in 1587 konden worden gedicht;

175 Mees 1894, 55: oorkonde van Maximilaan van Oostenrijk van 12 februari 1487: in de voirseyde principaele ende moederkercke van Haesdonck als in de voirseyde tweeste kercke te Hingen die daeruyt gespruyt is.

176 Mees 1894, 55: Nicolaus de Haversdonck ondertekend voor Ludovicus de Hinghene twee schenkingsakten van Zeger II, kastelein van Gent en Heer van Bornem.

177 DIBE ID:2002; http://www.bornem.be/product/87/hingene

178 Verbesselt 1968, 204; Antrop 9; Kiden 2006, 288-289; Van Strydonk.

179 Mees 1894, 303.

180 Mees 1894, 311-318; De Keersmaecker 1981, 199 – 202: gebaseerd op Mees 1894 - Felix Van Naemen 1885-1886. Chronycke van Frans-Joseph de Castro . Annalen oudheidkundige kring Land van Waas 10, 107-204, 247-3000 - Felix Van Naemen 1887-1888. Chronique de François-Joseph de Castro: vervolg. Annalen oudheidkunidge kring Land van Waas 11, 109-207 en 281-374

- 1606: doorbraak van de dijken waardoor de broeklanden van Bornem, Hingene en Weert en alles daarrond gelegen onder water komt te staan

- 1639-1642: Auden Dyck doorgebroken;

- 1658: de sluis van Oudbroek spoelde weg en al het polderland van Hingene, Bornem en Weert overstroomde

- 1695-1697: sluizen van het fort St. Margriet opengezet voor militaire doeleinden - 1723: Scheldepolders onder water doorbraak sluis Ruipenbroek

- 1825: grote watersnood in heel de streek van Hingene en Bornem. Overstroming wijk van de kerk van Nattenhaasdonk. Als gevolg van deze overstroming werd beslist de parochie definitief te verplaatsen naar het hoger gelegen Wintam

Uit een oorkonde van Maximiliaan van Oostenrijk van 12 februari 1487 blijkt dat de inwoners van Haasdonk omwille ‘inbrekende vanden dyck gheinnundeert ende bevloeyt

werd’ en ‘over veele jaeren gheleden’ de vlucht namen naar Hingene en daar een kapel

bouwden.181 Ook in de periode tussen 1530 en 1572 is het aantal overstromingen erg talrijk.182 Toch gaan de bewoners steeds terug naar hun huizen op de zandige donk rond de kerk en het hof van Nattenhaasdonk.

Er zijn aanwijzingen dat het indijken van de Oudbroekpolder, grenzend aan de noordzijde van het projectgebied, reeds startte in de 13de eeuw.183 L. Mees is echter van mening dat pas in de 15de eeuw werd gestart met het opwerpen van dijken langsheen de Schelde en de Rupel ter hoogte van de Rupelmonding. In de hierboven vermeldde oorkonde van 1487 wordt in elk geval melding gemaakt van het herstellen van de dijk na zware overstromingen.

Midden 16de eeuw beschikte Hingene volgens Mees over 400 dijkwerkers.184 Dit absolute getal dienen we wellicht niet letterlijk te nemen. In deze periode is dit nog geen fulltime beroep maar werden de werkzaamheden uitgevoerd door boeren die gemobiliseerd werden. Wellicht gaat het om een 400-tal personen die konden gemobiliseerd worden. Een indicatie van het belang van het voortdurend aanleggen, verbeteren en herstellen van de dijken. Door de ontwikkeling van de waterbouwkunde in de 18de eeuw werden de dijken verhoogd en verminderde de grootste waterellende geleidelijk. Overstromingsrampen als gevolg van dijkbreuken of het doorsteken van de dijken voor militaire doeleinden bleven echter voorkomen tot ver in de 20ste eeuw.

Uit de beschikbare gegevens wordt niet duidelijk wanneer in de buurt van Hingene werd overgegaan op het aanleggen van winterdijken. Zo lang het broekland enkel door zomerdijken beschermd werd trad bij de jaarlijkse overstromingen in de winter sedimentatie op. Het hoogteverschil tussen de donk en de broeklanden was in de volle middeleeuwen misschien wel groter dan het momenteel is. De toenemende sedimentatie veroorzaakte mogelijk een afname van niveauverschil tussen polder en donk waardoor de impact van dijkdoorbraken in de nieuwe tijd groter werd.

181 Mees 1894, 55: transcriptie van de oorkonde.

182 Guns 2007, 38.

183 Ryssaert et al 2013, 194.

Opvallend is dat de grote dijkdoorbraken lijken samen te vallen met overstromingen die grote oppervlaktes rond de Wester- en de Zeeschelde onder water zetten. Het is dus mogelijk eerder het getijdenregime dat verantwoordelijk is voor de doorbraken dan een gebrek aan onderhoud van de dijken.185