Andere ontwikkelingen in de warmtevoorziening Meer aandacht voor hernieuwbare warmte in SDE+ regeling

De belangrijkste beleidsmaatregelen ter ondersteuning van

hernieuwbare energie richtten zich van oudsher vooral op elektriciteit. Hierdoor is de hoeveelheid hernieuwbare warmte niet zo hard gegroeid als hernieuwbare elektriciteit. De SDE en - in sterkere mate - de SDE+ bieden meer ondersteuning voor hernieuwbare warmte, vooral ook omdat warmte in de rekenmethodiek voor de Europese Richtlijn Hernieuwbare Energie relatief zwaar meetelt. Dit wordt steeds sterker zichtbaar in de realisaties. In totaal ging het om 39 petajoule in 2014. Groei Biomassa-inzet verschuift op termijn naar groen gas productie De groei van hernieuwbare energie uit biomassa uit zich de komende jaren voornamelijk in meer hernieuwbare warmte en extra groen gas. De verschuiving naar groen gas hangt sterk samen met de specifieke voorwaarden in de SDE+-regeling. De SDE+-subsidie wordt nu uitgekeerd over elektriciteit en warmte, waarbij warmte-afzet in

de praktijk moeilijk realiseerbaar is. Groen gas kent dit probleem niet. De verschuiving is het sterkst te zien bij mestcovergisting. Na een tijdelijke stagnatie van de ontwikkeling, die nog wel tot even voor 2020 zal voortduren, wordt tot 2030 een belangrijk deel van het potentieel via groengasproductie ontsloten. De kritische succesfactor hierbij is niet zozeer de ontwikkeling van groengastech- nologie, maar veel meer de prijs en beschikbaarheid van biomassa. Rol WKK neemt af

De traditioneel grote rol van warmtekrachtkoppeling in de warm- tevoorziening neemt af. Tegenover een duidelijke afname van fossiele WKK staat wel een lichte toename van WKK op basis van hernieuwbare bronnen. De afname van WKK is op de langere termijn het meest geprononceerd in de industrie. Een belangrijke oorzaak is de minder gunstige situatie op de elektriciteitsmarkt voor WKK (zie ook hoofdstuk 5, onder industrie en landbouw).

Geothermie vooral in de glastuinbouw

In recente jaren is het aantal SDE+ aanvragen voor geothermie projecten toegenomen. In 2014 was de realisatie 1,5 petajoule, 50 procent meer dan in 2013. De grote benodigde investering in combinatie met het risico dat een boring ook niet succesvol kan zijn, maakt dat financiering van projecten afhankelijk is van deelname aan de garantieregeling aardwarmte en dat financiers een relatief groot gedeelte eigen vermogen verlangen. Deze twee voorwaarden resulteren erin dat op dit moment veel projecten vertraging oplopen. De bijdrage van geothermie groeit tot 2020 naar ongeveer 7 petajoule, waarvan ca 6 petajoule in de glastuinbouw.

Steeds meer hernieuwbare warmte toegepast in woningen en bedrijfsgebouwen

Naast grootschalige hernieuwbare warmte zoals geothermie en restwarmte uit AVI’s produceren huishoudens en bedrijven steeds meer hernieuwbare warmte uit zonneboilers, houtkachels, biomas- saketels en warmtepompen. Projectontwikkelaars installeren vaak zonneboilers en warmtepompen om bij nieuwe woningen en gebouwen te voldoen aan de energieprestatie-eisen. Ook bij energie- neutrale renovatie, zoals in de stroomversnellingswoningen, maken zonneboilers en warmtepompen deel uit van de maatregelen.

4.3 Aardgasvoorziening

Verdere daling in Nederlandse gaswinning

De Nederlandse gaswinning daalde in 2014 tot 66 miljard kubieke meter (TNO 2015)4_{. Met uitzondering van 1988 was de winning sinds} 1972 niet meer zo laag. De daling komt mede door de maatregelen die de Nederlandse overheid heeft genomen als gevolg van de Groningse aardbevingen. Verder daalde vorig jaar de vraag naar aardgas in binnen- en buitenland door het zachte weer in 2014 en door de slechte marktpositie van elektriciteitsproductie uit aardgas. De daling van de

4 In deze paragraaf worden de aardgashoeveelheden weergegeven in zogenaamde Normaal kubieke meters. “Normaal” heeft betrekking op de referentiecondities 0°C en 101,325 kPa. Wanneer wordt gesproken over aardgashoeveelheden in relatie tot gas uit het Groningerveld is er sprake van specifiek Groningengas kwaliteit van 35,17 megajoules bovenwaarde per kubieke meter bij 0°C en 101,325 kPa.

gasproductie zal naar verwachting verder doorzetten op de middellange en lange termijn door de uitputting van de Nederlandse gasreserves. Het merendeel van het Nederlandse gas is afkomstig uit het Groningenveld. De maximale productie en het tempo waarin in de toekomst gas wordt gewonnen uit dit veld is op dit moment onderwerp van debat. Dit zal waarschijnlijk resulteren in een aangepaste maximale productie- waarde van het Groningenveld in de komende jaren. In deze NEV wordt uitgegaan van een maximale productiewaarde van 30 miljard kubieke meter in 2015 en 33 miljard kubieke meter in de daaropvolgende jaren.5 Nederland wordt geleidelijk een gasimport land

De huidige netto-exportpositie van Nederland voor aardgas zal in de komende jaren geleidelijk verschuiven naar een netto-importpositie. Het tempo hiervan is onder meer afhankelijk van de in de toekomst geldende maximale productiewaarde voor het Groningenveld. Waarschijnlijk zal die omslag tussen 2025 en 2030 plaatsvinden. In 2014 exporteerde Nederland 56,1 miljard kubieke meter, terwijl het tegelijkertijd 27,6 miljard kubieke meter importeerde. In 2014 had Nederland dus een netto-exportpositie van 28,6 miljard kubieke meter. Het gegeven dat Nederland over een jaar gezien zowel exporteert als importeert heeft te maken met het feit dat NL een open gasmarkt heeft waar partijen naar believen gas kunnen in- en verkopen. De 5 In een brief aan de Tweede Kamer informeerde de Minister dat de maximale

jaarproductie voor het Groningenveld wordt vastgesteld op 30 miljard kubieke meter voor 2015 (Ministerie van Economische Zaken 2015). Eind 2015 zal de Minister een besluit nemen voor de langere termijn. In deze NEV wordt aangenomen dat de maximale jaarproductie in de komende jaren 33 miljard kubieke meter zal bedragen. Dit volume is nodig voor de leveringszekerheid in een relatief koude winter.

Nederlandse handelsplaats TTF is veruit de grootste en meest liquide handelsplaats van continentaal Europa. Daarnaast beschikt het Nederlandse gassysteem over flexibiliteit (gasbergingen en flexibele productie uit het Groningen-reservoir) die deels via exportcontracten ten gelde wordt gemaakt in het buitenland.

Figuur 4.10 Nederlandse gasproductie en gasvraag. Bron (voor realisatie): TNO (2015).

V = vastgesteld beleid, VV = voorgenomen beleid.

Nederland importeert gas uit meerdere bronnen en regio’s CBS-cijfers laten zien dat Nederland uit diverse landen gas

importeert. Het gaat met name om import van gas via pijpleidingen:

slechts 4,5 procent van de gasimport betreft gas in vloeibare vorm (LNG). Figuur 4.11 laat zien dat Nederland in 2014 met name gas importeerde uit Noorwegen (55 procent), Rusland (20 procent) en het Verenigd Koninkrijk (10 procent).6 _{De verwachting is dat voor de} periode tot 2030 gas uit met name Noorwegen en Rusland zal worden geïmporteerd met groeiende hoeveelheden LNG uit bestaande en nieuwe bronnen. Voor de levering van LNG zijn vele alternatieve bronnen denkbaar, zoals Algerije, Qatar en de Verenigde Staten. Variatie in omvang historische gasbaten, dalende trend voor toekomst

De gasbaten vormen een belangrijke bron van inkomsten voor de Nederlandse overheid (circa 10 miljard euro in 2014). De totale aardgasbaten bestaan uit dividend, vennootschapsbelasting en conces- sierechten.7 _{Door de jaren heen is de omvang van de gasbaten redelijk} volatiel en afhankelijk van de gas- en olieprijs en het geproduceerde volume aan gas. Het volume en de prijs worden mede beïnvloed door de strengheid van de winter. Figuur 4.12 geeft de gerealiseerde gasbaten tot en met 2014, alsmede een projectie tot en met 2030.

6 De land-specifieke import- en exportcijfers zijn gebaseerd op een combinatie van nauwkeurige gegevens over de gasstromen per grensoverschrijdende pijplijn in combinatie met schattingen op hoofdlijnen van de landen van herkomst van enkele belangrijke spelers op de gasmarkt.

7 Doorgaans worden ook de baten uit de op veel lager niveau liggende

olieproductie tot de ‘gasbaten’ gerekend. Deze maken ongeveer 1 à 2 procent uit van de totale gasbaten.

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 Gasproductie en gasvraag

(miljard m3 _{Groningen equivalent)}

Groningen Kleine velden

Realisatie gasvraag Projectie gasvraag V

Figuur 4.11-a Herkomst van gasimport in 2013 en 2014. Figuur 4.11-b Bestemming van gasexport in 2013 en 2014. 0 10 20 30 40 50 60 70 2013 2014 Gasimport (miljard m3₎ Noorwegen Rusland Verenigd Koninkrijk Duitsland Denemarken Onbekend & overig

0 10 20 30 40 50 60 70 2013 2014 Gasexport (miljard m3₎

Onbekend & overig Italie België Verenigd Koninkrijk Frankrijk Duitsland Zwitserland

Figuur 4.12 Ontwikkeling van de totale gasbaten in de periode 2000-2030

(in euro2014).

Andere maximale productiewaarde Groningenveld leidt tot verschuiving van gasbaten in de tijd

Een onzekere factor bij het maken van een projectie van de totale gasbaten in de toekomst zijn de maximale waarden die op de korte en middellange termijn worden bepaald voor de productie uit het

Groningenveld. Figuur 4.12 laat de historische ontwikkeling van de gasbaten tot 2014 zien, alsmede twee projecties tot en met 2030 met een verschillend verondersteld productieplafond. In het referentie- scenario wordt uitgegaan van een maximale productiewaarde van het Groningenveld van 30 miljard kubieke meter in 2015 en 33 miljard kubieke meter in daaropvolgende jaren. In een alternatief scenario (‘Laag productiescenario’) wordt uitgegaan van een maximale produc- tiewaarde in 2016 en latere jaren van 21 miljard kubieke meter.8 _In vergelijking met het referentiescenario zou een lager afgedwongen productieniveau voor het Groningenveld in de periode tot 2030 kunnen leiden tot een hoger productieniveau in de periode na 2030. Dit zou tegelijkertijd een verschuiving betekenen van de baten die uit deze productie voortvloeien. Afhankelijk van de gasprijsont- wikkeling en de inflatie kan dit tot meer of minder gasbaten leiden. In principe zou het gas dat nu niet wordt gewonnen later alsnog kunnen worden gewonnen, maar mogelijk leiden de productiebe- perkende maatregelen voor het Groningenveld er ook toe dat er uiteindelijk minder gas uit het veld gewonnen wordt over de gehele 8 Dit alternatieve scenario is slechts bedoeld om in deze paragraaf het effect

op de toekomstige gasbaten te illustreren. In de referentieraming van de NEV is aangenomen dat de maximale productiewaarde van het Groningenveld 30 miljard kubieke meter in 2015 bedraagt en 33 miljard kubieke meter in daar- opvolgende jaren. De alternatieve maximale productiewaarde van 21 miljard kubieke meter in het ‘Laag productiescenario’ is gebaseerd op de hoeveelheid gas uit het Groningenveld dat nodig is voor de gasvoorziening in een relatief milde winter. Het verschil in maximale productiewaarde van 12 miljard kubieke meter heeft waarschijnlijk slechts een beperkt effect op de overige resultaten in de NEV. Bij het bepalen van de gasbaten in het alternatieve scenario is uitgegaan van het uitblijven van een effect op de gasprijs: er is gerekend met het NEV referentieprijspad voor gas.

0 2 4 6 8 10 12 14 16 2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 Gasbaten (miljard euro2014) Realisatie Projectie referentiescenario Projectie laag productiescenario

productieduur bezien. Dat zou ook een reden kunnen zijn voor lagere gasbaten over de gehele productieduur.

Opvangen verminderde productie Groningerveld vereist aanpassingen in infrastructuur

Het Groninger gasveld is flexibel in de gasproductie. In de toekomst zal dit veld minder belangrijk worden en zal het gas in toenemende mate vervangen worden door import. Dit geïmporteerde gas heeft een andere calorische waarde dan het gas uit het Groningenveld en de importstroom is ook niet zo flexibel. Om deze veranderingen op te kunnen vangen zijn aanpassingen nodig in de gasinfrastruc- tuur. Daar wordt nu al aan gewerkt. In paragraaf 4.5.2 wordt nader ingegaan op deze aanpassingen.